An Idiom Translated from Persian to Turkish: gününü görmek

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 16, 88 - 100

Ahmet Akpınar

Öz

Some idioms we encounter in the Turkic language today bear traces of the period of linguistic contact between Turkic and Persian. These idioms, copied from Persian and introduced into Turkic, are often found in Turkic translations of the Quran following the advent of Islam.
This article will argue that a phrase found in the standard language of Türkiye Turkish that exhibits idiomatic characteristics ‘gününü görmek’ may have been first translated from Persian into Turkic through the Rylands Quran translation. Furthermore, it will be demonstrated that the idiom in question emerged in a different lexical field than the previously attested Turkic idiom ‘gün görmek’ (seeing the day), and how, through its use in a negative discourse context, its religious connotation was gradually forgotten, based on its contextual meaning in Turkic syntax. Furthermore, the degree of idiomaticization of an idiom will be examined based on the semantic values of the signs constituting the idiom within the idiomatic semantic structure.

Anahtar Kelimeler

semantics , sociolinguistics , language relations , idiom , Interlinear Turkic Quran translations

Farsçadan Türkçeye Çeviri Bir Deyim: Gününü Görmek

Öz

Türk dilinde bugün tanık olduğumuz kimi deyimler esasında Türkçe ve Farsça arasındaki dil ilişkileri döneminin izlerini taşır. Farsçadan kopyalanarak Türkçeye giren bu deyimler genellikle İslamiyet’le birlikte Türkçe Kurˈan tercümelerinde de tanıklanmıştır.
Yazıda, Türkiye Türkçesi ölçünlü dilinde tanıklanan ve deyim niteliği gösteren bir söz grubunun (gününü görmek) esasında ilk defa Rylands Kurˈan tercümesi yoluyla Farsçadan Türkçeye tercüme edilmiş olabileceği iddia edilecek. Bunun yanı sıra, söz konusu deyimin Türkçede önceden beri tanıklanan ‘gün görmek’ deyiminden farklı bir sözlüksel alanda ortaya çıktığı ve ‘olumsuz’ söylem bağlamında kullanılarak zamanla nasıl dinî anlamını unutturduğu Türkçe söz dizimindeki bağlamsal anlamından hareketle gösterilecektir. Ayrıca deyimin deyimleşme derecesi deyimi oluşturan göstergelerin deyimlik anlam yapılanması içindeki anlam değerleri temel alınarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

anlambilim , toplumsal dilbilim , dil ilişkileri , deyim , satır altı Türkçe Kurˈan çevirileri

