Tanzimat Döneminde Eğitim Kurumlarında Farsça ve Ahmed Kemal Paşa’nın Farsça Öğretimine Katkısı

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 165 - 184, 30.12.2023

Fatma Erten

https://doi.org/10.33460/beuifd.1354269

Öz

Kadim bir dil olan Farsça, Türklerin İslamiyet’i kabulü ile birlikte dilimizi ve edebiyatımızı önemli ölçüde etkilemeye başla-mıştır. Farsçanın dilimize etkisi Selçuklu Dönemi’nde başlamış olup XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kullanımı artmıştır. Osmanlı Devleti’nin temel eğitim kurumları olan medreselerde Arapça ile beraber Farsçanın da okutulması ilmi ve edebi çevrelerde bu dilin öğrenilmesini ve yaygınlaşmasını sağlamıştır. Aynı dönemde Farsça öğretimini kolaylaştırmak amacıyla dil bilgisi ve okuma kitapları yazılmaya başlamıştır.
Tanzimat Dönemi’nde birçok alanda olduğu gibi eğitim ala-nında da yenileşme ve modernleşme anlamında büyük bir değişim ve dönüşüm yaşanmıştır. Dönemin yenilikçi ve idealist bürokratla-rından olan Ahmed Kemal Paşa, bu dönemde eğitimde gerçekleşti-rilen modernleşme sürecinin önemli aktörlerinden biridir. Ahmed Kemal Paşa tarafından açılan ve yaygınlaştırılan rüşdiye mekteple-rinde “usûl-i cedîd” denilen yeni bir yöntem uygulanmış, bu okullar Osmanlı İmparatorluğu’nda modern okulların ilk örneklerinden ol-muştur. Rüşdiye mekteplerinin müfredatlarına Farsça derslerinin konulmasını sağlayan Kemal Paşa, Farsça öğretimine yönelik yaz-dığı iki önemli eserle de bu dilin öğretimine katkıda bulunmuştur. Bu eserlerin ilki, okullarda ders kitabı olarak kullanılan Fârisî Te-kellüm Risâlesi’dir. Eser, kısa sürede Farsça konuşabilmeyi sağlama amacına yönelik olarak hazırlanmıştır.
Ahmed Kemal Paşa’nın bir diğer önemli eseri Tâlimü’l- Fârisî’dir. O dönemde Mekâtib-i Umûmiye Nâzırı olan Ahmed Kemal Paşa’nın bu eseri rüşdiye mektepleri için hazırlanmış bir ri-saledir. Eser Farsça öğretimine mahsus bir dilbilgisi kitabı niteliğin-dedir. Ahmed Kemal Paşa’nın rüşdiye mekteplerinde Farsça dersle-ri verdiği de dikkate alındığında bu eserlerin “usûl-i cedîd” yöntemi ile Farsça öğretimine büyük katkılar sağladığı görülmektedir. Dola-yısıyla çalışmamız Tanzimat Dönemi eğitiminde Farsça’nın rolünü ve Ahmed Kemal Paşa’nın Farsça öğretimine yaptığı katkıları orta-ya koymayı amaçlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Farsça öğretimi, Ahmed Kemal Paşa, Tanzimat Dönemi, Fârisî Te-kellüm Risâlesi, Tâlimü’l- Fârisî

Persian Language in Ottoman Educational Institutions in The Tanzimat Era and Ahmed Kemal Pasha’s Contribution to Persian Language Teaching

Öz

Persian, an ancient language, has started to affect our langu-age and literature significantly with the acceptance of Islam by the Turks. The influence of Persian on our language started in the Seljuk Period and started ıts use has increased since the second half of the XIV. century. The teaching of Persian along with Arabic in the madrasahs, which were the basic educational institutions of the Ottoman Empire, enabled this language to be learned and spread in scientific and literary circles. In the same period, grammar and rea-ding books began to be written in order to facilitate the teaching of Persian.
In the Tanzimat Period, as in many fields, a great change and transformation was experienced in the field of education in terms of novelty and modernization. Ahmed Kemal Pasha, one of the innovative and idealist bureaucrats of the period, is one of the important actors of the modernization process in education for this period. A new method called "usûl-i cedid" was applied in the middle school, which was opened and expanded by Ahmed Kemal Pasha, and these schools were among the first examples of modern schools in the Ottoman Empire. Kemal Pasha, who ensured the inc-lusion of Persian lessons in the curricula of Rüşdiye schools, cont-ributed to the teaching of this language with two important works which he wrote on teaching Persian. The first of these works is the Fârisî Tekellüm Risâlesi which is used as a textbook in schools. The work has been prepared for the purpose of enabling to speak Per-sian in a short time.
Another important work of Ahmed Kemal Pasha is Tâli-mü’l- Fârisî. This work of Ahmed Kemal Pasha, who was the Mi-nister of the General School at that time, is a treatise prepared for junior high schools. The work is a grammar book specific to Per-sian teaching. Considering that Ahmed Kemal Pasha gave Persian lessons in junior high schools, it is seen that these works made great contributions to Persian teaching with the "usûl-i cedid" method. Therefore, our study aimed to reveal the role of Persian in the edu-cation of the Tanzimat Period and Ahmed Kemal Pasha's contribu-tions to Persian teaching.

