An Important Faqih-Mufassir in the Tabi‘un Period: Nafi‘ Mawla Ibn Omar (A Biographical Research)

Yıl 2017, Cilt: 3 Sayı: 1, 7 - 41, 22.06.2017

Yunus Gördük

Öz

Abu Abdillah Nafi‘ is mawla of Abdullah b. Omar (He is the son of Khalifa Omar and the one of leaders of sahabets), that is, the liberated slave and his student. It is understood that Nafi‘ followed Abdullah b. Omar like a shadow for many years. As Ibn Omar deepened more deeply in the fields of fiqh, the field of narrations that we have received from Nafi has become fiqh. These explanations of Nafi, whose special reputation is not known in the knowledge of tafsir, are sometimes not made directly as Qur’anic tafsir. Nevertheless, his explanations have implicitly served as an indirect tafsir of the verses of the Qur’an, the main source of jurisprudential affairs. Naturally, these important statements are seemed to have been carried by the mufassirs into the tafsir sources (books). In this respect, it is not wrong to regard him as a mufassir. In this study which we hope to contribute to the biographical article; it is possible to see how important the tabiî scholars for the next generations.

Anahtar Kelimeler

Faqih, Mufassir, Tabi‘i, Nafi‘, Ibn Omar, Biography

Tabi‘ûn Döneminde Önemli Bir Fakîh-Müfessir: Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer (Biyografik Bir İnceleme)

Öz

Ebû Abdillah Nâfi‘, sahâbeden Abdullah b. Ömer’in mevlâsı, yani azatlı kölesi ve öğrencisidir. Nâfi‘in, Abdullah b. Ömer’i uzun yıllar boyunca adeta bir gölge gibi takip ettiği anlaşılmaktadır. İbn Ömer daha ziyâde fıkhi konularda derinleştiği için, Nâfi'den bize ulaşan rivâyetlerin yoğunlaştığı alan da fıkıh olmuştur. Tefsir ilminde özel bir şöhreti bilinmeyen Nâfi‘’in bu açıklamaları kimi zaman doğrudan Kur’ân tefsiri olarak yapılmamışsa bile, fıkhî meselelerin ana kaynağı olan Kur’ân âyetlerinin dolaylı birer tefsiri görevini icrâ etmişlerdir. Bu önemli açıklamaların müfessirler tarafından doğal olarak tefsirlere taşındığı görülmektedir. Bu bakımdan onu müfessir saymak da yanlış değildir. Biyografik makale türüne katkı sağlamasını umduğumuz bu çalışmada, tâbiînden olan ulemânın sonraki kuşaklar için ne denli önem arz ettiğini görmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Fakîh, Müfessir, Tâbi‘ûn, Nâfî‘, İbn Ömer, Biyografi

