TÜRK LAİKLİĞİ: ANAYASAL BİR İLKENİN EVRİMİNE İLİŞKİN KISA BİR ANALİZ

Year 2025, Volume: 11 Issue: 2, 759 - 796, 02.10.2025

Seda Dunbay

Abstract

Türk devriminin dayandığı ilkelerden biri olan laiklik, Türkiye için dün olduğu gibi bugün de önem taşımaya devam etmektedir. Söz konusu ilkenin kaynağı olan Fransa’ya kıyasla oldukça kısa bir sürede laikleşme yönünde adımlar atılmıştır. Cumhuriyetin ilanını takip eden süreçte seri bir biçimde devrim kanunları kabul edilerek yürürlüğe girmiştir. Bu çerçevede, laiklik kavram olarak yüksek sesle dile getirilmeksizin hukuk sistemi, toplumsal yapı ve devlet teşkilatlanmasını kapsayan laikleştirme sürecine gidilmiştir. Anayasa, 1928 yılına gelene kadar devletin dininin İslam olduğuna ilişkin ibareye yer vermiştir. 1937 yılına gelindiğinde ise laiklik hem anayasal koruma altına alınmış hem Cumhuriyetin temel nitelikleri arasında sayılmıştır. Ancak elbette Cumhuriyetin ilanı öncesinde, özellikle Tanzimat sonrasındaki gelişmelerin de somut olarak gelinen aşama bakımından önemi yadsınamaz. Türk laikliği içinde hayat bulduğu topluma özgü koşullar ile şekil almıştır. Söz konusu ilkeyi uygulamada farklı kılan hususlardan en dikkat çekeni Diyanet İşleri Başkanlığı’nın varlığıdır. Bu kurumun varlığına ve işleyişine getirilen eleştiriler sürmektedir. Nitekim, dinin devletten ayrılması ama devletin din işlerinden çekilmemesi anlayışına dayanan Türk laikliği, bu açıdan Fransa’nın konkordato döneminden ilham almıştır. Dolayısıyla, bu makalede anayasal bir ilke olan laiklik çeşitli açılardan ele alınmaktadır. Bir yandan ortaya çıktığı koşullar, öte yandan anayasalarımızda düzenleniş biçimi, ayrıksı bir kurum olarak Diyanet’in varlık sebebi, siyasal hayatın en temel unsurları olan siyasal partiler ve laiklik arasındaki ilişki ve de eğitimin laikleşme sürecindeki yeri mütevazı bir değerlendirmeye tabi tutulmaktadır.

Keywords

Türk Laikliği , Laikleşme , 1924 Anayasası , 1961 Anayasası , 1982 Anayasası

TURKISH LAICISM: A BRIEF ANALYSIS OF THE EVOLUTION OF A CONSTITUTIONAL PRINCIPLE

Abstract

Laicism, one of the foundational principles of the Turkish Revolution, continues to hold significance for Turkey today, just as it did in the past. Compared to its source country, France, the steps toward laicization in Turkey were undertaken within a relatively short period. Following the proclamation of the Republic, a series of revolutionary laws were rapidly adopted and implemented. In this context, a laicization process encompassing the legal system, social structure, and state organization was initiated without explicitly articulating the concept of laicism. Until 1928, the Constitution included a clause stating that the state’s religion was Islam. However, in 1937, laicism was constitutionally protected and recognized as one of the fundamental characteristics of the Republic. Nevertheless, it is essential to acknowledge the significance of developments preceding the proclamation of the Republic, particularly those that occurred after the Tanzimat period, in understanding the concrete steps that led to the adoption of laicism. Turkish laicism has been shaped by the specific socio-political conditions of the society in which it emerged. One of the most striking aspects that distinguishes its implementation is the existence of the Directorate of Religious Affairs (Diyanet İşleri Başkanlığı). Criticism regarding the existence and functioning of this institution persists. Indeed, the Turkish model of laicism, which is based on the separation of religion and state but not on the withdrawal of the state from religious affairs, draws inspiration from the concordat period in France. Thus, this article examines laicism as a constitutional principle from multiple perspectives. It analyzes the context in which it emerged, how the principle has been structured within Turkish constitutions, the rationale behind the existence of the Diyanet as a distinctive institution, the relationship between laicism and political parties — key actors in political life — and the role of education in the laicization process.

