Genel Hatlarıyla Osmanlı Kıraat İlmi Eserleri

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 59 - 78, 15.06.2021

Ahmet Gökdemir

https://doi.org/10.33460/beuifd.871168

Öz

Makalede genel hatlarıyla Osmanlı kıraat ilmi eserleri kaleme alınmıştır. Bu bağlamda sırasıyla yedi ve on, yediyi ona tamamlayan üç ve şâz kıraatler olarak bilinen dört kıraat, resm-i mushâf, vakf-ibtidâ, kıraat ilmiyle alakalı bazı usûl meselelerinin yanı sıra isnâd ve tabakât ile addü’l-ây mevzularına değinilmiştir. Makalenin yazımında Osmanlı kıraat eserlerinden söz konusu başlıklar altında bir araya getirilebilen eserler aynı başlıkta değerlendirmeye tabi tutularak, konuyla alakalı birtakım yargılara varılmıştır.
Araştırmanın amacı Osmanlı kıraat eserlerinin genel özelliklerini ortaya koymaktır. Diğer bir gaye ise Osmanlı’da bahsi geçen alanda telif edilen eserleri açığa çıkarmak suretiyle bu sahada çalışma yapmak isteyenlere alan açmaktır.
Araştırmanın sonucunda Osmanlı kıraat eserlerinin birçoğunun yedi ve on kıraate yönelik ele alındığı, bazı teliflerin kıraatin usûlü denilebilecek kâideleriyle alakalı yazıldığı, ayrıca isnâd ve tabakâtle ilgili de eser kaleme alındığı neticesine varılmıştır. Araştırmada ulaşılan bir diğer sonuç Osmanlı kıraat eserlerinin daha önceki birikim üzerine bina edildiği ve önceki kıraat eserleriyle alakalı telif edildiğidir.

