Anadolu Topraklarında Farsça Edebiyatın Kökleri

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 173 - 206, 01.06.2021

Remziye Çelik

Öz

İran, tarih boyunca büyük bir medeniyet olarak özellikle de edebiyat alanında geniş bir coğrafyada etkili olmuş ve söz konusu ülkelerin edebiyatında derin izler bırakmıştır. Fars edebiyatının özellikle Anadolu topraklarında etkili olmasında ise en büyük pay şüphesiz İranlı şair, yazar ve ariflere aittir. Anadolu’nun, Türkler tarafından fethedilmesinden sonra iktisadi refahın, düşünce özgürlüğünün ve düzenli devlet idaresinin hâkim olduğu, güzel sanatların geliştiği bir saha olmasında; Selçuklu sultan ve devlet adamlarının şairlere, din ve ilim insanlarına karşı saygılı, himayeci ve cömert tutumları önemli rol oynamıştır. Bu sayede Anadolu’ya İran taraflarından pek çok âlim, mütefekkir ve sanatkâr gelmiş ve ortaya konulan eserlerle Farsçanın Anadolu’da nüfuz alanı genişlemiştir. Farsçanın bu etkisi özellikle Selçuklu Dönemi’nde zirveye ulaşmış ve sonrasında Osmanlı Dönemi’nde gittikçe derinlik kazanmıştır. Bu çalışmada Anadolu topraklarında Farsça edebiyatın yaygınlaşmasını sağlayan İranlı şair, yazar ve arifleri, ayrıca tarihî seyir içerisinde bazı Türk devlet yöneticilerinin şiirlerini kısaca inceleyerek bazı önemli şiirleri tercümeleriyle sunmaya çalışacağız. Bu şiirler, Selçuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı hükümdarlarının edebî dünyasını yansıtmasının yanı sıra İran edebiyatının Anadolu topraklarında ne derece kabul gördüğünü ortaya koyması açısından da son derece önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Mesnevi, Divan-ı Hafız, Sultan Melikşah, Farsça

