Approaches to Mushaf in German Orıentalism, The Example of Geschichte des Qorâns

Yıl 2023, Sayı: 18, 113 - 150, 30.12.2023

Müslüm Yıldırım

Öz

In Germany and Austria, it is seen that the researches on the Qur’ân are not to be underestimated, as well as the complete and partial mushaf publications, especially the translations of the Qur’ân. The most important work on the history of the Qur’ân in the West is the Geschichte des Qorâns, written by the German orientalist Theodor Nöldeke and completed and republished over time by different authors following Nöldeke’s footsteps. One of the main subjects of the book, which deals with the history of the Qur’ân in great detail, is the subject of the mushaf. In this article, the approaches of Geschichte des Qorâns to the subject of mushaf are discussed. In this context, if we discuss the period in which the book was written, the status of research on mushaf manuscripts, the line of the first period mushafs, the placement of dots on the letters (i‘jâm), the harakah of the text of the Qur’ân (tashkil), the writing of sukûn and shadda, the writing of naqis and zaid letters, the writing of the hamzah, لا (Ligatur) sign, division of verses, writing of surah names, division of mushaf into juz, dating of mushaf manuscripts, determination of places where mushaf manuscripts were written and new Qur’ân editions were emphasized. Let us emphasize right away that, besides making use of classical sources on the subject, a significant number of early mushaf manuscripts found in different parts of the world, especially in Istanbul, were also used. The theoretical information in the relevant sources was tried to be shown on manuscripts by Pretzl, and especially by Nöldeke, and to be transferred to a kind of practice.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Mushaf, Orientalizm, Nöldeke, Pretzl, Geschichte des Qorâns

Alman Oryantalizminde Mushaf Konusuna Yaklaşımlar Geschichte des Qorâns (Kur’an Tarihi) Örneği

Öz

Almanya ve Avusturya’da başta Kur’ân tercümeleri olmak üzere, tam ve kısmî mushaf neşirleri yanında Kur’ân üzerine yapılan araştırmaların azımsanmayacak derecede oldukları görülür. Batı’da Kur’ân tarihi hakkında yapılan en önemli çalışma ise Alman şarkiyatçı Theodor Nöldeke’nin kaleme aldığı ve zaman içerisinde Nöldeke ekolüne mensup farklı yazarlar tarafından tamamlanarak yeniden yayınlanan Geschichte des Qorâns adlı çalışmadır. Kur’ân’ın tarihini son derece detaylı bir şekilde ele alan kitabın ana konularından biri de mushaf konusudur. Bu makalede Geschichte des Qorâns’ın mushaf konusuna yaklaşımları ele alınmıştır. Bu kapsamda kitabın yazıldığı dönem için söyleyecek olursak mushaf yazmaları konusunda araştırmaların durumu, ilk dönem mushafların hattı, harflere noktaların konulması (i’câm), Kur’ân metninin harekelenmesi (teşkîl), sükûn ve şeddenin yazılışları, nâkıs ve zâid harflerin yazılması, hemzenin yazılışı, لا (Ligatur) işareti, âyetlerin taksimi, sûre isimlerinin yazılması, mushafın cüzlere taksimi, mushaf yazmalarının tarihlendirilmesi, mushaf yazmalarının yazıldıkları yerlerin tespiti ve yeni Kur’ân baskıları gibi konular üzerinde durulmuştur. Şunu da hemen ifade edelim ki, konuyla ilgili klasik kaynaklardan faydalanıldığı gibi başta İstanbul olmak üzere dünyanın farklı yerlerinde bulunan önemli sayıda erken dönem mushaf yazmalarından da istifade edilmiştir. İlgili kaynaklarda yer alan teorik bilgiler, başta Nöldeke olmak üzere Pretzl tarafından yazma nüshalar üzerinde gösterilmeye ve bir nevi pratiğe aktarılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mushaf, Oryantalizm, Nöldeke, Pretzl, Geschichte des Qorâns