Anahtar Kelimeler

Persian teaching, Ahmed Kemal Pasha, the Tanzimat Period, Fârisî Tekellüm Risâlesi, Tâlimü’l- Fârisî.

Kaynakça

• Ahmed Lûtfî Efendi. Lûtfî Efendi Tarihi, C. IX, İstanbul: Yay. Haz: Münir Aktepe, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. 1984.
• Akyıldız, Ali. Osmanlı Merkez Bürokrasisi (1836- 1856), İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Akyüz, Yahya. “Türkiye’de Öğretmen Yetiştirmenin 160. Yılında Darülmuallimîn’in İlk Yıllarına Toplu ve Yeni Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), (Ankara:2006), 17-58.
• Altınova Şahin, Ayşegül. Osmanlı Devleti’nde Rüşdiye Mektepleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Ateş, Ahmed. “Hicri VI-VIII. (XII-XIV.) Asırlarda Anadolu’da Farsça Eserler”, Türkiyat Mecmuası, C. III, 94-135.
• Balcı, Sezai. “Osmanlı Devleti’nde Modernleşme Girişimlerine Bir Örnek: Lisan Mektebi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.27, S. 44, (2008), 77-98.
• Bardak, Musa. “Son Dönem Osmanlı Eğitimci-Bürokratı Ahmed Kemal Paşa’nın Hayatı”. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, (IJOSES), 7(13), 40-71, (2020).
• BOA. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. Cevdet Maârif (C.MF), No.133, Gömlek No.6606.
• BOA. Cevdet Maârif (C.MF), No.134, Gömlek No.6692.
• BOA. İrâde Dahiliye (İ.DH), No.197, Gömlek No.11190-1.
• BOA. İrâde Dahiliye (İ.DH), No.155, Gömlek No.8034-1.
• BOA. İrâde Dahiliye (İ.DH), No.212, Gömlek No.12376.
• BOA. İrâde Dahiliye (İ.DH), No.266, Gömlek No.16635-1-2-3.
• BOA. İrâde Dahiliye (İ.DH), No.129, Gömlek No.6634-1-2-3.
• BOA. İrâde Dahiliye (İ.DH), No.134, Gömlek No.6903-1-2.
• BOA. İrâde Dahiliye (İ.DH), No.135, Gömlek No.6923-1-2.
• BOA. İrâde Dahiliye (İ.DH), No.163, Gömlek No.8475.
• BOA. İrâde Dahiliye (İ.DH), No.175, Gömlek No. 9493.
• BOA. Sadâret Ȃmedi Kalemi Evrakı Defterleri (A,AMD.d,), No. 374.
• BOA. Sadâret Mektubî Kalemi Nezâret ve Devâir Evrakı (A.MKT.NZD), No. 41, Gömlek No.11.
• BOA. Sadâret Müteferrik Evrakı (A.M), No.4, Gömlek No.91.
• BOA. Sadâret Müteferrik Evrakı (A.M), No. 9, Gömlek No. 33.
• Ceride-i Havadis. 25 Muharrem 1264, s.366-1.
• Cücük, Eyüp. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi ve Ahmed Kemal Paşa -Biyografisi, Eğitim Politika ve Uygulamaları-, Ankara: Pegem Akademi, 2020.
• Cücük, Eyüp. Tanzimat Döneminde Eğitimin Modernleşmesi ve Ahmed Kemal Paşa (1808/1887), Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi, 2020.
• Cücük, Eyüp - Doğan, Ayhan. “Osmanlı Devleti’nde Eğitimin Modernleşmesi Bağlamında Öncü Bir Şahsiyet: Ahmed Kemal Paşa’nın Eğitim Politika ve Uygulamaları (1847-1878)”, Kastamonu Eğitim Dergisi, 2020, 28(6): 2465-2483.
• Çelik, Ahmet. Tanzimattan Günümüze Türkiye’de Farsça Öğretimi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doğu Dilleri Edebiyatları Ana Bilim Dalı, Fars Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2005.
• Çetinkaya, Gökhan. Anadolu Sahasında Yazılmış Farsça Dil Bilgisi Kitapları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022.
• Çetinkaya, Gökhan. “Anadolu’da Farsça Öğretimi İçin Yazılmış Bir Konuşma Kılavuzu: Fârisî Tekellüm Risâlesi”, Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, (2018; 47), 171-190.
