DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ TÜRKİYE LİBYA İLİŞKİLERİ (1950- 1960)

Year 2025, Issue: 30, 185 - 216, 01.07.2025

Recep Arslan

https://doi.org/10.33431/belgi.1642023

Abstract

Türkiye’de Demokrat Parti iktidara geldiği dönemde dış politikada ana mesele Sovyet Rusya yayılmacılığına karşı politika geliştirmekti. Bu da ülkenin batı blokuna daha da entegre olması demekti. Diğer taraftan Demokrat Parti, dış politikada Arap devletleri ile ilişkilerin geliştirilmesine önem vermekteydi. Diğer taraftan İkinci Dünya Savaşı sonuna doğru mağlup İtalyan ve Alman birlikleri Libya coğrafyasını terk etmişti. Böylece Libya coğrafyası İngiliz, Amerikan ve Fransız denetimine geçmişti. İtalyan birliklerinin Libya’dan çekilmesi, aynı zamanda sivil İtalyanların da Libya’yı terk etmesini sağlamıştı. İtalyanların bölgeyi terk etmesi, Libya’nın bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkmasını sağlayacaktı. 1949 yılına gelindiğinde Libya’nın bağımsızlığı için Birleşmiş Milletler seviyesinde girişimler başladı. Nihayet, 1950’li yılların başlarında Libya bağımsız bir devlet oldu.
Demokrat Parti, Araplar ile ilişkilere önem verme yaklaşımı ile tarihi ve kültürel bağların güçlü olduğu Libya ile ilişkilere ayrı bir önem vermiştir. Libya ise, teşkilatlanma için yabancı ülkelerin desteğine ihtiyaç duyan bir devlet idi. Bu şartlarda Libya ileri gelenleri, teşkilatlanmada yardım almak için Türkiye ile temas kuracaktı. Öyle ki; Türkler, 20. Yüzyılın başlarına kadar bölgenin hakimiydi. Trablusgarp Savaşı’nda emperyalist İtalyanlara karşı Libya yerlileri ve Türk askerleri beraber omuz omuza savaşmışlardı. Libya’da İtalyanlara karşı nefret varken, Türklere karşı da sempati söz konusuydu. Bu bağlamda Libya’nın teşkilatlanması için Türkiye’de askeri ve idari görevlerde bulunan Libya asıllılardan da istifade edilecektir. Bu konuda Türkiye olumlu bir yaklaşım sergilemiştir. Türkiye’de devlet kurumlarında görevli Libya asıllıların, Libya’da görev almış olmaları 1950- 1960 döneminde Türkiye Libya ilişkilerinin gelişmesine olumlu katkıda bulunmuştur. Türkiye’den Libya’ya giden Libya kökenliler, idari ve askeri alanda birçok önemli görevleri üstlenmiştir. Demokrat Parti Dönemi’nde Türkiye Libya siyasi ve askeri ilişkileri oldukça iyi seviyeye gelmiş, fakat ekonomik ilişkiler oldukça kısıtlı kalmıştır. Bunun temel sebebi, bu yıllarda Libya ekonomisinin ve üretiminin oldukça kötü durumda olmasıydı.

Keywords

Türkiye, , Libya, , İlişki.

TURKEY LIBYA RELATIONS DURING DEMOCRAT PARTY PERIOD (1950- 1960)

