Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Buğday Genetik Kaynakları Bakımından Potansiyeli ve Sürdürülebilir Olarak Korunması

Yıl 2018, Cilt: 7 Sayı: 2, 47 - 54, 18.12.2018

Hüsnü Aktaş , Fethiye Özberk Erol Oral , Faheem Shehzad Baloch Serap Doğan Mehmet Kahraman Fatih Çığ

Öz

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde verimli hilal olarak bilinen yer buğdayın ilk kültüre alındığı merkez

konumundadır. Diyarbakır, Şanlıurfa ve Mardin illerinin üçgeninde yer alan Karacadağ, buğdayın A ve B

genom vericileri olan diploid yabani buğday türleri Triticum boeoticum (2n=14, AA) ve Aegilops speltoides

(2n=14, BB), aynı zamanda durum buğdayının yakın akrabası, tetraploid buğday türü Triticum dicoccoides

(2n=28, AABB) bakımından dünyanın en zengin bölgesi olarak kabul edilmektedir. D genom vericisi olan

Aegilops tauschii türü ise Erzurum, Kars, Şanlıurfa, Şırnak, Hakkâri, Van illerinde doğal olarak yetişmektedir.

Nevala Çori, Çayönü ve Göbekli Tepe gibi alanlardaki arkeolojik kazılarda da diploid ve tetraploid buğday

örneklerinin yanı sıra tarım aletlerine de rastlanılmıştır. Bölgede tarımın çok eski dönemlerde yapıldığı

anlaşılmaktadır. Yabani buğday türleri bakımından doğal bir laboratuvar olan Türkiye’nin güneydoğusu aynı

zamanda, yerel buğday çeşitleri bakımından da zengin bir biyo çeşitliliğe sahip olup, Sorgül, Havrani,

Karakılçık, Aşure, Menceki, Beyazi ve daha birçok yerel çeşit günümüzde bu bölgedeki marjinal alanlarda

yetiştirilmektedir. Fakat, dünya gıda güvenliği için hayati öneme sahip buğday genetik kaynaklarındaki

çeşitlilik, modern tarım teknikleri, şehirleşme, aşırı otlatma ve doğadan aşırı toplama gibi faktörler nedeniyle

olumsuz olarak etkilemektedir. Verimli modern ıslah çeşitlerinin yaygınlaşması daha çok yerel buğdayların

yetiştiriciliği için, Karacadağ’da yabani buğdaylara doğal bir koruma sağlayan bazalt taşların toplanıp tarım

alanı açmak, inşaat ve yol yapımında kullanılmaya başlaması, bu yöredeki yabani buğdaylardaki genetik

çeşitlilik için büyük tehdit olarak görülmelidir. Genetik kaynakların in-situ (doğal habitat içinde koruma)

koruma altına alınması için birtakım uygulamalar gerektirirken, aynı zamanda ex-situ (doğal habitat dışında)

koruma ile tohum gen bankalarında muhafazası ve bu genetik kaynaklardaki gen allellerinin tespiti ve

karakterizasyon işlemleri hayati bir öneme sahiptir. Bu çalışmada, FAO tarafından desteklenen proje

kapsamında 2009-2014 yıllarında yerel buğdayların toplanması sırasında yapılan gözlemlerden elde edilen

veriler ışığında, Güneydoğu Anadolu bölgesinin buğday genetik kaynakları bakımından potansiyeli, ülkemiz

ve dünya gıda güvenliği açısından önemi ve bu kaynakların sürdürülebilir bir koruma altına alınması için

yapılması gerekenler konu alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Buğday, genetik kaynaklar, Güneydoğu Anadolu, Türkiye

Potential and Sustainable Conservation of Wheat Genetic Resources of Southeast Anatolia Region

Öz

Southeastern Anatolia Region, the place known as fertile crescent is the center where wheat was first

cultured. Karacadağ Montainis located in a triangle between Diyarbakır, Şanlıurfa and Mardin provinces is

considered one of the richest parts of the world for A and B genome donors of wheat namely Triticum

boeoticum (2n= 14, AA) and Aegilops speltoides (2n= 14, BB), and also of tetraploid wild wheat Triticum

dicoccoides (2n= 28, AABB).

Progenitor of D genome of wheat, Aegilops tauschiioccus in Erzurum, Kars, Şanlıurfa, Şırnak, Hakkari

and Van provinces of this region. Diploid and tetraploid wheat sample found in archaeological excavation in

Nevala Çori, Çayönü and Göbekli Tepe indicated that this region is the first domestication area of wheat.

Southeasten Turkey holds also huge biodiversity of wheat landraces such as Sorgül, Havran, Karakılçık, Aşure,

Menceki, Beyazi that are grown in marginal area of this region. Now a days, genetic diversity in wild and

landraces of wheat decreasing because of extensive agriculture activities, heavy grazing and urbanization.

Basaltic stones and rocks provide a perfect shelter for wild wheat relatives. Removal of these stones and rock

to open field for high yielding varieties is one of the major threats on wheat land races and wild wheat species.

In-situ and ex-situ conservation as well as characterization and identification genes alleles are of vital

importance. We used the data obtained from a project supported by FAO, which aimed at collecting and

determining wheat land races of Turkey between 2009-2014 years. Based on the observations we summarized

the significance of South East part of Turkey from the viewpoint of wheat genetic resources for food safety.

Ways and means of sustainable conservation of these resources are also discussed.