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, el-İlel ve Ma‘rifetü’r-Ricâl, I-III, thk.: Vasiyyullah b. Muhammed Abbâs, Dârü’l-Hânî, Riyad 2001.
• Ağırman, Cemal, “Müksirûn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara 2006, XXXI, 534.
• Aydemir, Halis, Rivâyetlerin Olasılığı Teorisi Işığında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer, Emin Yayınları, Bursa 2008.
• el-Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mesûd b. Muhammed b. el-Ferrâ (v. 516/1122), Me‘âlimu’t-Tenzil fî Tefsîri’l-Kur’ân, I-V, thk.: Abdürrezzak el-Mehdî, Dâru İhyai’t- Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1998.
• el-Beyhakî, Şu‘abu’l-İman, I-XIV, thk.: Abdülalî Abdülhamîd Hâmid, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 2003.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah İsmail b. İbrahim el-Cu’fî (v. 256/870), Sahihu’l-Buhârî, I-IX, thk.: Muhammed Züheyr b. Nasır en-Nasır, Dâru Tavki’n-Necât, Beyrut 2002.
• ----------, et-Târîhu’l-Kebîr, I-VIII, thk.: Muhammed Abdülmuîd Hân, Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmanîyye, Haydarâbad trz.
• Çakan, İsmail Lütfi, Hadîs Edebiyatı, İFAV Yayınları, İstanbul 2011.
• ed-Dârimî, Ebû Muhammed b. Abdillah b. Abdirrahman b. Fadl b. Behrâm b. Abdüssamed (v. 255/869), Sünenu Dârimî, I-IV,thk.: Hasan Selim Esed ed-Dârânî, Dâru'l-Muğnî, Suûdî Arabistan 2000.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî el-Ezdî (v. 275/889), Sünen, I-V, nşr.: Mahmûd Avvâme, Dâru’l-Kıble/Cidde - Müessesetü’r-Reyyân/Beyrut 1998.
• Ebû Dâvud et-Tayâlisî, Süleyman b. Davud b. Cârud el-Basrî (v. 202/817), Müsned, I-IV, thk.: Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî, Dâru Hicr, Mısır 1999.
• Ebu’l-Fidâ, İmâdüddîn İsmail b. Ali b. Mahmûd b. Muhammed (v. 732/1331), el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, I-IV, Matbaatu’l-Hüseyniyye, Mısır trz.
• Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî, Şeyhü’ş-Şebâb Abdurrahman b. ‘Amr b. Abdullah (v. 281/894), Târîhu Ebî’z-Zür‘a (Ebu’l-Meymûn b. Râşid rivâyeti), thk.: Şükrullah Ni‘metullah el- Kûcânî, Mecma‘u’l-Lügati’l-Arabiyye, Dımaşk trz.
• Emîr es-San’ânî, Muhammed b. İsmail b. Salâh (v. 1182/1768), Sübülü’s-Selâm, I-II, y.y., trz.
• el-Fâlûcî el-Eserî, Ekrem b. Muhammed Ziyâde, el-Mu‘cemu’s-Sağîr li-Rüvâti İmam İbn Cerîr et-Taberî, I-II, thk.: Ali Hasan Abdülhamid el-Eserî, ed-Dâru’l-Eseriyye/Ürdün- Dâru İbn Affân/Kâhire trz.
• el-Fesevî, Ebû Yusuf Yakub b. Süfyân b Civân el-Farisî, (277/890), el-Ma‘rifetu ve‘t-Tarîh, I-III, thk.: Ekrem Dıyâ el-Ömerî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1981.
• Gördük, Yunus Emre, Tâbiîn Döneminde Kur’ân Tefsiri, Siyer Yayınları, İstanbul, 2017.
• Hatipoğlu, İbrahim, “Nâfi‘”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA),Ankara 2006, XXXII, 286-287.
• el-Hâkim en-Neysâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Hamdûye (v. 405/1014), el-Müstedrek alâ’s-Sahîhayn, I-IV, thk.: Mustafa Abdülkadir ‘Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1990.
• el-Heysemî, Ebu’l-Hasan Nûrüddîn Ali b. Ebû Bekir b. Süleyman (v. 807/1404), Mevâridu’z-Zam’ân ilâ Zevâid-i İbn Hibbân, thk.: Muhammed Abdürrezzak Hamza, Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut trz.
• el-Humeydî el-Mekkî, Ebû Bekir Abdullah b. ez-Zübeyr b. İsa b. Abdullah el-Kureşî (v. 219/834), Müsnedu’l-Humeydî, thk.: Hasan Selim Esed ed-Dârânî, Dâru’s-Sekâ, Dımaşk 1996.
• İbn Abdilberr b. Âsım el-Kurtubî, Ebû ‘Amr Yûsuf b. Abdillah b. Muhammed (v. 463/1071), el-İstî‘âb fî Ma‘rifeti’l-Ashâb, I-IV, thk.: Ali Muhammed el-Becâvî, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1412/1992.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan (v. 571/1175), Tarîhu Dımaşk I-LXXX, thk.: ‘Amr b. Ğarâme el-Umrevî, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995.
• İbn ‘Atıyye el-Endelûsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib b. Abdirrahman b. Temâm (v. 542/1147), el-Muharreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, I-V, thk.: Abdüsselam Abdüşşafî Muhammed, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2000.