Kaynakça

• A digital facsimile of Walters Ms. W.559, Koran. (2011). Baltimore: The Walters Art Museum.
• A digital facsimile of Walters Ms. W.563, Koran. (2011). Baltimore: The Walters Art Museum.
• Abadis. (2025, 8 4). Abadis Çevrimiçi Sözlük: https://abadis.ir/fatofa/ ستاره-به-روز-کسی-نمودن/
• AKSAN, D. (2003). Her Yönüyle Dil-Ana Çizgileriyle Dilbilim (2 b., Cilt I-III). Ankara: TDK Yayınları.
• AKSOY, Ö. A. (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü (Cilt II). İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yayınları.
• ALSARRAY, M. (2015). Türkçe Ulusal Derlemi’nde Yüksek Sıklıkta Kullanılan Adların Eşdizimlilikleri. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi).
• ARGUNŞAH, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus (1 b.). İstanbul: Kesit Yayınları.
• ATA, A. (2004). Türkçe İlk Kurˈan Tercümesi (Rylands Nüshası) - Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• AYDIN, E. (2019). Sibirya’da Türk İzleri. İstanbul: Kronik Kitap.
• CRYSTAL, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics (6 b.). Oxford: Blackwell Publishing.
• ÇANGA, M. (1999). Kurˈan-ı Kerim Lugatı. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Dehkhoda. (2025, 08 02). Dehkhoda Sözlük Enstitüsü Web Sitesi: https://dehkhoda.ut.ac.ir/fa/dictionary/روز
• ECKMANN, J. (1968). Doğu Türkçesinde Bir Kurˈan Çevirisi (Rylands Nüshası). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 15, 51-69.
• EKER, S. (2010). “Türkçe-Farsça Dil ilişkilerinde Anlam Kopyaları Üzerine Notlar”. Sosyoloji Yazıları I (s. 197-211). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• GÜL, A. (2019). British Library OR 9515'teki Türkçe Kurˈan Tercümesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• GÜLDİKEN, K. (2005). Moheg Türkçe-Farsça Sözlük . İstanbul : Alfa Yayınları .
• hasenat.net. (2024). 9 9, 2023 tarihinde Hasenat Kurˈan Araştırma Uygulaması: http://www.hasenat.net/
• HENGİRMEN, M. (2011). Atasözü ve Deyimler Sözlüğü - Deyimler Sözlüğü (Cilt 2). Ankara: Engin Yayınevi.
• KANAR, M. (2016). Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• KARABACAK, E. (1994). An Inter-Linear Translation Of The Qur’an Into Old Anatolian Turkish (Cilt Part I: Introduction and text). Harvard University The Department Of Near Eastern Languages and Civilizations.
• KARAKAYA, E. (2021 ). Çorum Müzesinde Kayıtlı Bir Satır Altı Kurˈan Tercümesi 267v4-539v7 (Giriş-İnceleme-Metin-Analitik Dizin). Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Y.Lisans Tezi.
• KORKMAZ, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Kubbealtı Lugatı. (2025, 08 12). Kubbealtu Lugatı Web Sitesi: https://lugatim.com/s/görmek Kubbealtı Lugatı. (2025, 08 14). Kubbealtı Lugatı Web Sitesi: https://lugatim.com/s/göstermek KÜÇÜK, M. (2014). Eski Anadolu TÜrkçesi Dönemine Ait Satır Arası İlk Kurˈan Tercümesi. Ankara: TDK Yayınları. KÜÇÜK, S. (2019). Doğu ve Batı Türkçesi Satır Altı Kurˈan Tercümelerinde Kıyamet Günü Kavramı İçin Kullanılan Ad Aktarmaları. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 8(18), 71-89.
• TOPALOĞLU, A. (1976). Muhammed Bin Hamza-XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış 'Satır-Arası' Kurˈan Tercümesi (Giriş ve Metin) (Cilt I). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• MUKÂTİL B. SÜLEYMÂN. (2004). Kurˈan Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İşaret Yayınları.
• ÖZTÜRK, A. (2008). Bilgisayar Hatlı Satır Arası Kelime Kelime Kurˈan-ı Kerim Meali. İstanbul : Kahraman Yayınları.
• ÖZTÜRK, D. (2018). Türkiye Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış-Deyimleşmiş Birleşik Fiiller. Ankara: TDK Yayınları.
• ÖZYETGİN, A. M. (2001). Ebû Hayyan, Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk Fiil: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: KÖKSAV Yayınları.
• SAĞOL, G. (1993). Harezm Türkçesi Satır arası Kur`an tercümesi. Giriş-Metin-Sözlük, (Doktora Tezi) (Cilt I). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• SİNAN, A. T. (2015). Türkçenin Deyim Varlığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• SÖKMEN, İ. (2018, Eylül). Cezâ Sözcüğünün Anlam Daralmasına Uğramasının Kurˈanî Zemini Hakkında Bir İnceleme. International Journal of Languages’ Education and Teaching (IJLET), 3(6), 264-276.
• STEİNGASS, F. (1963). A Comprehensive Persian-English Dictionary. London: Routledge and Kegan Paul.
• SUBAŞI UZUN, L. (1991). Deyimleşme ve Türkçede Deyimleşme Dereceleri. Dilbilim Araştırmaları, 29-39.
• ŞİMŞEK, Y. (2017). Eski Anadolu Türkçesi Satırarası Kur’ân Tercümesi (Topkapı Nüshası, Giriş – Metin – Notlar – Dizin) . Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü - Doktora Tezi.
• ŞİMŞEK, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kurˈan Tercümesi (Meşhed Nüshası -293 No.-) Giriş, Metin, Dizin (Cilt 1). Ankara: Akçağ Yayınları.
• ŞİRİN, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• The Quranic Arabic Corpus. (2025, 08 14). https://corpus.quran.com/ web sitesi: https://corpus.quran.com/qurandictionary.jsp?q=ywm)
• TOGAN, A. (1971). Kurˈan ve Türkler. İstanbul: Kapı Yayınları.
• TOKER, M. (2011). Anonim Satır Altı Kur’ân Tercümesi (İnceleme‐Metin‐Tıpkıbasım Örnekleri) I. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi.
• TOPALOĞLU, A. (1989). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• TOPARLI, R.; Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• TRASK, R. L. (1993). Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics. London and New York: Routledge. Türk Dil Kurumu Sözlükleri. (2023, 9 9). Türk Dil Kurumu Resmî İnternet Sitesi: https://sozluk.tdk.gov.tr/
• USTA, H. İ. (1989). XIII. Yüzyıl Doğu Türkçesiyle Yazılmış Anonim Kurˈan Tefsirinin Söz ve Şekil Varlığı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Y.Lisans Tezi.
• ÜNLÜ, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kurˈan Tercümesi (TİEM 73, 235v/3-450r/7). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi.
• ÜNLÜ, S. (2012 ). Doğu ve Batı Türkçesi Kurˈan Tercümeleri Sözlüğü . Konya: Eğitim Yayınevi.
• VARDAR, B. (1998). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: abc kitabevi.
• WILKENS, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Altuigurisch - Deutsch – Türkisch), Eski Uygurcanın El Sözlüğü (Eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Deutschland: Herausgegeben von der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.