Abstract

When the Democrat Party came to power in Turkey, the main issue in foreign policy was to develop a policy against Soviet Russian expansionism. This meant that the country was further integrated into the western bloc. On the other hand, the Democrat Party gave importance to developing relations with Arab states in foreign policy. Towards the end of World War II, the defeated Italian and German troops left the Libyan geography. Thus, the Libyan geography came under British, American and French control. The withdrawal of Italian troops from Libya also led to the departure of civil Italians. The Italians departure from the region, enabled the Libyans to emerge as an independent state. In 1949, initiatives for Libya’s independence began at the United Nations. Finally, in the early 1950s, Libya became an independent state.
The Democrat Party, with its approach to attaching importance to relations with the Arabs, has given special importance to relations with Libya, with which it has strong historical and cultural ties. Libya, was a state that needed the support of foreign countries for organization. Under these conditions, Libyan leaders contacted Turkey to receive assistance in organizing. The Turks controlled the region until the beginning of the 20th century. When Trablusgarp War happened, Libyan natives and Turkish soldiers fought shoulder to shoulder against the imperialist Italians. While there was hatred towards the Italians in Libya, there was sympathy to the Turks. In this context, Libyans who were serving in military and administrative positions in Turkey were also used for the organization of Libya. Türkiye displayed a positive approach on this issue. People of Libyan origin who work in state institutions in Turkey, have served in the Libyan state. This contributed positively to the development of Turkish Libyan relations in the 1950-1960 period. People of Libyan origin who went to Libya from Turkey took on many important administrative and military duties. During the Democrat Party Period, Turkey Libya political and military relations reached a very good level, but economic relations remained quite limited. The main reason of this the economy and production were in a very bad shape during these years in Libya.