Kaynakça

• Alptekin, Coşkun – Altun, Ara. “Artuklular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. III/415-419. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Anabasis, Xenophon. Zendegî-nâme-i Kûroş-i Bozorg. (Çev.) Hoşyâr Ruhsanî. Encumen-i Pejuhişy-i İran Şehr.
• Arı, Ahmet. “Fars Şiiri mi Farsça Şiir mi? Klasik Türk Şiir Geleneğinin Oluşumu ve Sınırları Hakkında Düşünceler”. Bilig (Bahar, 2003), 25/173.
• Arya, Gulam Ali. “Âğâzi Şi’ri Farsi-î derî der serzemin-i Fârs”. Nâme-i Parsi, 1375, 2/35-55.
• Ateş, Ahmet. “Anadolu Kütüphanelerinde Mühim Yazmalar”. Tarih Vesikaları 1/16 (1965), 163-164.
• Avfî, Muhammed. Tezkire-i Lubâbu’l-Elbâb. neş. Edward G. Browne - Mîrzâ Muhammed-i Kazvînî. (Çev.) Muhammed Abbâsî, çap. Mümtâz, Tahran 1361, 24
• Aydın, Şadi. “Farsça Divan Sahibi Osmanlı Sultanları ve Divanlarının Nüshaları” Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 2/6 (Yaz 2002), 46.
• Bahar, Muhammed Takî: Sibkşinâsi. Tahran: İntişârat-i Emîr-i Kebîr, 6. Baskı, 1992.
• Bayram, Mikail. “Anadolu’da Te’lif Edilen İlk Türkçe Eser Meselesi”. Erdem 12/36 (Temmuz 2000), 899-906.
• Bayram, Mikâil. “Selçuklular Zamanında Tokat Yöresinde İlmî ve Fikrî Faaliyetler”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (Tokat, 2-6 Temmuz 1986), Ankara: 1987, 31-32.
• Bedrüddin, Muhammed Kâzım. “Nokat-i Kûtah Der Movredi Bustan ve Gülistân-i Sa‘di”. Dîdar-i Âşina Tahran 1387 91/20. (Erişim 12.04.2021). https://hawzah.net/fa 2021
• Cahen, Claude. Le Malik-nameh et l-Historie des Origines Seldzukides, Oriens 2 (Paris 1949)31-65 Krşidem, Pre-Ottoman, Turkey.
• Ceyhan, Semih. “Mesnevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXIX/325-334. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Değirmençay, Veyis. Karakoyunlu Hükümdarı Cihânşâh ve Farsça Şiirleri Divan-ı Hakîkî. Erzurum: Erzurum Atatürk Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1. Baskı, 2004.
• Dobra, Seyhan. “Türkiye Selçuklu ve Beylikler Devrinde Kitap İthâf Etme Geleneği”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (The Journal of Social and Cultural Studies) II/4 (2016), 107-128.
• Efşar, İrec. “Beyânü’s-Sana‘at”. Neşriyye-i Ferheng-i Îran Zemîn 5 (1336) 278-458.
• Erdoğan Merçil. Müslüman Türk Devletleri Tarihi. Bilge Kültür Sanat, 8. Baskı, (İstanbul 2013).
• Firûzanfer, Bedîuzzaman. “Şi’r ve Şair Rûdekî”. Danişgâhi Edebiyat-i Ulûmi İnsâni, (Ferverdin 1338), 3-4/96.
• Gemici, Nurettin. “Son Dönem Osmanlı Aydınlarında Farsçanın Tesiri ve İbnülemin Mahmud Kemal (ö. 1957) Örneği”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (2015), 15/167-194.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali. “Hubeyş Bin İbrahim Et-Tiflîsî ve Tıp Alanındaki Çalışları”. Büyük Selçuklu Devletinden Türkiye Selçuklu Devletine Mehmet Altay Köymen Armağanı. Ed. Mehmet Hacı Gökmen. Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 1. Baskı, 2011.
• Hâlet, Ebu’l-Kâsım. “Şâhân-i Şâir: Ehvâlât-i Şâhân ve Şahzâdegân-i Suhanver ve Ba’zi şueray-i der bâr-i ânân ve ber gozîde-i eş‘ari ânân”, Tahrab, İntişarat-i İlmî, (1346).
• İbn Bibi. (El-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’feri er-Rugadi) el-Evâmirü’l-ʿAlâʾiyye fi’l-umûri’l-ʿAlâʾiyye (Selçuk-nâme). Çev. Mürsel Öztürk. C. I. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Millî Kütüphane Başkanlığı Basımevi, 1. Baskı, 1996.
• İpek, Ali. “İlk Dönem İslâmî İlimlerde Önemli Bir Merkez Tiflis”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi IV/8 (2017), 73-93.
• İzgi, Cevat. “Hubeyş et-Tiflîsî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XVIII/268-270. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Kafesoğlu, İbrahim. “Selçuklu Tarihinin Mes’eleleri”. Belleten, (1956), 76/475-480.
• Kartal, Ahmet. “Anadolu Selçuklu Devleti Döneminde Dil ve Edebiyat”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (2008), 1/95-168.
• Kartal, Ahmet. “Anadolu’da Farsça Şiir Söyleyen Türk Şairler (XI.-XVI. Yüzyıllar)”, Türkler, VII. Ankara: 2002.
