Şirvanşahların Safevilerle Mücadelesi (XV-XVI. yüzyıllar)

Yıl 2023, Sayı: 17, 329 - 353, 29.06.2023

Elnur İsmayılov

Öz

VI. yüzyılın başlarında Azerbaycan’ın kuzey toprakları Sâsânîler tarafından işgal edilmiştir. Sâsânîler, Azerbaycan’ın bir parçası olan Şirvan toprağında, “Şirvanşah” unvanlı hâkimlerin yönettiği yeni bir devlet kurdular. Şirvan, Halife Ömer bin Hattab’ın, zamanında fethedilmiştir. Bundan sonra Şirvanşahlar Devleti, Halifeye bağlı bağımsız bir devlet olmuştur. Azerbaycan valisi Yezid bin Mezyed’le birlikte Arap Rabia Kabilesinin Şeybaniler kolundan Mezyediler Sülalesi hâkim konuma geldi. XI. yüzyıldan sonra Mezyedi Şirvan şahları, Arap kimliklerinden vazgeçip “Kisra” adını alarak Sâsânî soyundan geldikleri iddiasıyla ortaya çıkmışlardır. Bu nedenle XI. yüzyıldan itibaren Şirvanşahlar Hanedanı Kesranîler olarak anılmaya başlamıştır. XIV. yüzyıldan sonra ise Şirvanşahlar Devleti’ni “Derbendi” adıyla aynı sülalenin başka bir kolu idare etmeğe başladı. Derbendiler Hanedanı dönemin güçlü devletleriyle birtakım mücadeleler yaşasa da iktidarlarını sürdürmeyi başarabilmiştir. Fakat Şirvanşahlar’la Safevîler’in 1460’tan itibaren başlayan mücadelesi, 1539’da Şah I. Tahmasp’ın Şirvanşahlar Devleti’ni tarih sahnesinden silmesiyle sonuçlandı. Bu çalışmada Şirvan adının kökeni, Şirvanşahlar’ın kökeni, Şirvanşahlar Devleti’nin kuruluşu ve Şirvanşahlar’ın Safevîler’le verdiği mücadeleler hakkında detaylı bilgiler verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Şirvanşahlar, Derbendîler, Arran, Kafkasya, Safevile

Struggle of the Shirvanshahs against the Safavids (XV-XVI. Centuries)

Öz

Abstract
At the beginning of the 6th century, the northern lands of Azerbaijan were occupied by the Sassanids. The Sassanids established a new state in the land of Shirvan, which is a part of Azerbaijan, ruled by rulers with the title of "Shirvanshah". Shirvan was conquered during the time of Caliph Omar bin Khattab. After that, the State of Shirvanshahs became an autonomous state dependent on the Caliph. Together with the governor of Azerbaijan, Yazid bin Mezyed, the Mezyedis Dynasty, from the Shaybani branch of the Arab Rabia Tribe, came to dominate. After the 11th century, the Mezyedi Shirvanshahs emerged with the claim that they were descended from Sassanids, giving up their Arab identity and taking the name "Kisra". Therefore, starting from the 11th century, the Dynasty of the Shirvanshahs began to be called the Kesranids. After the 14th century, another branch of the same dynasty began to rule the State of the Shirvanshahs under the name "Derbendi". Although the Derbendis Dynasty had some struggles with the powerful states of the period, they were able to maintain their power. However, the struggle between the Shirvanshahs and the Safavids, which began in 1460, resulted in Shah Tahmasp I erasing the Shirvanshahs from the historical scene in 1539. In this study, detailed information will be given about the origin of the name Shirvan, the origin of the Shirvanshahs, the establishment of the State of the Shirvanshahs and the struggles of the Shirvanshahs with the Safavids.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Shirvanshah, Derbendi Dynasty, Arran, Caucasia, Safavids, Safavids