Keywords

Türkey, , Libya, , Relationship

References

• Arşiv Belgeleri, Meclis Tutanakları ve Resmi Yayınlar
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi(CCA), 30.1.0.0.1.7.12,1-3.
• CCA, 30.1.0.0.3.19.2,1-34.
• CCA, 30.1.0.0.6.30.7,1-4.
• CCA, 30.1.0.0.6.33.16,1-2.
• CCA, 30.1.0.0.7.36.1,1.
• CCA, 30.1.0.0.7.36.27,1-3.
• CCA, 30.1.0.0.19.109.24,1-2.
• CCA, 30.1.0.0.61.374.2,1.
• CCA, 30.1.0.0.61.378.4,1-2.
• CCA, 30.1.0.0.62.381.11,1.
• CCA, 30.1.0.0.62.382.4,1.
• CCA, 30.1.0.0.62.382.13,1.
• CCA, 30.1.0.0.123.788.1,1.
• CCA, 30.1.0.0.126.809.6,1-2.
• CCA, 30.1.0.0.126.811.9,1.
• CCA, 30.1.0.0.126.812.6,1-4.
• CCA, 30.1.0.0.126.812.14,1.
• CCA, 30.10.0.0.267.800.19,1-4.
• CCA, 30.11.1.0.281.9.12,2.
• CCA, 30.18.1.2.98.29.17,1.
• CCA, 30.18.1.2.125.29.1,1.
• CCA, 30.18.1.2.127.100.8,1.
• CCA, 30.18.1.2.130.94.2,1.
• CCA, 30.18.1.2.132.38.2,1.
• CCA, 30.18.1.2.132.46.4,1.
• CCA, 30.18.1.2.133.85.18,1.
• CCA, 30.18.1.2.134.96.4,1.
• CCA, 30.18.1.2.135.21.14,1.
• CCA, 30.18.1.2.135.45.18,1.
• CCA, 30.18.1.2.136.52.3,1.
• CCA, 30.18.1.2.136.54.12,1.
• CCA, 30.18.1.2.136.64.17,1.
• CCA, 30.18.1.2.137.77.15,1.
• CCA, 30.18.1.2.137.93.18,1.
• CCA, 30.18.1.2.139.51.12,1.
• CCA, 30.18.1.2.141.97.11,1.
• CCA, 30.18.1.2.142.10.3,1.
• CCA, 30.18.1.2.145.107.4,1.
• CCA, 30.18.1.2.145.110.8,1.
• CCA, 30.18.1.2.145.111.8,1.
• CCA, 30.18.1.2.147.63.7,1.
• CCA, 30.18.1.2.148.8.19,1.
• CCA, 30.18.1.2.148.20.7,1.
• CCA, 30.18.1.2.149.24.17,1.
• CCA, 30.18.1.2.152.17.9,1.
• CCA, 30.18.1.2.152.34.15,1.
• CCA, 30.18.1.2.154.83.14,1.
• CCA, 30.18.1.2.154.90.1,1.
• Resmî Gazete, 15 Aralık 1954, S. 8879; 30 Aralık 1955, S. 9194; 29 Ocak 1957, S. 9521; 2 Haziran 1959, S. 10220; 15 Ocak 1960, S. 10406.
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 9, Cilt 11, Birleşim 19, 19 Aralık 1951; Dönem 9, Cilt 17, Birleşim 3, 1 Kasım 1951- 28 Kasım 1952; Dönem 10, Cilt 1, Birleşim 11, 14 Mayıs 1954- 5 Temmuz 1954.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem 10, Cilt 1, Birleşim F, 14 Mayıs 1954- 5 Temmuz 1954; Dönem 10, Cilt 3, Birleşim 1, 8 Aralık 1954; Dönem 10, Cilt 12, İçtima 2, 25 Haziran 1956; Dönem 10, Cilt 16, Birleşim 3, 9 Ocak 1957- 30 Ocak 1957; Dönem 10, Cilt 19, İçtima 3, 24 Mayıs 1957; Dönem 11, Cilt 9, içtima 2, 25 Mayıs 1959; Dönem 11, Cilt 1, Birleşim 20, 6 Ocak 1960.
• TC. BİGM, Dış Ticaret: Yıllık İstatistik 1960 ve 1960 Ekim, Kasım, Aralık Ayı, 1961, Ankara.
• TC. BİUM, Dış Ticaret: Yıllık İstatistik 1957 ve 1957 Ekim, Kasım Aralık Ayı, 1958, Ankara.
• Tetkik Eserler
• Akın, Kenan, (1978). Yeni Libya ve Cemahiriye, Gazi Matbaası, İstanbul.
• Armaoğlu, Fahir, (2021). Türk Dış Politikası Tarihi, Kronik Kitap, 4. Baskı, İstanbul.
• Benhür, Çağatay, Mevlüt Samet Yıldız, (2023). “Karşılıklı Ziyaretler Bağlamında Demokrat Parti Dönemi Türkiye Libya İlişkileri(1950- 1960)”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye- Libya (Trablusgarp) İlişkileri, Edit. Selma Yel, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, s. 213- 238.
• Ceylan, Ali, (2023- Güz). “Demokrat Parti Döneminde Türkiye- Kuzey Afrika Ülkeleri Arasındaki İlişkiler (1950-1960)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 23, S. 47, ss. 859- 901.