• İbnü’l-Ca‘d, Ali İbn ‘Ubeyd el-Cevherî el-Bağdâdî (v. 230/845), Müsnedu İbni’l-Ca’d, thk.: Âmir Ahmed Haydar, Müessesetü Nâdir, Beyrut 1990.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed (v. 597/1201),el-Muntazam fî Tarîhi’l-Ümemi ve’l-Mülûk, I-XIX, thk.: Muhammed Abdülkadir ‘Atâ - Mustafa Abdülkadir ‘Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1992.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed et-Temîmî er-Râzî (v. 327/939), el-Cerh ve’t-Ta‘dîl, I-IX, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1952.
• ------------,Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, I-X, thk.: Es’ad Muhammed Tayyib, Mektebetü Nizâr, Suudi Arabistan 1998.
• İbn Ebî Hayseme, Ebûbekir Ahmed Züheyr b. Harb (v. 279/892), Tarîhu’l-Kebîr, (Tarihu İbn Ebî Hayseme), I-IV, thk.: Salâh b. Fethî Hilâl, el-Fârûku’l-Hadîse li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, Kâhire 2006.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû bekir Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman (v. 235/849), el-Edeb, thk.: Muhammed Rıza el-Kahvecî, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Lübnan 1999.
• ------------, Müsned, I-II,thk.: Abdullah b. Yûsuf el-Azâzî/Ahmed b. Ferîd el-Mezîdî, Dâru’l-Vatan, Riyad 1997.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah b. İsa b. Muhammed el-Bîrî (v. 399/1008), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîz, I-V,thk.: Ebû Abdillah Hüseyin b. Ukkâşe/Muhammed b. Mustafa el-Kenz, Kâhire 2002.
• İbn Fûrek, Muhammed b. el-Hasan el-Ensârî el-Isbahânî (v. 406/1015), Tefsîru İbn Fûrek, thk.: Allâl Abdülkâdir Bendevîş (Master Tezi), nşr.: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, Mekke 1430/2009.
• İbn Hacer el-Askalânî, el-Hâfız Ebu’l-Fadl Şihabüddin Ahmed b. Ali (v. 852/1448), Tehzîbü’t-Tehzîb, I-XII, Matbaatu Dâireti’l-Maârifi’n-Nizâmiyye, Haydarâbad 1326/1909.
• ----------, Silsiletü’z-Zeheb fîma Revâhu’l-İmam eş-Şâfiî, thk.: Abdülmu‘tî Emin Kal‘acî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1986.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebû Bekir el-Bermekî el-Erbilî (v. 681/1282), Vefeyâtu’l-A‘yan ve Enbâu Ebnâi'z-Zaman, I-VII, thk.: İhsan Abbas, Dâru Sâdır, Beyrut trz.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed et-Temîmî el-Büstî (v. 354/965), Sahîhu İbn Hibbân, I-XVIII, thk.: Şuayb el-Arnavut, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1988.
• ----------, Meşâhîru Ulemâi’l-Emsâr ve A‘lâmu Fukahâi Aktâr, thk.: Merzuk Ali İbrahim, Dâru’l-Vefâ, el-Mansûra 1991.
• -------------, es-Sikât, I-IX, Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, Haydarâbâd 1973.
• İbn İshâk, Ebû Abdillah Muhammed (v. 395/1004), Fethu’l-Bâb fî’l-Künâ ve’l-Elkâb, thk.: Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryâbî, Mektebetü’l-Kevser, Riyad 1996.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rebeî el-Kazvinî (v. 273/887), Sünenu İbn Mâce, I-II, thk.: Muhammed Fuad Abdülbaki, Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, Beyrut trz.
• İbn Mencûye, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Muhammed (v. 428/1036), Ricâlu Sahîh-i Müslim, I-II, thk.: Abdullah el-Leysî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1407/1985.
• İbn Râhûye, Ebû Yakub İshâk b. ibrahim b. Mahled b. İbrahim el-Hanzalî (v. 238/853), Müsnedu İshâk b. Râhûye, I-V, thk.: Abdülgafur b. Abdülhak el-Belûşî, Mektebetü’l- İman, Medine 1991.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureşî el-Basrî ed-Dımaşkî (v. 774/1373),Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, I-VIII, thk.: Sâmi b. Muhammed Selâme, Dâru’t-Taybe, 1999.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed el-Hâşimî el-Bağdâdî (v. 230/845), et-Tabakâtü’l-Kübrâ, I-VIII, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1990.
• İbn Şâhin, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osman el-Bğdâdî, Târîhu Esmâi’s-Sikât, thk.: Subhî es-Sâmrâî, Dâru’s-Selefiyye, Kuveyt 1984.