Anahtar Kelimeler

Wheat, genetic resources, Southeast Anatolia, Turkey

Kaynakça

• Aktaş, H., Karaman, M., Erdemci, İ., Kendal, E., Tekdal, S., Kılıç, H., Oral, E. (2017). Sentetik ve modern ekmeklik buğday genotiplerinin (Triticum aestivum L.) verim ve kalite özelliklerinin karşılaştırılması. Uluslararası Tarım ve Yaban Hayatı Bilimleri Dergisi, 3(1), 25-32.
• Alsaleh, A., Baloch, F. S., Nachit, M., Özkan, H. (2016). Phenotypic and genotypicintra-diversity among Anatolian durum wheat “Kunduru” landraces. Biochemical Systematics and Ecology, 65: 9-16.
• Auvuhanon, A. (2010). Genetic diversity of wheat cultivars from Turkey and USA. Phd. Thessis. University of Nebraska, pp. 106.
• Baloch, F. S., Alsaleh, A., Andeden, E. E., Hatipoğlu, R., Nachit, M. Özkan, H. (2016). High levels of segregation distortion in the molecular linkage map of bread wheat representing the West Asia and North Africa region. Turkish Journal of Agriculture and Forestry 40 (3), 352-364.
• Chantret, N., SalsejSabot, F., Rahman, S., Bellec, A., Laubin, B., Dubois, I., Dossat, C., Sourdille, P., Joudrier, P., Gautier, M. F., Cattolico, L., Beckert, M., Aubourg, S., Weissenbach, J., Caboche, M., Bernard, M., Leroy, P., Chalhoub, B. (2005). Molecular basis of evolutionary events that shaped the hardness locus in diploid and polyploid wheat species (Triticum and Aegilops). Plant Cell, 17: 1033-1045.
• Cox, T. S., Sears, R. G., Bequette, R. K., Martin, T. J. (1995). Germplasmen hance mentin winter wheat xTriticum aestivum back cross populations. Crop Science, 35: 913–919.
• Feldman, M., Lupton, F. G. H., Miller, T. E. (1995). Wheats. Triticum spp. (Gramineae- Triticinae). In: Smartt J,Simmonds N.W. (eds) Evolution of CropPlants. Longman Scientific and Technical Press, London, UK, p: 184-192.
• Gökgöl, M. (1939). Türkiye’nin Buğdayları V. II. İstanbul. Tarım Bakanlığı, İstanbul Yeşilköy Tohum Islah İstasyonu Yayını, 14:955.
• Hajjar, R., Hodgkin, T. (2007). Theuse of wild relatives in crop improvement: A survey of developments over the last 20 years. Euphytica, 156:1-13.
• Heun, M., Schafer-Pregl, R., Klawan, D., Castagna, R., Accerbi, M., Borghi, B., Salamini, F. (1997). Site of einkorn wheat domestication identified by DNA finger printing. Science, 278:1312–1314.
• Kan, M., Küçükçongar, M., Keser, M., Morgounov, A., Muminjanov, H., Özdemir, F., Qualset, C. (2015). Wheat landraces in farmers’ fields in Turkey. National Survey, Collection and Conservation, 2009-2014, pp. 178.
• Kilian, B., Ozkan, H., Deusch, O. (2007). Independentwheat B and G genome origins in outcrossing Aegilops progenit or haplotypes. MolBiolEvol, 24:217–227.
• Kilian, B., Özkan, H., Pozzi, C., Salamini, F. (2009). Domestication of the Triticeae in the fertile crescent. In: Feuillet, C.M€ueuhlbauer, J. (eds) Genetics and genomics of the Triticeae. Plant genetics and genomics: crops and models 7. Springer, New York, pp 81–119.
• Lev-Yadun, S., Gopher, A., Abbo, S. (2000). The cradle of agriculture. Science, 288:1602–1603. Mori, N., Liu, Y. G., Tsunewaki, K. (1995). Wheat phylogeny determined by RFLP analysis of nuclear DNA. 2. Wild tetraploid wheats. The or Appl., Genetics, 90:129–134.
• Nesbitt, M., Caligari, P. D. S., Brandham, P. E. (2001). Wheat evolution: integratin garchaeological and biological evidence, Wheat Taxonomy: Thelegacy of John Percival, London Academic Press, London, p:37-59.
• Nevo, E., Korol, A. B., Beiles, A., Fahima, T. (2002). Evolution of wild emmer and wheat improvement: population genetics, Genetic Resources and Genome Organization of Wheat's Pro genitor, Triticum dicoccoides, Springer Verlag Berlin, Heidelberg, Germany, pp. 364.
• Özberk, İ., Karagöz, A. (2015). Wheat genetic resources and their exploitation for breeding in Turkey. Seed to Pasta Beyond, 31 May-2 June, Poster no: VC8, Bologna, Italy.
• Özberk, İ., Zencirci, N., Özkan, H., Özberk, F., Eser, V. (2010). Dünden bugüne makarnalık buğday ıslahı ve geleceğe bakış. Makarnalık Buğday ve Mamulleri Konferansı, 17-18 Mayıs, 2010 s:43-66.
• Özkan, H., Brandolini, A., Pozzi, C., Effgen, S., Wunder, J., Salamini, F. (2005). A reconsideration of thedomestication geography of tetraploid wheats.Theor Appl Genet, 110:1052–1060.
• Özkan, H., Willcox, G., Graner, A., Salamini, F., Kilian, B. (2011). Geographic distribution and domestication of wildemmer wheat (Triticum dococcoides). Genet. Res. Crop Evolution, 58: 11–53.
• Zaharieva, M., Monneveux, P. (2014). Cultivated einkorn wheat (Triticum monococcum L. subsp. monococcum):the long life of a founder crop of agriculture. Genetic Resources and Crop Evolution, 61: 677-706.
• Zhukovsky, P. M. (1951). Ecological types and economic importance of Anatolian wheat (Translators: C. Kıpçak, H. Nouruzhan, and S. Türkistanlı). pp. 158-214 in: Agricultural Structure of Turkey (in Turkish). Turkish Sugar Beet Plants Publications, No: 207, Ankara.