Anahtar Kelimeler

Kur'an, Mushaf İmlâsı, Kıraat, Osmanlı, Kurrâ, vakf-ibtidâ

Kaynakça

• Ahmed b. Abdurrahmân (Küçük Hâfız). Makâletün fî hakkı ‘âdeni’l-ûlâ. Denizli, 4: 89b-91a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Ahmed Efendi (Küçük Hâfız). Risâle fî vakfi Hamza ve Hişâm. Denizli, 4. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Akaslan, Yaşar. “Bir İlm-i Kırâat Klasiği: Tayyibetü’n-Neşr fi’l-Kırââti’l-‘Aşr”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 17/3 (2017): 277-310.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Harput Ulemâsından Hamid b. Abdülfettâh el-Pâluvî ve Zübdetü’l-‘İrfân Adlı Eseri”. Uluslararası Harput’a Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu, 2015, 1/437-450.
• Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kıraat Âlimleri. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbnü’l-Cezerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20: 554. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Âmidî, Mehmed b. Hasen. Tenbîhât. Üsküdarlı, 64. MÜİFK.
• Ayasluğî, Muhammed b. Hüsam Dede. el-Muğni’l-usûl fi câm‘i’l-usûl. Manisa İl Halk, 338: 1/1b-400b.
• Ayasluğî, Muhammed b. Hüsam Dede. el-Mu‘în li i‘âneti’t-tâlibîn. Rodos, 851, 852, 853, 854, 855, 856. KBYEK.
• Avfî, Muhammed b. Ahmed. Lemehâtü’l-envâr ve nefehâtü’l-ezhâr. Reşid Efendi, 24: 1b-64b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Avfî, Muhammed b. Ahmed. Miftâhuz’-zafer limen râme ‘ulûme Kitâbillah bi zihnin hadar. Burdur, 403: 1b-98b. KBYEK.
• Avfî Muhammed b. Ahmed. Muhtasaru’l-makâle fi’l-fethi ve’l-imâle. KBYEK, 4660: 85b-143a.
• Avfî, Muhammed b. Ahmed. Ravdu’l-ezhâr. Veliyyüddîn Efendi, 3631: 55-78. Beyazıt Devlet Kütüphanesi.
• Avfî, Muhammed b. Ahmed. Risâle fî beyâni evcühi’t-tekbîr beyne’s-süver mine’d-Duhâ. Bağdatlı Vehbî, 2093: 131b-135b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Avfî, Muhammed b. Ahmed. et-Teshîl ve şifâü’l-‘alîl. Yazma Bağışlar, 3220. Süleymaniye Kütüphanesi; Medine Gelen Kitaplar, 115. Topkapı Saray Kütüphanesi.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Birgivî, Muhammed b. Ali. Risâle fî beyâni rusûmi’l-mesâhifi’l-Osmâniyye. Saliha Hatun, 2: 15b-29b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Bozkırî, Ahmed Hasan. Risâle fî damîri cem‘i müzekkeri ğâib. KBYEK, 7249.
• Bursalı, Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaay-i Âmire, 1333.
• Dârendevî, Muhammed Saîd. ed-Düraru’l-müştehira fi’l-kırââti’l-mu‘tebira. Darende, 1252. KBYEK.
• Duhanîzâde, Mehmed b. Mustafa. Mecmûatün Müteallekatün bi’l-kırâa. İbrahim Efendi, 864. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Emir Hoca. Terceme-i Şâtıbî. Afyon Gedik Paşa İl Halk, 18355: 1b-34a. Millî Kütüphane.
• Emin Mehmed Efendi. Tabakâtü’l-kurrâ fi’l-kırââti’s-seb‘. Hüdai Efendi, 1847: 54b-56b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Eyyûbî, Reîsülkurrâ Abdullah b. M. Salih. Mîzânü’l-kurrâi’l-‘aşere. İbrahim Efendi, 9. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Eyyûbî, Reîsülkurrâ Abdullah. Risâle fi kırââti’s- seb‘a ve’l-‘aşera ve’t-takrîb. Öğüt, 67. MÜİFK.
• Fîrûzâbâdî, Ebû Tâhir Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Gökdemir, Ahmet. Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Meşhûr Mısır Tariki Kurrâları. İstanbul: Ravza Yayınları, 2018.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kıraat Eğitiminde Tarikler, Meslekler ve Mesleklerin Temel Eserleri”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 13 (2019): 91-123.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı’nın Kayıp İki Tariki: Kabâkıbî ve Mâhir Tarikleri”. Usul İslam Araştırmaları, 32 (2019): 165-182.