• Çelebi, Mevlüt, (2022). Türkiye- İtalya Sosyal ve Kültürel İlişkileri 1923- 1939, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Demir, Şerif, (2021). “Türkiye’nin Kore Savaşı’na Katılması ve Nato’ya Üye Olması” Kuruluşundan Darbeye Demokrat Parti(1946- 1960), Editörler: Dilşen İnce Erdoğan ve diğerleri, Yeditepe Yayınevi, C. 3, Aralık, ss. 983- 1022.
• Domazeti, Riad, (2019). Taner Altun, Libya: Çalınmış Devrim, İNSAMER Yay., İstanbul.
• Ekincikli, Mustafa, (2017). İnönü ve Bayar Dönemleri Türk Dış Siyaseti, Berikan Yayınları, Ankara.
• El Mırsati, Ali Mustafa, (1981). Libya ve Türkiye Arasındaki Tarihi ve Sosyal Bağlar, Çv. Vecdi Gedik, Libya Arap Halk Sosyalist Cemahiriyesi Ankara Halk Bürosu Kültür Merkezi Yayını, Ankara.
• Gönlübol, Mehmet ve Diğerleri, (1982). “İkinci Dünya Savaşı’ndan Sonra Türk Dış Politikası(1945- 1965 Yıllar)”, Olaylarla Türk Dış Politikası(1919- 1973), C. I, Baskı. 5, Mehmet Gönlübol Ve Diğerleri, A.Ü SBF Yayınları, Ya. No. 509, Ankara, ss. 199- 510.
• İşler, Emrullah, (2020). “Türkiye- Libya İlişkileri: Tarihsel Perspektif, Güncel Analiz”, Libya Krizi: Bölgesel ve Küresel Aktörlerin Politikaları, Edt: Burhanettin Duran- Muhittin Ataman, Seta Kitapları, İstanbul, ss. 51- 67.
• Karasapan, Celal Tevfik, (1960). Libya: Trablusgarp, Bingazi ve Fizan, Resimli Posta Matbaası, Ankara.
• Kavas, Ahmet (2003). “Libya”, İslam Ansiklopedisi, C. 27, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara.
• Koloğlu, Orhan, (2003). “Libya”, İslam Ansiklopedisi, C. 27, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara.
• Şıvgın, Hale, (1989). Trablusgarp Savaşı ve 1911- 1912 Türk İtalyan İlişkileri, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Turan, Tufan- Esin Tüylü Turan, (Güz 2011), Libya’nın Tarihsel Gelişimi İçerisinde Senusilik, Türk Senusi Ve Türkiye- Libya İlişkileri, “Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi”, C. 9, S. 19, s. 190- 206.
• Üstün, Aylin, (2020). “Türkiye- Libya İlişkileri (1951 – 2011)”, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa.
• Yaycı, Cihat, (2020), Libya, Türkiye’nin Denizden Komşusudur, Kırmız Kedi Yayınları, İstanbul.
• Süreli Yayınlar
• Milliyet, 30 Ağustos 1950, s. 1.
• Milliyet, 15 Kasım 1950, s. 5.
• Milliyet, 27 Kasım 1950, s. 5.
• Milliyet, 4 Aralık 1950, s. 3.
• Milliyet, 8 Aralık 1950, s. 1.
• Milliyet, 9 Mart 1951, s. 3.
• Milliyet, 31 Mart 1951, s. 3.
• Milliyet, 22 Aralık 1951, s. 1.
• Milliyet, 24 Aralık 1951, s. 1.
• Milliyet, 25 Aralık 1951, s. 3.
• Milliyet, 26 Aralık 1951, s. 1, 7.
• Milliyet, 27 Aralık 1951, s. 1.
• Milliyet, 31 Aralık 1951, s. 1.
• Milliyet, 5 Ocak 1952, s. 1.
• Milliyet, 11 Ocak 1952, s. 1.
• Milliyet, 29 Ocak 1952, s. 1.
• Milliyet, 11 Şubat 1952, s. 5.
• Milliyet, 21 Şubat 1952, s. 1.
• Milliyet, 27 Mart 1952, s. 1.
• Milliyet, 2 Mayıs 1952, s. 1.
• Milliyet, 26 Haziran 1952, s. 1.
• Milliyet, 13 Temmuz 1952, s. 3.
• Milliyet, 21 Temmuz 1952, s. 1.
• Milliyet, 23 Temmuz 1952, s. 1.
• Milliyet, 24 Temmuz 1952, s. 1.