Kaynakça

• Abdülkâfî, Ebü’l-Kâsım Ömer b. Muhammed. Adedu süveri’l-Kur’ân ve âyâtihi ve kelimâtihi ve hurûfihi ve talhîsi Mekkîhi ve Medenîhi. thk. Hâlid Hasan Ebû’l-Cûd. Kahire: Mektebetü’l-İmâm el-Buhârî, 1430/2010.
• Adler, Jacob Georg Christian. Descriptio Codicum Quorundam Cuficorum Partes Corani Exhibentium in Bibliotheca Regia Hafniensi. Altona: 1780.
• Ahlwardt, Wilhelm. Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin/Verzeichnis der Arabischen Handschriften zu Berlin. 10 Cilt. Berlin: L. Schade, 1887-1899.
• Altıkulaç, Tayyar. Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme: İlk Mushaflar Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: IRCICA, 2015.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Ali’ye Nisbet Edilen Mushaf-ı Şerîf: San’a Nüshası. İstanbul: IRCICA, 2011.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Osman’a Nisbet Edilen Mushaf-ı Şerif: Türk ve İslam Eserleri Nüshası. İstanbul: İSAM, 2007.
• Altıkulaç, Tayyar. Mushaf-ı Şerîf: Londra, British Library Nüshası. İstanbul: IRCICA, 2017.
• Ambros, Arne. “Die Divergenzen Zwischen dem Flügel- und dem Azhar-Koran”. Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes 78 (1998), 9-21.
• A’zami, Mustafa. Vahyedilişinden Derlenişine Kur’an Tarihi Eski ve Yeni Ahit ile Karşılaştırmalı Bir Araştırma. çev. Ömer Türker-Fatih Serenli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006).
• Baker, Colin F. Qur'an Manuscripts Calligraphy, Illumination, Design. London: British Library, 2007.
• Bergsträßer, Gotthelf. Plan eines Apparatus Criticus zum Koran. Münih: der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, 1930.
• Bergsträßer, Gotthelf. “Zur Ältesten Geschichte der Kufische Schrift“, Zeitschrift des Deutschen Vereins für Buchwesen und Schriftentum 5/6 (1910), 49-66.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. el-Mukniʿ fî maʿrifeti mersûmi mesâhifi ehli’l-emsâr. nşr. Otto Pretzl. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1932.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. el-Muhkem fî nakti’l-mesâhif. nşr. İzzet Hasan. Beyrut-Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1418/1997.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. et-Teysîr fî’l-kırââti’s-seb‘. nşr. Otto Pretzl. İstanbul: Matbaatü’d- Devle, 1930.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. el-Beyân fî addi âyi’l-Kurʾân. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Kuveyt: Merkezü’l-Mahtûtât ve’t-Türâs, 1414/1994.
• della Vida, Giorgio Levi. Frammenti Coranici in Carattere Cufico nella Biblioteca Vaticana. Città del Vaticano: Biblioteca Apostalica Vaticana, 1947.
• Demirci, Muhsin. Kur'an Tarihi. İstanbul: MÜİF Yayınları, 1997.
• Denffer, Ahmad Von. “History of the Translation of the Meaning of the Qur’an in Germany up to the Year 2000 A Bibliographic Survey”. Mecelletu’l-Buhûs ve’d-Dirâsâtu’l-Kur’âniyye 2/3 (2002), 5-62.
• Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî. Fezâilu'l-Kur’ân. thk. Mervân el-Atıyye-Muhsin Harabe- Vefâ Takıyeddîn. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1420/1999.
• Fedeli, Alba. Early Qur’ānic Manuscripts, Their Text, and the Alphonse Mingana Papers Held in the Department of Special Collections of the University of Birmingham. Birmingham: University of Birmingham, Doktora Tezi, 2014.