Keywords

Turkish laicism , Laicization , The 1924 Constitution , The 1961 Constitution , The 1982 Constitution

LA LAÏCITE TURQUE : UNE ANALYSE SUCCINCTE DE L’ÉVOLUTION D'UN PRINCIPE CONSTITUTIONNEL

Abstract

L'un des principes fondamentaux sur lesquels repose la Révolution turque est la laïcité, qui continue d'occuper une place importante pour la Turquie aujourd'hui, tout comme elle l’a fait hier. Contrairement à la France, d'où émane ce principe, les étapes vers la sécularisation ont été franchies en Turquie dans un laps de temps relativement court. Dans le processus suivant la proclamation de la République, des lois révolutionnaires ont été adoptées et mises en œuvre de manière sérielle. Dans ce cadre, sans prononcer ouvertement le concept de laïcité, un processus de laïcisation a été amorcé, englobant le système juridique, la structure sociale et l'organisation de l'État. Jusqu'en 1928, la Constitution mentionnait que l'Islam était la religion de l'État. En 1937, la laïcité a été non seulement intégrée dans le texte constitutionnel mais également inscrite parmi les caractéristiques fondamentales de la République. Cependant, il est indéniable que les développements antérieurs à la proclamation de la République, notamment ceux qui ont suivi la période des Tanzimat, ont également joué un rôle crucial dans le processus qui a conduit à ce stade concret. La laïcité turque s'est modelée en fonction des conditions spécifiques de la société dans laquelle elle a émergé. L'un des éléments les plus remarquables qui distinguent l'application de ce principe est l’existence de la Présidence des Affaires Religieuses (Diyanet). Les critiques à l'égard de l’existence et du fonctionnement de cette institution persistent. En effet, la laïcité turque, qui repose sur le principe de la séparation de la religion de l'État tout en maintenant l’implication de ce dernier dans les affaires religieuses, s’inspire sous cet aspect de la période concordataire de la France. Cet article se propose ainsi d'examiner le principe constitutionnel de la laïcité sous divers angles : les conditions de son émergence, sa transcription dans les constitutions successives, la raison d'être du Diyanet en tant qu'institution singulière, les rapports entre la laïcité et les partis politiques, et enfin, le rôle de l'éducation dans le processus de sécularisation.

Keywords

Laicité turque , Laicisation , La Constitution de 1924 , La Constitution de 1961 , La Constitution de 1982

