قَطعِيَّة أُصُولِ الفِقهِ بينَ الأصُوليِّينَ والإمامِ الشَّاطبي

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 121 - 136, 01.01.2023

Mohammad Rachıd Aldershawi

Öz

يتناولُ البحث مسألةَ قطعية أصول الفقه، وهي مسألةٌ اختلفَ فيها الأصوليون بين مَن اشترط القطعَ في إثبات المسائل الأصولية إلحاقاً لها بمسائل علم الكلام؛ ومَن اكتفى فيها بالظن إلحاقاً لها بالفقه، ويركز البحث على موقف الإمام الشاطبي من المسألة لكونه من أبرز القائلين بقطعية أصول الفقه، متَّبعاً في ذلك المتقدمين من الأصوليين، ومخالفاً الاتجاه العام لدى أكثر المتأخرين، ولِأسلوبه الفريد في عرض المسألة. وتمَّ اتباعُ المنهَج التحليلي عندَ عرض آراء الأصوليين، ثم المنهج المقارن عند الموازنة بين رأي الشاطبي ورأيِ مَن سبقه، ورجعَ الباحث إلى أمهات الكتب الأصولية إضافةً إلى بعض الكتب والأبحاث المعاصرة، وتوصَّلَ إلى مجموعةٍ مِن النتائج، أهمُّها أنَّ الأصول القطعية هي أمهات المسائل التي ميَّزتْ أهلَ السُّنَّة والجماعة عن المبتدعة، كحُجّية الإجماع والقياس، وأن المسائل الأصولية المختلَف فيها ظنيةٌ مُلحَقةٌ بالفُروع، وأنَّ قول المتأخرين بالاكتفاء بالظنِّ في مسائلِ الأصولِ أرجحُ، وأنَّ تناوُلَ الشاطبي للمسألة كان مختلفاً عن تناوُلِ السابقين لها، لِوجود اختلافٍ بين الطرفين في المقصود بأصول الفقه وبالقطعية، وأنَّ أدلة الشاطبي على قطعية الأصول غير مُسلَّمة، وأنه لم يقدِّم أجوبة مُقنِعةً عن الإشكالات التي وُجِّهَت إلى الأصوليين قبله، ولم يستطع إثبات ما ادَّعاه من التساوي بين أصول الفقه وأصول الدِّين.

Anahtar Kelimeler

أصول الفقه, الأصوليون, الشاطبي, القطع, الظنّ

Usülcüler ile Şatıbî'ye Göre Fıkıh Usûlünün Katiliği

Öz

Bu araştırma usulü-l fıkhın katiliği meselesini ele alıyor. Usulcüler bu konuda ihtilaf etmişlerdir. Kimisi kelam ilmindeki meselelere dayanarak, usul ile ilgili konuların ispatı için kesinliği şart koşmuş, Kimisi de fıkıh ilmine dayanarak Zan'nı savunmakla ile yetinmiştir. Araştırma, Fıkıh Usûlünün kat'îliğinden en açık bir şekilde söz edenlerden olması sebebiyle İmam Şâtıbî'nin meseleye bakışı üzerinde yoğunlaşmaktadır. Şâtıbî, bu noktada mütekaddim usûlcüleri takip etmiş, müteahhir usûlcülerin çoğunluğunca benimsenen genel kanaate muhalefet etmiştir. Çalışmanın onun yaklaşımına odaklanmasının bir diğer sebebi de meseleyi sunarken sergilediği farklı üslubudur. Usulcülerin görüşlerini sunmasıyla, Analitik metoda tabi olundu. Sonraki metod; şatıbi ve ondan önceki usulcülerin görüşlerini karşılaştırmaktır. Araştırmacı bir takım sonuca ulaştı. O neticelerin en önemlisi; ehli sünnet ve cemaatin bidâ'dan ayıkladığı ana meseleler konumundaki kesin ilkelerdir. İcma ve kıyasın delil sayılması gibi. Diğer bazı önemli neticeler şu şekildedir; ihtilaf edilen usul konuları, yan dala (furu)'a dayanarak zannidir. Son dönem alimlerinin usul meselelerinde zan ile yetinmeleri tercih edilmiş görüştür. Her iki kesim arasında usulül fıkıh ve katîlik açısından ihtilaf olduğu için, Şatıbi'nin usul meselelerini ele alışı, kendisinden önceki usulcülerin ele alışlarından farklıdır. Sonuç olarak; Şâtıbi'nin usulül fıkhın katîliği ile ilgili öne sürdüğü deliller tartışmaya açıktır. Zira imam Şatıbi usulcülere yöneltilen müşkil sorulara ikna edici cevaplar verememiştir ve Fıkıh Usûlü ile usûlü'd-din arasında var olduğunu iddia ettiği eşitliği ispat edememiştir.