• İbn Tağriberdî, Ebu’l-Mehâsîn Cemâlüddin Yûsuf (v. 874/1469), en-Nücûmu’z-Zâhire fî Melûki Mısır ve’l-Kâhire I-XVI, Vizâretü’s-Sekâfeti ve’l-İrşâdi’l-Kavmî, Dâru’l-Kütüb, Kâhire trz.
• İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. Muzaffer (v. 749/1349), Târîhu İbni’l-Verdî, I-II, Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1996.
• İbn Vehb, Ebû Muhammed Abdullah el-Mısrî el-Kureşî (v. 197/813), el-Câmi‘, thk.: Rif’at Fevzî Abdülmuttalib-Ali abdülbâsıt Mezîd, Dâru’l-Vefâ, Mısır 2005.
• ------------, Tefsîru’l-Kur’ân Mine’l-Câmiʻ, I-III, thk.: Miklûş Mûrânî, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 2003.
• Kâsım b. Sellâm, Ebû ‘Ubeyd el-Herevî el-Bağdâdî (v. 224/838), Kitâbu’l-Îman, thk.: Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, el-Mektebu’l-İslâmî, Beyrut 1983.
• ------------, Fedâilu’l-Kur’ân, thk.: Mervân ‘Atıyye/Muhsin Harrâbe/Vefâ Takıyyüddîn, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1995.
• el-Kastalânî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekir b. Abdilmelik el-Kuteybî el-Mısrî (v. 923/1517) İrşâdu’s-Sarî li-Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, I-X, Matbaatu’l-Kübra el- Emîriyye, Mısır 1906.
• el-Keşmîrî, Muhammed Enver Şah el-Hindî (v. 1934), Feydu’l-Bârîalâ Sahîhi’l-Buhârî, I-VI, thk.: Muhammed Bedru Âlem el-Mîrtehî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1426/2005.
• Köse, Saffet, “İbn Vehb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara 1999, XX, 441-442.
• Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Âmir el-Medenî (v. 179/795), el-Muvattâ, I-VIII, thk.: Muhammed Mustafa el-A’zamî, Müessesetü Zâyid b. Sultan Âl-i Nehyân li’l-A’mâli’l-Hayriyye ve’l-İnsâniyye, Abu Dabi 2004.
• el-Mizzî, Cemalüddin Ebu’l-Haccac Yusuf b. Abdurrahman b. Yûsuf (v. 742/1341), Tehzîbü’l-Kemal fî Esmâi’r-Rical, I-XXXV, thk.: Beşşar ‘Avvâd Ma’rûf, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1980.
• Muhammed Ebû Zehv, el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kâhire 1378/1957.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebu’l-Hasan İbn Beşîr el-Ezdî el-Belhî (v. 150/767), Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, I-V., thk.: Abdullah Mahmud Şehâte, Dâru İhyai’t-Türâs, Beyrut 2001.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî (v. 261/875), Sahih, I-V, thk.: Muhammed Fuâd Abdulbakî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut trz.
• ------------, el-Künâ ve’l-Esmâ, I-II, thk.: Abdürrahim Muhammed Ahmed el-Kaşkarî, İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyye, Medîne 1404/1984.
• Müttakî el-Hindî, Alâüddin Ali b. Müttakî b. Hüsamüddîn el-Bürhanfûrî (v. 975/1567), Kenzü’l-Ummâl fî Süneni’l-Akvâli ve’l-Efʻâl, I-XVI, thk.: Bekrî Hayyânî-Safvet es-Sekâ,
• Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1981.
• en-Nesâî, el-İmam Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb (v. 303/915), Tabakât, thk.: Meşhûr Hasan/Abdülkerim el-Verîkât, Mektebetü’l-Menâr, Zerkâ/Ürdün 1987.
• ------------,es-Sünenü’l-Kübrâ, I-X, thk.: Hasan Abdülmün'im eş-Şiblî, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 2001.
• ------------, Sünen, I-IX, thk.: Abdülfettah Ebû Gudde, Mektebu’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, Halep 1986.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn Yahya b. Şeref (v. 676/1277), Tehzîbu’l-Esmâi ve’l-Luğât, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut trz.
• Nu‘aym b. Hammâd, Ebû Abdillah el-Huzaî el-Mervezî (v. 228/843), Kitâbu’l-Fiten, I-II, thk.: Semîr Emin ez-Züheyrî, Mektebetü’t-Tevhîd, Kâhire 1412/1991-92.
• Öztürk, Mustafa, Mevâlînin Hadîs Rivâyetindeki Yeri, Yedirenk, İstanbul 2012.
• es-Sâfedî, Ebû’s-Safâ Salâhuddin Halil b. Aybek (v. 764/1363), el-Vâfî bi’l-Vefâyat, I-XXIX, thk.: Ahmed el-Arnaût/Türkî Mustafâ, Dâru İhyâi’t-Türâs, Beyrut 1420/2000.
• Sa‘îd b. Mansûr, Ebû Osman el-Horasânî el-Cüzcânî (v. 227/842), Sünen, I-II, thk.: Habîburrahman el-A’zâmî, Dâru’s-Selefiyye, Hind, 1982.