References

• Akın, Rıdvan, Türk Siyasal Gelişmeleri (1923-2018), İstanbul 2022.
• Akgönül, Samim, « La laïcité à la turque à l’épreuve d’un régime a-laïque », Revue du droit des religions, no:14, Novembre 2022.
• Aliefendioğlu, Yılmaz, « Laiklik ve Laik Devlet », (éd.) İbrahim Ö. Kaboğlu, Laiklik ve Demokrasi, Ankara, 2001.
• Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, İstanbul 2010.
• Avril, Pierre/Gicquel,Jean Lexique de droit constitutionnel, Paris, 2013.
• Baubérot,Jean, Histoire de la Laïcité en France, Paris, 2015.
• Bergounioux, Alain « La laïcité, valeur de la République », Pouvoirs, n˚75, novembre 1995, p. 17-26.
• Berkes, Niyazi Türkiye’de Çağdaşlaşma, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1973.
• Berkes, Niyazi, Teokrasi ve Laiklik, İstanbul, 2016.
• Çeçen, Anıl, Atatürk ve Cumhuriyet, Ankara, 1994.
• Çeçen, Anıl, Kemalizm, Istanbul, 1999.
• Çitak, Zana « D’acteur national à transnational : la Diyanet en Europe », (Cahiers de l’obTic, A. 2012, n° 2, p. 9-14), p. 9-14.
• Daly, Eoin, « The Ambiguous Reach of Constitutional Secularism in Republican France: Revisiting the Idea of Laicite and Political Liberalism as Alternatives », Oxford Journal of Legal Studies, vol: 32, no: 3, 2012, p. 583-608.
• D’onorio, Joël-Benoît La laïcité au défi de la modernité, Tequi, 1990.
• Dunbay, Seda « Analyse Juridique du Principe de Laïcité, Une Valeur Essentielle de la République Française », Kadir Has Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, vol. 12, no : 1, Juin 2024, p. 39-66.
• Eroğul, Cem, Demokrat Parti Tarih ve İdeolojisi, 4 ème éd., Ankara, 2003.
• Feyzioğlu, Turhan, «Les partis politiques en Turquie du Parti unique à la démocratie», Revue française de science politique, 4 ͤ année, n˚ 1, 1954, p. 131-155.
• Gözler, Kemal, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Bursa 2023.
• Hayat, Pierre « La Laïcité Républicaine-Déterminations, implications et enjeux », Le Philosophoire, vol: 39, no: 1, 2013, p. 31-44.
• Jean Marcou, « La laïcité en Turquie : une vieille idée moderne », Confluence Méditerranée, n° 33, Printemps 2000, p. 59-71.
• Kaboğlu, İbrahim, «L’impact de la loi de 1905 sur la laïcité en Turquie», Hommes et Migrations-Laïcité : les 100 ans d’une idée neuve. II. Culture(s), religion(s) et politique, no : 1259, Janvier-Février 2006, p. 77-83.
• Kaboğlu, İbrahim/Sales, Eric, Darbe ve Demokrasi Sarkacında Türk Anayasa Hukuku, İrem Berksoy, trad., İstanbul 2018.
• Karahanoğulları, Onur, Türkiye’de İdari Yargı Tarihi, Ankara, 2005.
• Karahanoğulları, Onur, ABD ve Fransa’da Laiklik-Din Kamu Hizmetlerinin Kaldırılması, Ankara, 2023.
• Kelsen, Hans, General Theory of Law and State, Cambridge-Massachusetts, 1949.
• Kili, Suna/Gözübüyük, Şeref, Sened-i İttifaktan Günümüze Türk Anayasa Metinleri, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2006.
• Kodamanoğlu, M. Nuri «Laik devlet düzenimizin ilk yasal dayanağı», (Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, A. 1991, V. 2, n˚ 2, p. 643-646), p. 643-646.
• Marcou, Jean, « La laïcité en Turquie : une vieille idée moderne », (Confluence Méditerranée, n° 33, Printemps 2000, p. 59-71), p. 59-71.
• Massicard, Élise , « L’organisation des rapports entre État et religion en Turquie », Cahiers de la recherche sur les droits fondamentaux, no : 4, 2005, p. 119-128.
• Michel Troper, « French Secularism, or Laïcité », Cardozo Law Review, vol: 21, no: 4, Février 2000, p. 1267-1283.
• Michon, Bruno, « Laïcité(s) et Démocratie : Entre Liberté de Conscience et Émancipation », Pensée plurielle, vol: 47, no: 1, p. 105-125.
• Nalbant, Atilla, Principe de laïcité dans les Constitutions turques et la régulation du fait religieux, Laïcité en débat, Principes et Représentations en France et en Turquie, (dir.) Samim Akgönül, Strasbourg, 2008.
• Ortaylı, İlber, Osmanlı Düşünce Dünyası ve Tarihyazımı, İstanbul, 2007.
• Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, éd. 22, Ankara 2022.
• Özkul, Fatih, « Anayasalarımızda Laiklik İlkesi », Ankara Barosu Dergisi, n° 4, 2014, p. 273-310.
• Sözüer, Adem, « Türk Ceza Hukuku Reformu : Dünü, Bugünü ve Yarını-Türk Ceza Hukuku Reformunun AB Üyesi Kara Avrupası Ülkelerindeki Reformlarla Karşılaştırılmasına İlişkin Notlar », D.E.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Durmuş Tezcan’a Armağan, V. 21, n° spécial, 2019, p. 3031-3050.
• Tanilli, Server, Din ve Politika-Laik Barışın Dostları ve Düşmanları, İstanbul, 2009.
