YEMEN’DE İSYAN VE KOLERA (1911)

Year 2025, Issue: 30, 377 - 398, 01.07.2025

Zabit Acer

https://doi.org/10.33431/belgi.1635693

Abstract

Yemen Arabistan Yarımadası’nın güneybatısında yer almış olup, Yavuz Sultan Selim 1517’de Mısır’ı alıp Memlûkları Osmanlı hâkimiyetine aldıktan sonra Memlûklara bağlı olan Hicaz ve Yemen Osmanlı idaresine geçmiştir. Osmanlı Devleti Yemen’i merkezden atadığı valilerle yönetmiştir. 1569 yılında İmam Mutahhar’ın San’a’yı kuşatmasıyla Yemen’de Osmanlı Devleti’ne karşı ilk isyan hareketi başlamıştır. İngiltere Aden ve Cibuti üzerinden isyancı şeyhlere para ve silah dağıtarak Osmanlının Yemen’deki nüfuzunu kırmaya çalışmıştır. İngiltere’nin Yemen’de etkisini artırması başta Fransa olmak üzere Hollanda, Amerika Birleşik Devletleri ve Almanya’yı rahatsız etmiştir. Yemen’deki Zeydîlerin Osmanlı idaresini yok sayması, kabile hayatı yaşayan imamların lider olarak ortaya çıkması ve Osmanlı yöneticilerin yanlış tutumlarından dolayı Yemen’de farklı zamanlarda isyanlar çıkmıştır. Osmanlı Devleti 1849, 1872, 1905 ve 1911’de Zeydî İmamlarla anlaşmalar imzalayarak ortaya çıkan isyanları bitirmek istemiştir. 28 Şubat 1911 tarihinde Ahmed İzzet Paşa Yemen sorununu halletmek amacıyla Hamidiye kruvazörüyle Yemen’e yollanmıştır. Yemen’de 1911 yılında Daan’da İmam Yahya ile yapılan anlaşmayla I. Dünya Savaşı sonuna kadar sulh dönemi yaşanmıştır. 1911’de Yemen’de bir yandan isyancı şeyhlerle uğraşan Osmanlı ordusu diğer taraftan da çok sayıda ölümlere neden olan koleranın etkisi altında kalmıştır. Yapılan bu çalışmanın amacı 1911 yılında Osmanlı Devleti’ni Yemen’de birincisi kolera, ikincisi hiziplere ayrılmış isyancı şeyhler olmak üzere iki büyük tehlikenin nasıl zayıf düşürdüğünü, 1911 yılında Yemen’deki askerî faaliyetler ile koleranın etkisini arşiv belgeleri, dönemin basını ve diğer kaynaklara göre ortaya koymaktır.

Keywords

İsyan , Kolera , Osmanlı Devleti , Yemen , 1911.

Rebellion and Cholera in Yemen (1911)

Abstract

Yemen is located in the southwest of the Arabian Peninsula, and after Yavuz Sultan Selim conquered Egypt in 1517 and brought the Mamluks under Ottoman rule, Hejaz and Yemen, which were under the Mamluks, came under Ottoman rule. The Ottoman Empire governed Yemen with governors appointed from the center. The first rebellion movement against the Ottoman Empire began in Yemen in 1569 when Imam Mutahhar laid siege to Sana'a. England tried to break the Ottoman influence in Yemen by distributing money and weapons to the rebel sheikhs through Aden and Djibouti. England's increasing influence in Yemen disturbed France, the Netherlands, the United States of America and Germany in particular. Rebellions broke out in Yemen at different times due to the Zaydis in Yemen disregarding the Ottoman administration, the emergence of tribal imams as leaders and the wrong attitudes of the Ottoman administrators. The Ottoman Empire signed agreements with the Zaydi Imams in 1849, 1872, 1905 and 1911 to end the rebellions that had emerged. On February 28, 1911, Ahmed Izzet Pasha was sent to Yemen with the cruiser Hamidiye to resolve the Yemen issue. With the agreement made with Imam Yahya in Daan in 1911, a period of peace was experienced in Yemen until the end of World War I. In 1911, the Ottoman army, which was dealing with rebel sheikhs in Yemen on the one hand, was also affected by cholera, which caused many deaths. The purpose of this study is to reveal how the Ottoman Empire was weakened by two great dangers in Yemen in 1911, the first; cholera and the second; the rebel sheikhs divided into factions, and the military activities in Yemen in 1911 and the effects of cholera according to archival documents, the press of the period and other sources.

Keywords

Rebellion , Cholera , Ottoman Empire , Yemen , 1911.