• Kazîmî, Eni. “Âsari Sa‘dî”. (Erişim 25 Azer, hş.1398). https://tarikhema.org/subject/25526/asar-saadi/
• Köprülü, M. Fuat. Türk Edebiyatının İlk Mutasavvıfları. Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Baskı, 1976.
• Kubâdiyânî, Nâsır-ı Hüsrev. Sefernâme-i Hekîm Nâsır Husrev. ed. Muhammed Debîr Siyâkî. Tahran: İntişârât-i Encumen-i Âsâri Millî, 1354.
• Kumeylî, Muhtar. “Kamil et-Tabîr, Hubeyş Tiflîsî, Vajehay-i Nadir-i An”, (Erişim 12.04.2021). http://ensani.ir/file/download/article/20120427090048-8070-54.pdf
• Mazıoğlu, Hasibe. Eski Türk Edeiyatı Makaleleri, “Anadolu’da Türk Edebiyatının Başlamasında ve Gelişmesinde Mevlâna’nın Yeri ve Etkisi”.(2009).
• Mehdeviyân, Mahbub – Nâsırî, Behrûz. “Nüfûz ve gösteriş-i zebân ve edebiyât-i farsî der asyây-i sağîr”. Bahâristân-i Suhen 11/26 (payiz/kış 1393), 1-14.
• Mustafa İsmet Uzun, “Münşeât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXXII/18-20. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Neseb, Abdulhüseyin İsmail. Dîvân-i Sultan Selim-i Osmânî. Tahran: Danişgâh-i Âzâd-i İslâmi, 1966.
• Nevâi, Abdulhüseyin. Esnâd ve Mukâtebât-i Târîh-i İrân. Tahran: İntişârât-i İlmî ve Ferhengî, I. Baskı, 1370.
• Oğuzoğlu, Yusuf. “Dizdar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. IX/480-481. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Özaydın, Abdülkerim – Akçıl, Nesrin Çiçek. “Saltuklular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXXVI/54-57. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Özaydın, Abdülkerim – Tanman M. Baha. “Dânişmendliler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. VIII/469-477. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Özaydın, Abdülkerim. “İbn Bîbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XIX/379-382. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmülmülk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXXIII/194-196. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Özaydın, Abdülkerim. “Râvendî, Muhammed b. Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXXIV/471-472. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Özgüdenli, Osman G. “Büyük Selçuklu Sultanlarına Ait Farsça Şiirler”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1/2 (Sonbahar 2014), 39-67.
• Özgüdenli, Osman G. “Selçuklu Çağında Dil ve Edebiyat”. Selçuklu El Kitabı. ed. Refik Turan. 633-635. Ankara: Grafiker, 2012.
• Poraz, Mevlüt. “Hubeyş et-Tiflîsî’nin Hayatı: Biyografi Denemesi”. Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi 2/1 (2018), 65-103.
• Râzî, Necmüddîn-i Dâye Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed Şâhâver el-Esedî. Mirsâdü’l-‘ibâd Mine’l-mebde’ İle’l-me‘âd. Ed. Hüseyin el-Hüseynî en-Ni‘metüllahî. Tahran: Meclis, 1312.
• Riyâhî, Muhammed Emîn. Zebân ve Edebi Farsî der kalemrov-i Osmânî. Tahran: İntişârât-i Pajeng, 1369.
• Sabbağ, Abbas. “Te’sis-i Zeban-i Farsî ber zebâni Turkî Osmanî ve Osmanîhâ”. (Erişim 12.04.2021). http://rdehqani.blogfa.com/post/1
• Safâ, Zebîhullah. Târih-i Edebiyât der Îran. Tahran: İntişârât-i Firdevs, 4. Baskı, 1366.
• Savvıdıs, Aleksıs G. K. “Selçuklu Sultanı Alp Arslan ve Bizans”, Tarih Dergisi. Çev. Esin Ozansoy, (2011), 303-314
• Sümer, Faruk – Akçıl, Nesrin Çiçek. “Mengücüklüler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXIX/138-143. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Münşeat” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXII/18-20. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Yazıcı, Tahsin. “Gülistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XIV/240-241. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Yazıcı, Tahsin. “Hâfız-ı Şîrâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XV/103-106. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Yuvalı, Abdülkadir. “Moğol Harekâtının Anadolu’nun Demografik ve Dinî Yapısı Üzerindeki Etkileri”. Erciyes Üniversitesi, XIII. ve XIV. Yüzyılda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu. VI/59-64. Kayseri: 30 - 31 Mayıs 1996.