• Fedeli, Alba. “The Kufic Collection of the Purissian Consul Wetzstein The 1100 Leaves of the Universitatbibliothek in Tübingen and their Importance for Paleography and Qur’ânic Criticism”. Writings and Writing: Investigations in Islamic Text and Script in honour of Januarius Justus Witkam, ed. Robert M. Kerr, Thomas Milo. 117-142. Cambridge: Arche Type, 2013.
• Gacek, Adam. Arabic Manuscripts: A Vademecum for Readers. Leiden-Boston: Brill, 2009.
• Georg, Alain. The Rise of Islamic Calligraphhy. Beyrut: Saqi, 2010.
• Gökkır, Bilal. “Modern Dönemde Kur’an Tarihinin Ortaya Çıkışı: Kur’an’ın Korunmuşluğu Hususunda Oryantalist İddialar ve Müslümanlardan Cevaplar”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012), 9-28.
• Görgün, Hilal. “Nöldeke, Theodor”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/217. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Gözeler, Esra. “Corpus Coranicum Projesi: Kur’an’ı Geç Antik Döneme Ait Bir Metin Olarak Okumak “. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/2 (2012), 219-253.
• Grohmann, Adolf. Corpus Papyrorum Raineri Archiducis Austriae, Series Arabica. Viyana: Zöllner, 1923.
• Grohmann, Adolf. Arabische Paläographie. Viyana: Hermann Böhlaus, 1967-1971.
• Grohmann, Adolf. “The Problem of Dating Early Qur’âns”. Der Islam 33 (1958), 213–231.
• Grohmann, Adolf. “Die Entstehung des Koran und die Ältesten Koran-Handschriften”. Bustan (1961), 33-38.
• Hamdan, Omar Yusuf Abd al-Ghani. “Emevîler Devrinde İkinci Mushaf Projesi”. çev. Bayram Demircigil. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/38 (Aralık 2018), 283-312.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Müesseselerine Giriş. İstanbul: Düşünce Yayınları, 1981.
• Hamidullah, Muhammed (ed.). el-Kur’anü’l-Mecid=Holy Qur’an prepared for the Caliph Osman: Mushaf-ı seyyidina Osman radıyallahu anh akus nüshati Semerkand. Paris: Centre Culturel Islamique; Hyderabad: Hyderabad House, 1981.
• Hamidullah, Muhammed. Kur’an-ı Kerim Tarihi. çev. Abdülaziz Hatip-Mahmut Kanık. İstanbul: Beyan Yayınları, 2010.
• İbn Ebî Dâvûd, Ebû Bekr Abdullâh b. Ebî Dâvûd Süleymân b. Eş’as es-Sicistânî. Kitâbu’l-mesâhif. nşr. Arthur Jeffery. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1355/1936.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Gâlib el-Muhâribî el-Gırnâtî el-Endelüsî. el- Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshâk. el-Fihristü’l-ulûm. thk. Gustav Flügel. Leipzig: Vogel, 1871-1872.
• İsmâîl Mahdûm. Târihu’l-mushafi’l-Osmânî fî Taşkand. Taşkent: 1391/1971.
• Karabacek, Joseph von. “Ein Koranfragment des IX. Jahrhunderts aus dem Besitze des Seldschukensultans Kaikubad”. Zur Orientalischen Altertumskunde, Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien 184/3 (1917), 1-38.
• Karatay, Fehmi Edhem. Topkapı Sarayı Müzesi Arapça Yazmalar Kataloğu. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi, 1962.
• Karatay, Fehmi Edhem. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1951.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Makâlâtü’l-Kevserî. Kahire: Matbaatü’l-Envâr, 1372.
• Kopp, Ulrich Friedrich. Bilder und Schriften der Vorzeit. 2. Cilt. Mannheim: 1821.
• Kühnel, Ernst. Islamische Kleinkunst. Berlin: R. C. Schmidt & Co., 1925.
• Kühnel, Ernst. Islamische Schriftkunst. Graz: Akademische Druck, 1972.
• Kürd Ali, Muhammed. Hıtâtü’ş-Şâm. Dımaşk: Matbaatü’t-Terakkî, 1343-1347/1925-1928.