• Demirel, Muammer. “Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri”, Türkler Ansiklopedisi, C.15, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara: 2002, 64-93.
• Demirel, Muammer. “Bezmiâlem Valide Sultan Scholl: Darülmaârif”, Middle Eastern Studies, C.45, S.3, (2009), 507-516.
• Ergin, Osman. Türk Maarif Tarihi, (İstanbul: Eser Matbaası, 1977), C. 1-2.
• Erten, Fatma. Bir Tanzimat Dönemi Bürokratı Ahmed Kemal Paşa’nın Osmanlı Devleti Dış Politikasındaki Rolü, İstanbul: Filiz Kitabevi, 2023.
• Fatîn Davud. Divan-ı Fatîn, TBMM Kütüphanesi, I. Kısım, İstanbul: 1288.
• Gelibolulu Mustafa Ȃlî. Künhü’l-Ahbâr, 1. Rükün, C.1, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• İbnülemin Mahmud Kemal - Hüseyin Hüsameddin. Evkâf-ı Hümayûn Nezâreti’nin Tarihçe-i Teşkilâtı ve Nüzzârın Terâcim-i Ahvâli, İstanbul: Darü’l- Hilafetü’l Aliyye, Şehzadebaşı, Evkaf-ı Hümayun Matbaası, 1335.
• Kemal Paşa. Fârisî Tekellüm Risâlesi, Muhib Matbaası, 3 Cemaziyelevvel 1287.
• Kemal Paşa. Fârisî Tekellüm Risâlesi, Bulak Matbaası, 1265/1849.
• Kemal Paşa. Tâlimü’l- Fârisî, İstanbul: Dârü't-Tıbâati'l-Âmire, 5. Baskı, 1274.
• Koçer, Hasan Ali. Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, İstanbul: MEB Basımevi, 1974.
• Koray, Enver. Türkiye’nin Çağdaşlaşma Sürecinde Tanzimat, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1991.
• Mahmud Cevad İbnü’ş- Şeyh Nâfî. Maârif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilât ve İcrââtı, Ankara: MEB Yay., 2002.
• Maleki, Elnaz. “Türk Kültür ve Dilinin Fars Kültür ve Diliyle Etkileşimi”, TSA/YIL:17, S. 3, (Aralık 2013), 129-149.
• Mecmua-i Ebuzziya. 18 Zilkade 1329, s.120.
• Özgüdenli, Osman G. “Büyük Selçuklu Sultanlarına Ait Farsça Şiirler”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. I, S. 2, (Sonbahar 2014), 39-67.
• Öztürk, Cemil. “Rüşdiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.35, 300-303. İstanbul: TDV Yayınları 2008.
• Riyahi, Muhammed Emin. Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı, çev. Mehmet Kanar, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Somel, Selçuk Akşin. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908), İstanbul: İletişim Yay. , 2015.
• Şentürk, M. Hüdai. “Dârülmaârif” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.8, 548-549, İstanbul: TDV Yayınları 1993.
• Takvim-i Vekayi. 27 Receb 1262, nr. 303.
• Takvim-i Vekayi. 17 Şaban 1264, nr.385.
• Takvim-i Vekayi. 23 Rebiülevvel 1264, nr.372.
• Takvim-i Vekayi. 23 Cemaziyelahir 1266, nr. 425.
• Takvim-i Vekayi. 25 Muharrem 1287, nr.1217.
• Turan, Osman. Selçuklular Târihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993.
• Tümer Erdem, Yasemin. II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Kızların Eğitimi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Sahhâflar Şeyhi-Zâde Seyyid Mehmed Es’ad Efendi. Vak’a-Nüvîs Es’ad Efendi Tarihi, Haz: Ziya Yılmazer, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul: 2000. XLV.
• Yıldırım, Mehmet Ali. Tanzimat Döneminde Meslek Okulları, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2010.