• Milliyet, 26 Temmuz 1952, s. 1.
• Milliyet, 28 Temmuz 1952, s. 1.
• Milliyet, 30 Temmuz 1952, s. 1.
• Milliyet, 2 Ağustos 1952, s. 7.
• Milliyet, 6 Ağustos 1952, s. 1.
• Milliyet, 9 Ağustos 1952, s. 1.
• Milliyet, 11 Eylül 1952, s. 7.
• Milliyet, 7 Ekim 1952, s. 1.
• Milliyet, 25 Ekim 1952, s. 1.
• Milliyet, 10 Kasım 1952, s. 1.
• Milliyet, 15 Kasım 1952, s. 1.
• Milliyet, 15 Haziran 1953, s. 7.
• Milliyet, 24 Eylül 1953, s. 7.
• Milliyet, 22 Ekim 1953, s. 7.
• Milliyet, 30 Ekim 1953, s. 7.
• Milliyet, 14 Aralık 1953, s. 7.
• Milliyet, 23 Şubat 1954, s. 7.
• Milliyet, 7 Haziran 1954, s. 1.
• Milliyet, 22 Haziran 1954, s. 1, 3.
• Milliyet, 23 Haziran 1954, s. 1, 3.
• Milliyet, 25 Haziran 1954, s. 1.
• Milliyet, 26 Haziran 1954, s. 1.
• Milliyet, 27 Haziran 1954, s. 1, 3.
• Milliyet, 14 Temmuz 1954, s. 1.
• Milliyet, 22 Temmuz 1954, s. 3.
• Milliyet, 26 Temmuz 1954, s. 1.
• Milliyet, 29 Temmuz 1954, s. 3.
• Milliyet, 6 Eylül 1954, s. 1.
• Milliyet, 8 Eylül 1954, s. 1.
• Milliyet, 10 Eylül 1954, s. 7.
• Milliyet, 11 Eylül 1954, s. 7.
• Milliyet, 13 Eylül 1954, s. 7.
• Milliyet, 15 Eylül 1954, s. 7.
• Milliyet, 28 Ekim 1954, s. 7.
• Milliyet, 1 Kasım 1954, s. 1.
• Milliyet, 3 Kasım 1954, s. 1, 7.
• Milliyet, 4 Kasım 1954, s. 7.
• Milliyet, 5 Nisan 1955, s. 1.
• Milliyet,8 Nisan 1955, s. 1, 7.
• Milliyet, 10 Haziran 1955, s. 7.
• Milliyet, 27 Kasım 1955, s. 7.
• Milliyet, 16 Aralık 1955, s. 7.
• Milliyet, 11 Ocak 1956, s. 7.
• Milliyet, 17 Mayıs 1956, s. 7.
• Milliyet, 26 Haziran 1956, s. 7.
• Milliyet, 5 Ağustos 1956, s. 1, 5.
• Milliyet, 6 Ağustos 1956, s. 1.
• Milliyet, 7 Ağustos 1956, s. 1, 5.
• Milliyet, 8 Ağustos 1956, s. 1.
• Milliyet, 9 Ağustos 1956, s. 1.
• Milliyet, 10 Ağustos 1956, s. 1.
• Milliyet, 11 Ağustos 1956, s. 5.
• Milliyet, 12 Ağustos 1956, s. 5.
• Milliyet, 15 Ağustos 1956, s. 5.
• Milliyet, 21 Ağustos 1956, s. 5.
• Milliyet, 2 Ekim 1956, s. 5.
• Milliyet, 30 Ocak 1957, s. 5.
• Milliyet, 31 Ocak 1957, s. 5.
• Milliyet, 1 Şubat 1957, s. 1.
• Milliyet, 2 Şubat 1957, s. 1.
• Milliyet, 3 Şubat 1957, s. 3.
• Milliyet, 4 Mart 1957, s. 5.
• Milliyet, 17 Mart 1957, s. 1.
• Milliyet, 22 Mart 1957, s. 5.
• Milliyet, 21 Mayıs 1957, s. 3.
• Milliyet, 6 Haziran 1957, s. 5.
• Milliyet, 26 Ağustos 1957, s. 3.
• Milliyet, 3 Kasım 1957, s. 3.
• Milliyet, 4 Kasım 1957, s. 3.
• Milliyet, 5 Kasım 1957, s. 3.
• Milliyet, 11 Kasım 1957, s. 3.
• Milliyet, 16 Kasım 1957, s. 3.
• Milliyet, 2 Şubat 1958, s. 5.
• Milliyet, 3 Şubat 1958, s. 5.
• Milliyet, 4 Şubat 1958, s. 5.
• Milliyet, 6 Şubat 1958, s. 1, 5.
• Milliyet, 10 Şubat 1958, s. 5.
• Milliyet, 14 Şubat 1958, s. 1, 5.
• Milliyet, 15 Ağustos 1958, s. 5.
• Milliyet, 18 Eylül 1958, s. 1.
• Milliyet, 24 Ekim 1958, s. 5.
• Milliyet, 1 Aralık 1958, s. 5.
• Milliyet, 30 Nisan 1959, s. 5.
• Milliyet, 28 Mayıs 1959, s. 5.
• Milliyet, 29 Mayıs 1959, s. 5.
• Milliyet, 1 Haziran 1959, s. 5.
• Milliyet, 2 Haziran 1959, s. 5.
• Milliyet, 3 Haziran 1959, s. 5.
• Milliyet, 30 Ocak 1960, s. 5.
• Milliyet, 10 Şubat 1960, s. 5.
• Milliyet, 4 Haziran 1960, s. 5.
• Milliyet, 28 Temmuz 1960, s. 5.
• Milliyet, 17 Kasım 1960, s. 5.