• Milo, Thomas. “Towards Arabic Historical Script Grammar through contrastive analysis of Qur’ân manuscripts”. Writings and Writing: Investigations in Islamic Text and Script in honour of Januarius Justus Witkam. ed. Robert M. Kerr, Thomas Milo. 249-292. Cambridge: Arche Type, 2013.
• Moritz, Bernhard. Arabic Paleography. Kahire: 1905.
• Möller, Johann Heinrich. Paläographische Beiträge aus den Herzoglichen Sammlungen in Gotha. Eisleben: G. Reichardt, 1844.
• Nöldeke, Theodor. Geschichte des Qorâns. Hamburg: Dieterichsche Buchhandlung, 1860.
• Nöldeke, Theodor vd. Geschichte des Qorâns. Leipzig: Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, 3 Cilt. 1909-1919- 1938.
• Ölçer, Nazan vd. Türk ve İslâm Eserleri Müzesi. İstanbul: Akbank, 2002.
• Ölçer, Nazan. “Türk Ve İslâm Eserleri Müzesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/543-544. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Öztürk, Mustafa-Ünsal, Hadiye. Kur’an Tarihi Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Öztürk, Hayrettin. “Osman Mushafları Üzerine Bir Değerlendirme: "Semerkand Mushafı". İslâmi Araştırmalar Dergisi 15/4 (2002), 584-594.
• Pissaref, S. Kelâm-ı Şerîf. Petersburg: 1905.
• Pretzl, Otto. Die Fortführung des Apparatus Criticus Zum Koran. Münih: der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, 1934.
• Puin, Gerd. “Observations on Early Qur’ân Manuscripts in Ṣan‘â.” The Qur’an as Text. ed. Stefan Wild. 107-111. Leiden: Brill, 1996.
• Rink, Friedrich Theodor. “Was Steht von der Kritik für den Koran zu Erwarten?. Fundgruben des Orients 1 (1809), 129-143.
• Sezgin, Fuad. Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde. 21 Cilt. Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften an der Johann Wolfgang Goethe-Universität, 1990- 1995.
• Spitaler, Anton. Die Verszählung des Koran Nach Islamischer Überlieferung. Münih: der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, 1935.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• Şahin, Seracettin. Türk ve İslam Eserleri Müzesi Emevilerden Osmanlılara 13 Asırlık İhtişam. İstanbul: Kaynak, 2009.
• Şûşâvî, Ebû Alî el-Hüseyn b. Alî b. Talha er-Racrâcî. el-Fevâidü’l-cemile alâ âyâti’l-celîle. thk. İdris Azûzî. Mağrib: Vizâretü’l-Evkâf, 1409/1989.
• Toderini, Giambatista. Türklerin Yazılı Kültürü. trc. Ali Berktay. İstanbul: YKY, 2012.
• Unustası, Müjde (ed.). 1400. Yılında Kur’an-ı Kerim: Türk ve İslam Eserleri Müzesi Kur’an-ı Kerim Koleksiyonu. İstanbul: Antik A.Ş. Kültür Yayınları, 2010.
• Wright, William. The Palaeographical Society Facsimiles of Manuscripts and Inscriptions (Oriental Series). Londra: Clowes, 1875-1883.
• Yaşar, Hüseyin. Batının Kur’an Algısı. İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2010.
• Yıldırım, Müslüm. Theodor Nöldeke’nin Kur’ân’a Yaklaşımı “Geschichte des Qorâns” Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Yıldırım, Müslüm. “Geschichte des Qorâns’ın (Kur’ân Tarihi) Kaynakları -İslâmî Kaynaklar-”. Diyanet İlmi Dergi 56/2 (2019), 275-280.
• Yıldırım, Müslüm. “Geschichte des Qorâns’ın (Kur’ân Tarihi) Kaynakları -Batılı Kaynaklar-”. Usûl İslam Araştırmaları 31 ( 2019), 119-174.
• Yıldırım, Müslüm. “Alman ve Avusturyalı Oryantalistlerin Mushaf Neşrine Katkıları”. Kur’an Araştırmaları ve Oryantalizm. Ed. Prof. Dr. Necmettin Gökkır vd. 47-99. İstanbul: MÜİF Vakfı Yayınları, 2021.
• Zerkânî, Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409/1988.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî. el-Burhân fî ulûmi’l- Kur’ân. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.