• Güllü Hâfız, Ahmed Rüşdî. Mürşidü’t-talebe ilâ îdâhi vücûhi ba‘di âyâti’l-Kur’âniyye. İbrahim Efendi, 11; Fatih, 71. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Güvendik, Yûsuf. Risâle fî resmi’l-hat. Ayasofya. 414: 2a-25b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Güzel Baba Abdülkerim b. Mustafa. Risâle-i Verşiyye. Mesih Paşa, 103: 1b-41a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Hacı Muhammed Kurrâ Efendi. Risâletün fî yehıssımûn elletî fîhâ el-‘ışrûn. Tırnovalı, 14: 1b-18a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Hâfız Halid, Suret. Özel, 78: 1b-144b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Hayreddîn, Hamdullah. Füyûzu’l-itkân fî vücûhi’l-Furkân. İbrahim Efendi, 36: 99b-145b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed. Câmi‘u’l-esânîd. Dârulmesnevî, 11: 18b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Hıfzî, Ârif Muhammed İstanbulî. el-İzhâr fî turuki eimmeti’l-ahyâr. Beyazıt, 177. Beyazıt Kütüphanesi.
• Hıfzî Ârif Muhammed İstanbulî. Muhtâru’l-ikrâ/Muğni’l-kurrâ fî Şerhi Muhtâri’l-ikrâ. Beyazıt, 177. Beyazıt Kütüphanesi.
• Hıfzî, Muhammed b. Ârif b. İbrahim. Tezkiratü’l-mukriîn bi’t-turuki’s-semânîn. Beyazıt, 176. Beyazıt Kütüphanesi.
• Hocazâde, Ahmed Hilmi Bey. Ravzatü’l-kurrâ ve târîhi Kur’ân-ı Kerîm. İstanbul: Türk Neşriyat Yurdu, 1959.
• Hüseynî, Hüseyin b. Ali Amasî. Fevâidü’l-kesîratü’z-zarîfe fî rusûmi mesâhifi’l-Osmâniyye. Kasîdecizâde, 12: 2-58. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Işık, İsmail. İbnü’l-Cezerî ve Câmi‘u’l-Esânîd Adlı Eseri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2011.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed. Câmi‘u’l-esânîd. Dârulmesnevî, 11. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed. ed-Dürratü’l-mudıyye. Tas. Muhammed Temîm ez-Zu‘biyy. Cidde: Dâru’l-Hudâ, 1994.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed. Ğâyetü’n-nihâye. Ed. By. G. Bergstraesser. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed. Hidâyetü’l-mehera fî tetimmeti’l-kırââti’l-‘aşera. İçinde Mecûatün Mühimmetün fî Tecvîdi ve’l-Kırââti ve’r-Resmi ve ‘Addi’l-Ây. Haz. Cemal es-Seyyid Rıfâî. 90-125. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2006.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed. Müncidü’l-mukriîn ve mürşidü’t-tâlibîn. Tah. Abdülhalîm b. M. Hâdî Kaba. Dımaşk: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 2007.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. Haz. Ali M. Dabbâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ty.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed. Nihâyetü’l-berara fi’l-kırââti’s-selâs ez-zâide ‘ale’l-‘aşer. Turhan Valide Sultan, nr. 1; Yazma Bağışlar, 184. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed. Takrîbü’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. Haz. Abdullah Muhammed Halîlî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed. Tayyibetü’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. Haz. Muhammed Temîm ez-Zü’biyy. Cidde: Dâru’l-Hüdâ, 1994.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed. “Tuhfetü’l-ihvân fi’l-hulfi beyne’ş-Şâtıbiyyeti ve’l-‘Unvân”. İçinde Mecelletü Ma‘hedi’l-İmâmi’ş-Şâtıbî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye. 328-419. Tah. Halid Hasen Ebü’l-Cûd. 1428.
• İbnü’l-Cezerî, Ebû Bekir Ahmed. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. Tah. Enes Mehara. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l ‘İlmiyye, 2000.
• İbrahim b. Mustafa. Risâle fî beyâni ‘adedi’l-âyât. Amcazâde Hüseyin. 72: 1b-11a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İzmirî, Mustafa b. Abdurrahmân. Bedâyiü’l-burhân ‘alâ ‘umdeti’l-‘irfân. Atıf Efendi, 10. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İzmirî, Mustafa b. Abdurrahmân. Muhtasaru’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. Laleli, 66. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İzmirî, Ahmed. Risâle fî kırâati Hafs. İbrahim Efendi, 28: 66b-68a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• İzmirî, Mustafa b. Adurrahmân. ‘Umdetü’l-‘irfân fî vücûhi’l-Kur’ân. Kılıç Ali Paşa, 32. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Kastamonî, İsmail Hakkı b. Abdurrahman Sûzî.‘İlmü’t-takrîb. Yazma Bağışlar, 297: 1/1a-5/83a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Kemâleddîn, Süleyman b. Mehmed. Risâle-i Râiyye. İstanbul: Osmanlı Matbaası, 1311.