Kaynakça

• Ali Abdi Bey, Hace Zeynelabidin. Tekmiletül Ahbar. çev. Ebülfez Rehimli. Bakü: İlim Neşriyatı, 1996.
• Aliyev, İlham. Kafkasya’da İmparatorluklar ve Ermenilerin Azerbaycan Arazilerine Göç Ettirilmesi. Bakü: 2012.
• Allouche, Adel. Osmanlı-Safevî İlişkileri/Kökenleri ve Gelişimi. çev., Ahmet Emin Dağ. İstanbul: Anka Yayınları, 2001.
• Aşurbeyli, Sara. Şirvanşahlar Devleti VI-XVI. Asırlar. Bakü: Avrasya Press Neşriyatı, 2006.
• Bakıhanov, Abbasguluağa. Gülüstan-ı İrem. Bakü: Müminin Neşriyatı, 2001.
• Barthold, W. “Şirvanşah”. İslam Ansiklopedisi. C. 11. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahya. Fütuhû’l-Büldân. çev., Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Bünyadov, Ziya. Azerbaycan VII-IX Asırlarda. Bakü: Şark-Garb Neşriyatı, 2007.
• Efendiyev, Oktay. Azerbaycan Safevîler Devleti. Bakü: Şark-Garb Neşriyatı, 2007.
• Eravcı, Mustafa. “Safevî Hânedanı”. Türkler. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Ferzelibeyli, Şahin Fazil. Azerbaycan ve Osmanlı İmperiyası (XV-XVI. Asrlar). Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyyatı, 1995.
• Ferzelibeyli, Şahin Fazil. XV Asr Azerbaycan Devletlerinin Kuruluşu. Bakü: Elm-Tahsil Neşriyatı, 2003.
• Göde, Halil Altay. Zeyneloğlu Cihangir’in Muhtasar Azerbaycan Tarihi Adlı Eserinin Çeviri ve İncelemesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Gurbanov, Abbas. Abbâsîler Döneminin İlk Asrında Azerbaycan (132–232/750–847). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Gündüz, Tufan. “Safevîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Hayrullah Efendi. Devlet-i Aliyye-i Osmâniye Târihi. Hazırlayan: Zuhuri Danışman. İstanbul: Son Havadis Yayınları, 1971.
• İbn Hurdazbih. Yollar ve Ülkeler Kitabı. çev. Murat Ağarı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• İbnü’l-Esir. el-Kâmil fit-tarih. çev., Abdullah Köşe. İstanbul: Bahar Yayınları.
• İsmayıl, Mahmud. Azerbaycan Tarihi. Bakü: Azerbaycan Poligrafya Birliği Neşriyatı, 1997.
• Komisyon. “Derbend”. Azerbaycan Sovyet Ensklopediyası. C. 3. Bakü: 1987.
• Komisyon. “Safevîler”. Büyük Lûgat ve Ansiklopedi. C. 10. İstanbul: Meydan Yayınevi, 1988.
• Komisyon. “Safevîler”. İslam Ansiklopedisi. C. 10. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1966.
• Komisyon. “Safevîler”. Türk Ansiklopedisi. C. 28. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1980.
• Komisyon. “Şirvan’da Yezidîler ve Babu’l-Ebvab (Derbend)’de Haşimîler”. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. 5/501-507. İstanbul: Çağ Yayınları, 1988.
• Komisyon. “Şirvan”. Azerbaycan Sovyet Ensklopediyası. C. 10. Bakü: 1987.
• Komisyon. “Şirvan”. Türk Ansiklopedisi. C. 30. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1981.
• Komisyon. “Şirvanvaşahlar Devleti”. Azerbaycan Sovyet Ensklopediyası. C. 10. Bakü: 1987.
• Komisyon. Azerbaycan tarihi XIII-XVIII. Asırlar, Yeddi ciltte. Bakü: İlim Neşriyatı, 2007.
• Küçükkalfa, Ahmet. Şahlar-Sufiler-Türkmenler. İstanbul, Savra Yayıncılık, 2011.
• Mehmetov, İsmail. Türk Kafkas’ında Siyasi ve Etnik Yapı Eski Çağlardan Günümüze Azerbaycan Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2006.
• Mesudi. Mürûcu’z-zeheb. Mısır: 1964.
• Minorskiy, V. F. İstoriya Şirvana i Derbenda X-XI vekov. Moskova: 1963.
• Mürsel, Cengiz. Şirvan’ın İslamlaşması -Siyasi, Kültürel ve Eğitimsel Faktörler-. Ankara: Ankara İlahiyat Yayınları, 2021.
• Pahomov. E. A. Kratkiy Kurs İstorii Azerbaydjan. Bakü: 1923.
• Recebli, Gazanfer. Azerbaycan Tarihi Oçerkler. Bakü: İlim ve Tahsil Neşriyatı, 2013.
• Rumlu Hasan. Şah İsmail Tarihi (Ahsenü’t Tevarih). çev., Cevat Cevan. Ankara: Ardıç Yayınları, 2004.
• Saray, Mehmet. Kuzey ve Güney Azerbaycan Türklerinin Tarihi. Bakü: Şark-Garb Neşriyatı, 2010.
• Sümer, Faruk. Kara Koyunlular. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1967, C. 1.
• Sümer, Faruk. Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
• Şerafeddin Han. Şerefname. çev., Rıza Katı. İstanbul: Yaba Yayınları, 2010.
• Şükürov, Giyas. Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve I. Şah İsmâîl Devri (907-930/1501-1524). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Taberi. Tarihi Taberi Tercemesi. İstanbul: Elif Ofset Tesisleri, 1979.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Ülkü, Hayati. Başlangıçtan Günümüze İslam Tarihi. İstanbul: Akit Yayınları.
• Yazıcı, Tahsin. “Cüneyd-i Safevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Zeyneloğlu, Cihangir. Şirvanşahlar Yurdu. İstanbul: Sebat Matbaası, 1931.