• es-Seâlebî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf, (1997). el-Cevâhiru'l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân, (Cilt I-V). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• es-Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim (v. 373/973), Bahru’l-Ulûm, I-III, y.y., trz.
• Sezgin, M. Fuad, Buhârî’nin Kaynakları, Otto, Ankara 2012.
• es-Suyûtî, Ebu’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr (v. 911/1505), İs‘âfu’l-Mubatta’ bi-Ricâli’l-Muvattâ, el-Mektebetü’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, Mısır trz.
• ------------, ed-Dürrü’l-Mensûr, I-VIII, Dâru’l-Fikr, Beyrut trz.
• Süfyan es-Sevrî, İmam Ebû Abdillah b. Saîd b. Mesrûk (v. 161/777), Tefsîru Süfyan es-Sevrî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1983.
• eş-Şâfiî, el-İmam Ebû Abdillah Muhammed b. İdris b. el-Abbas b. Osman b. Şâfi’ b. Abdilmuttalib b. Abdi Menaf el-Muttalibî el-Kureşî el-Mekkî (v. 204/820), el-Müsned, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1400/1979-80.
• ------------, Tefsîru’l-İmami’ş-Şâfiî, I-III, thk.: Ahmed b. Mustafa el-Ferrân, Dâru’t-Tedmüriyye, Suûdi Arabistan, 2006.
• ------------, el-Ümm, I-VIII, Dâru’l-Mârife, Beyrut 1410/1990.
• et-Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb Ebu’l-Kâsım (v. 360/971), Müsnedü’ş-Şâmiyyîn, I-IV, thk.: Hamdi b. Abdilmecid es-Selefî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1984.
• -----------, er-Ravdu’d-Dânî (el-Muʻcemi’s-Sağîr), I-II, thk.: Muhammed Şekûr Mahmûd el-Hac Emrîr, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut; Dâru’l-ʻAmmâr, Amman 1405/1985.
• ------------, el-Mu’cemu’l-Evsat, I-X, thk.: Târık b. Avdillah b. Muhammed-Abdülmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî, Dâru’l-Haremeyn, Kâhire trz.
• ------------, el-Mu’cemu’l-Kebîr, I-XXV, thk.: Hamdi b. Abdilmecid es-Selefî, Mektebetü İbn Teymiye, Kâhire trz.
• et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed İbn Cerîr (v. 310/922), Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, I-XXIV, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2000.
• Takiyyüddin el-Fâsî, Muhammed b. Ahmed b. Ali Ebû Tayyib el-Mekkî el-Hasanî (v. 832/1429), Şifâu’l-Ğarâmi bi-Ahbâri’l-Beledi’l-Haram, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2000.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa es-Sevre (v. 209/825), el-Câmiu’s-Sahîh (Sünenü Tirmizî), I-V, Şirketü’l Mektebe ve Matbaati Mustafa el-Bâbî’l-Halebî, Mısır 1975.
• el-Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b.Muhammed b. Ali en-Neysâbûrî eş-Şâfiî (v. 468/1076), el-Vasît fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd, I-IV, thk.: Heyet, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1994.
• el-Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfuddîn Abdullah b. Es’ad b. Ali b. Süleyman (v. 768/1367), Mir’âtu’l-Cinân ve İbretü’l-Yakzân, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
• Yahyâ b. Ma‘în b. ‘Avn b. Ziyâd, Ebû Zekeriyyâ el-Bağdâdî (v. 233/848), Tarîhu İbn Ma‘în, (Dârimî rivâyeti), thk.: Ahmed Muhammed Nûr Seyf, Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, Dımaşk trz.
• ----------, Tarîhu İbn Ma‘în, (Dûrî rivâyeti), I-IV, thk.: Ahmed Muhammed Nûr Seyf, Merkezü’l-Bahsi’l-İlmî ve İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, Mekke 1979.
• ez-Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (v. 748/1347), el-İberu fî Haberi Men Ğaber, I-IV, thk.: Ebû Hacer Muhammed Sa‘îd b. Besyûnî, Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut trz.
• ----------, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, I-XXV, thk.: Heyet/Şuayb el-Arnaût başkanlığında, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1985.
• ----------, Tezkiretü’l Huffâz, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1998.
• ------------, el-Kâşifu Fî Maʻrifeti Men Lehû Rivâyetün Fî’l-Kütübi’s-Sitte, I-II, thk.: Muhammed Avvâme Ahmed Muhammed Nemru’l-Hatîb,Dâru’l-Kıble, Cidde 1992.
• ------------, Tarîhu’l-İslam ve Vefâyâtu’l-Meşâhîr ve’l-A’lam, I-XV, thk.: Beşşâr Avvȃd Ma’rûf, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 2003.