References

• Kaynakça 1.Arşiv Belgeleri Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Asafî Dîvân-ı Hümâyun Nâme-i Hümâyun Kalemi (A. DVN.NHM), 37/1, Lef (L.) 6, Tarih: 12 Teşrinievvel 1327 (25 Ekim 1911).
• BOA, Bâb-ı Âli Evrak Odası Evrakı (BEO), 3988/299045, L. 2, Tarih: 26 Kanunuevvel 1327 (8 Ocak 1912).
• BOA, Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH. İD.), 142/1, L. 30, Tarih: 29 Mayıs 1327 (11 Haziran 1911).
• BOA, Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH. İD.), 142/1, L. 32, 36, Tarih: 25 Nisan 1327 (8 Mayıs 1911).
• BOA, DH. İD., 142/1, L. 29, L. 45, Tarih: 13 Nisan 1327 (26 Nisan 1911).
• BOA, DH. İD., 142/1, L. 53, L. 55, Tarih: 11 Ağustos 1327 (24 Ağustos 1911).
• BOA, DH. İD., 142/1, L. 3, Tarih: 12 Kanunusani 1326 (25 Ocak 1911).
• BOA, DH. İD., 142/1, L. 1, Tarih: 15 Kanunusani 1326 (28 Ocak 1911).
• BOA, DH. İD., 36/5, L. 1-14, Tarih: 14 Şubat 1326 (27 Şubat 1911).
• BOA, DH. İD., 18/23, L. 7, Tarih: 29 Mart 1327 (11 Nisan 1911).
• BOA, DH. İD., 142/1, L. 23, Tarih: 3 Nisan 1327 (16 Nisan 1911).
• BOA, DH. İD., 142/1, L. 38, Tarih: 20 Haziran 1327 (3 Temmuz 1911).
• BOA, DH. İD., 46/41, L. 1, Tarih: 7 Eylül 1327 (20 Eylül 1911).
• BOA, DH. İD., 142/1, L. 65, Tarih: 3 Teşrinievvel 1327 (16 Ekim 1911).
• BOA, DH. İD., 142/1, L. 43, Tarih: 2 Haziran 1327 (15 Haziran 1911).
• BOA, DH. İD., 19/22, L. 9, L. 11, Tarih: 1 Kanunusani 1326 (14 Ocak 1911).
• BOA, DH. İD., 18/23, L. 9, Tarih: 7 Haziran 1327 (20 Haziran 1911).
• BOA, İrade Harbiye (İ. HB.), 74/14, L. 2, Tarih: 5 Kanunusani 1326 (18 Ocak 1911).
• BOA, Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), 153/13, Tarih: 26 Mayıs 1327 (8 Haziran 1911).
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.), 74/61, L. 1, Tarih: 21 Temmuz 1308 (2 Ağustos 1892).
• 2.Gazeteler Hikmet, numara 40, 19 Ocak 1911, İstanbul.
• Rumeli, numara 334, 11 Ocak 1911, İstanbul.
• Servet-i Fünun, numara 1013, 3 Ocak 1911, İstanbul.
• Tanin, numara 960, 5 Mayıs 1911, İstanbul.
• Tanin, numara 966, 11 Mayıs 1911, İstanbul.
• Tasvir-i Efkar, numara 459, 2 Ocak 1911, İstanbul.
• Tasvir-i Efkar, numara 467, 10 Ocak 1911, İstanbul.
• Tasvir-i Efkar, numara 470, 13 Ocak 1911, İstanbul.
• Tanin, numara 848, 13 Ocak 1911, İstanbul.
• Tasvir-i Efkar, numara 478, 21 Ocak 1911, İstanbul.
• Tanin, numara 856, 21 Ocak 1911, İstanbul.
• Tanin, numara 857, 22 Ocak 1911, İstanbul.
• Tasvir-i Efkar, numara 480, 23 Ocak 1911, İstanbul.
• Tasvir-i Efkar, numara 481, 24 Ocak 1911, İstanbul.
• Tasvir-i Efkar, numara 482, 25 Ocak 1911, İstanbul.
• Tanin, numara 864, 29 Ocak 1911, İstanbul.
• Tasvir-i Efkar, numara 497, 9 Şubat 1911, İstanbul.
• Tanin, numara 875, 9 Şubat 1911, İstanbul.
• Tanin, numara 892, 26 Şubat 1911, İstanbul.
• Tanin, numara 899, 5 Mart 1911, İstanbul.
• Tanin, numara 929, 4 Nisan 1911, İstanbul.
• Tanin, numara 951, 26 Nisan 1911, İstanbul.
• Diğer Kaynaklar Acer, Zabit (2025), “Kütahya’da Kolera Salgını, Etkileri ve Alınan Önlemler (1893)”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 83, s. 34-59.
• Ahmed Rasim (1911), Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi, İstanbul: Şems Matbaası.
• Akalın, Durmuş. Şimşek, Kamuran (2017), “Yemen Valisi Ahmed Muhtar Paşa Dönemi ve Yemen’de Osmanlı İdaresi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 17, S. 34, s. 5-42.
• Akalın, Durmuş (2015), “Yemen’de Şeyh Said Adlı Arazi Çerçevesinde Osmanlı-Fransız Rekabeti (1868-1912)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 30, S. 1, s. 1-44.
• Akalın, Durmuş (2020), “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Yemen’in Kızıldeniz Sahillerinde Bir Kabile: Zeranikler”, Dr. Kemal Daşcıoğlu’na Vefa Kitabı, Editörler, Mithat Aydın-Süleyman İnan. Ankara: Pegem Akademi.