• Tanilli, Server Devlet ve Demokrasi – Anayasa Hukukuna Giriş, İstanbul 1981.
• Tanör, Bülent, « Laiklik, Cumhuriyet ve Demokrasi », (éd.) İbrahim Ö. Kaboğlu, Laiklik ve Demokrasi, Ankara, 2001.
• Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Istanbul, 2011.
• Tunaya, Tarık Zafer Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938)-Mütareke, Cumhuriyet ve Atatürk, İstanbul, 2016.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul, Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul, Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2016, p. 123 Vedat Günyol, «Bilimsel Düşüncenin Çilesi», Yeni Ufuklar, n˚ 70, 1958.
• Ubicini, Abdolonyme, La Constitution Ottomane du 7 zilhidjé 1293 (23 décembre 1876), Paris, 1877.
• Üçok, Coşkun /Mumcu, Ahmet/Bozkurt, Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, Ankara, 2007.
• https://journals.openedition.org/rdr/305#quotation
• http://www.anayasa.gov.tr/files/insan_haklari_mahkemesi/sunumlar/KarahanogullariDinOzgurlugu.pdf
• https://blogs.mediapart.fr/jean-bauberot/blog/090514/jean-jaures-et-la-laicite-de-1905
• https://books.openedition.org/ifeagd/1425
• https://rifrancophonies.com/index.php?id=1319?id=1319#ftn1
• https://www.lareau-legal.ca/Italie.pdf
• https://www.conseil-constitutionnel.fr/le-bloc-de-constitutionnalite/declaration-des-droits-de-l-homme-et-du-citoyen-de-1789
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc010/kanuntbmmc010/kanuntbmmc01001827.pdf
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc002/kanuntbmmc002/kanuntbmmc00200431.pdf
• https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k576090f/f1.image.r=mustafa%20kemal?rk=64378;0#
• https://www.vie-publique.fr/eclairage/20205-laicite-le-regime-de-separation-entre-letat-et-les-cultes
• https://www.assemblee-nationale.fr/dyn/histoire-et-patrimoine/revolution-francaise/la-convention-nationale-et-la-fin-de-la-royaute#date
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc002/kanuntbmmc002/kanuntbmmc00200429.pdf
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc004/kanuntbmmc004/kanuntbmmc00400677.pdf
• https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc002/kanuntbmmc002/kanuntbmmc00200430.pdf
• https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d18/c059/b106/tbmm180591060419.pdf
• http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/339.pdf
• https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.3.1353.pdf kanuntbmmc00601222.pdf
• https://www.chp.org.tr/haberler/chp-tarihi
• kanuntbmmc00400765.pdf
• https://www.lexpera.com.tr/mevzuat/kanunlar/turk-ceza-kanunu-765
• kanunmgkc06602787.pdf
• https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5237&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• https://hukukmusavirligi.diyanet.gov.tr/Documents/N%C4%B0KAH%20GENELGES%C4%B0.pdf
• https://www.lexpera.com.tr/mevzuat/kanunlar/turk-kanunu-medenisi-743
• https://www.mevzuat.gov.tr/#anayasa
• https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.633.pdf
• https://www.cumhuriyet.com.tr/siyaset/diyanet-isleri-baskanliginin-2025-yili-butcesi-1301-milyar-tl-olarak-2259374
• https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/diyanete-para-dayanmiyor-25-milyar-liralik-butce-7-milyar-tlye-cikarildi-942156
• https://stratejigelistirme.diyanet.gov.tr/sayfa/57/istatistikler
• https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa_2018.pdf
• https://www.anayasa.gov.tr/tr/mahkeme/tarihi/5/
• https://www.anayasa.gov.tr/tr/mahkeme/tarihi/5/
• https://www.anayasa.gov.tr/media/3617/tulensiyasipartilerinkapatilmasi.pdf
• https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=4721&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5 (consulté le 7.04.2025).
• https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5237&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/3.5.85105.pdf
• AYM, E. 1971/1, K. 1971/1, T. 20.05.1971: Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi, Lien : https://www.anayasa.gov.tr/files/pdf/kararlar_dergisi/kd_09.pdf
• AYM, E. 1970/53, K. 1971/76, T. 21.10.1971: T.C. Anayasa Mahkemesi Kararlar Bilgi Bankası
• AYM, E. 1983/2, K. 1983/2, T. 25.10.1983 : Anayasa Mahkemesi Kararlar Bilgi Bankası
• AYM, E. 1997/1, K. 1998/1, T. 16.01.1998 : Anayasa Mahkemesi Kararlar Bilgi Bankası
• AYM, E. 2008/1, K. 2008/2, T. 30.07.2008 : Anayasa Mahkemesi Kararlar Bilgi Bankası
• RG,14.04.1928, S. 863
• RG, 22.06.1935, S. 3035
• RG, 13.02.1937, S. 3533