• Köprülüzâde Abdullah Paşa, İfâdetü’l-mukni‘a fî kırââti’l-erba‘a. Laleli, 1752. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Mağribî, Hâşim b. Muhammed. Şerhu İfâdeti’l-muknia‘. Reşid Efendi, 10: 173b-225a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Manisavî, Ahmed b. Muhammed. İzhâru’l-meânî fî Şerhi Hırzi’l-emânî. Şehid Ali, 19: 1b-95a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Mansûrî, Ali b. Süleyman. Hallü mücmeli’t-Tayyibe. İbrahim Efendi, 53. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Mansûrî, Ali b. Süleyman. Risâle fî beyâni evcühi’t-tekbîr fi’l-hatm. Fatih, 68: 1b-9b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Mansûrî, Ali b. Süleyman. Risâle fî mes’eleti âlâne. Bağdatlı Vehbi, 2093: 102b-111b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Mansûrî, Ali b. Süleyman. Tahrîru’t-turuk ve’r-rivâyât min tariki Tayyibeti’n-Neşr. İbrahim Efendi, 43.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto Yayınları, 2006.
• Mecdî Mehmed Efendi. Hadâiku’ş-Şekâik. Haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yay., 1989.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmânî. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 1996.
• Molla Emin Efendi. Lâhika fî i-îdâhi bâbi’l-idğâmi’l-kebîr. İstanbul: Esad Efendi Matbaası, 1287/1870.
• Molla Emin Efendi. el-Kerârîs fî zikri tertibi vücûhi ba‘di’l-âyât. 52-109. İstanbul: Esad Efendi Matbaası, 1287.
• Molla Emin Efendi. ‘Umdetü’l-hallân fî idâhi Zübdeti’l-‘irfân. İstanbul: Karahisarizâde Sahaf Esad Matbaası, 1287.
• Molla Emin Efendi. Zühru’l-erîb fî îdâhi’l-cem‘i bi’t-takrîb. İbrahim Efendi, 11. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Molla Gürânî, el-Abkarî ta‘likatün ‘alâ Şerhi Hırzi’l-emânî li’l-Ca‘berî. Carullah, 9: 1b-209b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Molla Gürânî. Keşfü’l-esrâr ‘an kırââti’l-eimmeti’l-ahyâr. Giresun Yazmalar, 51. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Molla Gürânî. Levâmi‘u’l-ğurer fî Şerhi Ferâidü’d-dürer. Süleymaniye, 47: 1b-93a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Molla Gürânî. Ref‘u’l-hitâm fî vakf-i Hamza ve Hişâm. Bağdatlı Vehbi, 27. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Mustafa b. Hasen b. Ali. Risâletü’l-cemîleti’lmüşmile ‘alâ fevâidi’l-celiyye. Laleli, 39: 1b-92a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Mustafa b. Hasen. Tuhfetü’t-talebe fî beyâni meddâti tarîki’t-Tayyibe. Hacı Selim Ağa, 29. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Mü’min b. Ali, Câmi‘u’l-kelâm fî resmi Mushafi’l-İmâm. Süleymaniye. 44: 1b-6. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Öge, Ali-Tugantay, Mustafa. “Tahrîrât İlmine Katkıları Bağlamında Ali el-Mansûrî ve Tahrîru’t-Turuk Adlı Eseri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 49 (2020): 33-63.
• Paluvî, Hamid Abdülfettâh. Tuhfetü’l-cevâb bi’l-makâleti’s-savâb. İHKK, 92: 107b-128a.
• Pilgir, Eren. “Abdülfettâh el-Mersafî’nin Tahrîrât İlmindei Yeri: Şerhu’d-Dürreti’l-Mudıyye Örneği”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 58 (2020): 69-90.
• Rıza Efendi, Ali. Sûfî Ahmed Efendi Tarîki. Üsküdarlı, 49. MÜİFK.
• Rizevî, Hâfız Hüseyin. Şerhu Kasîdeti’ş-Şâtıbiyye. Âşır Efendi, 3: 1b-166a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Şeyhülkurrâ Hasan Efendi, Fetvâ fi’l-kırâa. Şehid Ali Paşa, 2857. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Şınkîtî, Emin. Ecvibetü’l-mesâili’l-müşkilât fî ‘ilmi’l-kırâât. Medine: y.y., t.y.
• Yûsufefendizâde, Abdullah b. Muhammed. Ecvibetü mesâil fî vücûhi’l-Kur’ân. Fatih, 68: 29-39. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Yûsufefendizâde, Abdullah b. Muhammed. el-Îtilâf vî vücûhi’l-ihtilâf. Reşid Efendi, 1174. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Yûsufefendizâde, Abdullah b. Muhammed. Reddü’l-kırâati bi’ş-şevâz. Fatih, 68. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Yûsufefendizâde, Abdullah b. Muhammed. Risâle fî beyâni merâtibi’l-meddi fi’l-kırââti’l-eimmeti’l-‘aşer. İzmir, 812. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Yûsufefendizâde, Abdullah b. Muhammed. Risâle fî halli müşkilâti’ş-Şâtıbî. Reşid Efendi, 1227. Süleymaniye Kütüphanesi.