• Algül, Hüseyin (1997), “Hadramut”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 15, s. 65-68.
• Allahverdi, Reyhan Şahin (2015), “Yemen Tarihi Çalışmalarında Fetih ve Fatihe Bakış”, I. Uluslararası, Osmanlı’nın Birinci Hakimiyet Döneminde (M.1517-1635) Yemen Sempozyumu, s. 95-111.
• Ayışığı, Metin (1999), “Osmanlı’nın Son Vilayeti Yemen”, XIII. Türk Tarih Kongresi, s. 1985-2019.
• Barlak, Yasemin (2020), “İsmail Hakkı Paşa’nın Valiliği Döneminde Yemen’de Hamidiye Askeri Teşkilatının Kuruluşu”, Avrasya Uluslararası Araştırmaları Dergisi, C. 8, S. 22, s. 349-361.
• Barlak, Yasemin (2017), “Yemen’de Bir Osmanlı-Arap Şehri: San’a”, İstem, S. 30, s. 333-354.
• Bilge, Mustafa (2022), “Kızıldeniz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 22, s. 557-558.
• Bostan, İdris (2013), “Yemen Osmanlılar Devri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 43, s. 406-413.
• Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Mocha". Encyclopedia Britannica, 26 Apr. 2024.
• Devellioğlu, Ferit (1986), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• Durgun, Hatice (2018), “1891 Yemen İsyanında Antalya Redif Alayı: Başarı ve Talihsizlikler”, 18. Türk Tarih Kongresi, C. 6, s. 213-232.
• Ebu Said Ahmed Raşid Paşa (1874), Tarih-i Yemen ve San’a, C. 1, İstanbul.
• Edhem Necdet (1910), Kolera Tabibi, İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık.
• Hasan Kadri (1910), Yemen ve Hayati, İstanbul: Kader Matbaası.
• İrtem, Süleyman Kâni (1999), Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen Hicaz Meselesi, Hazırlayan: Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul: Temel Yayınları.
• M. Tevfik (1910), Memâlik-i Osmaniye Coğrafyası, İstanbul: Karabet Matbaası.
• Mehmed Memduh (1914), Miftâh-ı Yemen, İstanbul: Matbaa-i Hayriyye.
• Nureddin (1909), Yemen Layihası, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Orhonlu, Cengiz (1974), Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Rumbeyoğlu Fahrettin Bey, Mehmed Nabi Bey (1918), Aden ve Nevahi-i Tis’a Meselesi, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Rüşdü Paşa (1911), Yemen Hatırası, İstanbul: Matbaa-i Osmanî.
• Sarı, Ali (2023), “Yemen’de Osmanlı-İngiliz Çekişmesi: Nevâhî-i Tis’a Sınırı Örneği”, Doktora Tezi, İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
• Sert, Serap (2022), “Yemen’de Islahat ve Çözüm: Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında Tartışmalar (1908-1911)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 37, S. 2, s. 631-656.
• Sert, Serap (2016), “Birinci Dünya Savaşı’nda Yemen, Osmanlı Devleti’nin Temsilcisi Vali Mahmut Nedim Bey’in Yemen’deki Faaliyetleri”, Akademik Bakış, C. 9, S. 8, s. 121-139.
• Sırma, İhsan Süreyya (1982), “Yemen’in Jeo-Politik Durumu ve Osmanlı Devleti’ne Katılması”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Prof.M.Tayyib Gökbilgin Hatıra Sayısı, s. 427-444.
• Sırma, İhsan Süreyya (1986), “Yemen” Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C. 13, s. 371-384.
• Sırma, İhsan Süreyya (1994), Osmanlı Devleti’nin Yıkılışında Yemen İsyanları, İstanbul: Beyan Yayınları.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (2011), Osmanlı Tarihi, C. 2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yeşilyurt, Yahya, Bülent Şığva (2012), “Yemen’in Tarihî-Coğrafî Durumu ve Yeniden Fethine Dair Bir Manzume”, Tarih Dergisi, S. 51 s. 103-121.
• Yeşilyurt, Yeşilyurt (2013), “Hüseyin Hilmi Paşa’nın Yemen Valiliği ve Ona Yapılan Suikast”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 34, s. 257-285.
• Yeşilyurt, Yeşilyurt (2023), “II. Abdülhamit Dönemi Yemen’de İmam Yahya İsyanlarının Ekonomik Kökenlerine Dair Bazı Tespitler”, Tarih ve Günce, S. 12, s. 123-142.