Anahtar Kelimeler

Usul, usulcüler, Şâtıbi, katilik, zanni

Kaynakça

• Attâr, Hasan b. Muhammed. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Celâl el-Maḥallî ʿalâ Cemʿi’l-cevâmiʿ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Bâkıllânî, Muhammed b. Tayyib. et-Takrîb ve’l-İrşâdu’s-Sağîr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1989.
• el-Basrî, Muhammed b. Alî. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1403.
• Beyzâvî, Abdullah b. Ömer. Minhâcü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1999.
• el-Celel, Muhammed Sinan. “Uṣûlu’l-fıḳh beyne’l-ḳat‘iyyeti ve’z-zanniyye ve tahḳîk ra’yi’ş-Şâtıbî”. Mecelletü’l-Buhûs ve’d-dirâsâti’ş-şer‘iyye, Mısır: 17/1 ( 1435ـ) 23-76.
• Cessâs, Ahmed b. Alî. Uṣûlü’l-fıḳh. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şu’ûni ‘d-Dîniyye, 2. Basım, 1994.
• Cüğaym, Numan. Tutuku’l-Keşf ‘an Makâsıdi’ş-Şâri‘. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1. Basım, 2014.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillâh. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillâh. et-Telḫîṣ fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
• Dekkürî, Muhammed Dembî. el-Kat‘iyyetü min edilleti’l-arba‘a. Medine: Câmi‘atu’l-İslâmiyye. 1. Basım, 1420.
• Düreynî, Fethî. Buhûs muḳârane fi’l-fıḳhi’l-İslâmî ve usûlih. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2. Basım, 2008.
• Ebû Ya‘lâ, Muhammed b. el-Hüseyn. el-ʿUdde fî uṣûli’l-fıḳh. 2. Basım, 1990.
• Gazzalî, Muhammed b. Muhammed. el-Menḫûl min taʿlîḳāti’l-uṣûl, Beyrut: Dâru’L-fikri!l-mu‘âsır, 3. Basım, 1998.
• Gazzalî, Muhammed b. Muhammed. el-Müstaṣfâ fî ʿilmi’l-uṣûl. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Basım, 1993.
• el-Irâkî, Ahmed b. Abdirrahîm. el-Ġays̱ü’l-hâmiʿ şerḥu Şerḥi Cemʿi’l-cevâmiʿ. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Basım, 2004.
• İbn Akîl, Alî b. Akīl. el-Vâżıḥ fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1. Basım, 1999.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Maḳāṣıdü’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Katar: Vizâratu’l-evkâf ve’ş-şu’ûni’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2004.
• İbn Emîru Hâc, Muhammed b. Muhammed. et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr şerh et-Taḥrîr. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2. Basım 1983.
• İbn es-Sübkî, Abdülvehhâb b. Alî . Cemʿu’l-cevâmiʿ. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye.
• İsmail, Şaban Muhammed. “Uṣûli’l-fıḳh beyne’l-kat‘iyyeti ve’z-Zanniyye”. Katar: Havliyye külliyeti’ş-şeri‘a ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye bi Câmi‘ati Katar, 1/7, (1989), 229-252.
• İsnevî, Abdürrahîm b. el-Hasen. Nihâyetü’s-sûl fî şerḥi Minhâci’l-uṣûl. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Basım, 1990.
• Karâfî, Ahmed b. İdrîs. el-ʿİḳdü’l-manẓûm fi’l-ḫuṣûṣ ve’l-ʿumûm. Mısır: Dârü!l-kütüb, 1. Basım, 1999.
• Karâfû, Ahmed b. İdrîs. Nefâʾisü’l-uṣûl fî şerḥi’l-Maḥṣûl. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâzî, 1. Basım, 1995.
• er-Râzî, Muhammed b. Ömer. el-Maḥṣûl fî Usûl-i fıkh. Beyrut: Müessesetür’r-risâle, 3. Basım, 1997.
• Reysûnî, Ahmed. Nazariyyetu’l-makâsid ‘inde’l-İmâm eş-Şâtıbî. Vircinya: el-Me‘hedu’l-‘âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 4. Basım, 1995.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-Muvâfaḳāt. Kahire: Dâru İbn ‘Affân,1. Basım, 1997.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî. İrşâdü’l-fuḥûl ilâ taḥḳīḳi’l-ḥaḳ min ʿilmi’l-uṣûl. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l’Arabî, 1. Basım, 1999.
• Şîrâzî, İbrâhîm b. Alî. et-Tebṣıra fî uṣûli’l-fıḳh. Dımask: Dârü’l-fikr, 1. Basım, 1403.
• Tûfî, Süleymân b. Abdilkavî. Şerḥu Muḫtaṣari’r-Ravża. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1. Basım, 1987.
• Zerkeşî, Muhammed b. Abdillâh. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. Mısır: Dâru’l-kütübî, 1. Basım, 1994.
• Zerkeşî, Muhammed b. Abdillâh. Teşnîfü’l-mesâmiʿ bi-Cemʿi’l-cevâmiʿ. Mekke: el-Mektebetü’l-Mekkiyye, 1. Basım, 1998.