Fetwas in the Center and Provinces of the Ottoman Empire: The Case of Minkârîzâde Yahyâ Efendi and Hayredin er-Remlî’s Kitâbu’s-Siyer Fetwas

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 335 - 361, 30.12.2023

Ahmet Faruk Çelik

https://doi.org/10.33460/beuifd.1374669

Öz

The main aim of this study is to compare fatwa practices in the central and provincial areas of the Ottoman Empire. The article examines the legal systems throughout the Empire and highlights differences in fatwas between the central and provincial regions. It contrasts the fatwas of Minkârîzâde Yahyâ Efendi (d. 1088/1678) from the Ottoman center with those of Hayreddin er-Remlî (d.1081/1671) from the provinces, analyzing their sources, contents, and formats. The study focuses specifically on the Kitab al-Siyar, related to international law and investigates how individual social, economic and cultural conditions shaped the content of these fatwas. In the article, the comparison of central and provincial fatwas initially involves a comparison of the sources of the fatwas. Both the narrations written to Yahya Efendi’s fatwas and the works referenced in er-Remlî’s fatwas exhibit a wide variety of sources. When comparing the question-and-answer structures of the fatwas found in the compilations of Yahya Efendi and er-Remlî, a significant difference in volume is observed between the two compilations. Er-Remlî’s fatwas have a broader scope both in terms of the questions and the answers compared to Yahya Efendi’s fatwas. In terms of topic and quantity, the content of Yahya Efendi’s fatwas encompasses a wider range both in terms of quantity and topic variety compared to Hayreddin er-Remlî’s siyer fatwas. Minkârîzâde Yahya Efendi and Hayreddin er-Remlî have issued fatwas on many similar topics. Their adherence to the Hanafi school of thought and their reliance on similar legal sources have led to them issuing similar rulings on similar topics. Although many reasons could be cited for the diversity in the subjects of the fatwas, the article explains that this diversity fundamentally stems from the differences associated with the position of the Sheikh al-Islam.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ottoman Law, Fatwa, Shaykh al-Islam, Minkârîzâde Yahyâ Efendi, Hayreddin er-Remlî

Osmanlı Merkez ve Taşrasında Fetva: Minkârîzâde Yahyâ Efendi ve Hayredin er-Remlî’nin Kitâbu’s-Siyer Fetvaları Örneğinde

Öz

Osmanlı Devleti’nin merkez ve taşra bölgelerindeki fetva pratiğini karşılaştırmalı olarak incelemek bu çalışmanın temel amacıdır. Makale, Osmanlı’nın geniş toprakları üzerindeki hukuki yapı ve merkez-taşra arasındaki fetva farklılıklarını ortaya koymaktadır. Osmanlı merkezini temsil eden Minkârîzâde Yahyâ Efendi’nin (ö.1088/1678) fetvaları ile Osmanlı taşrasını temsil eden Hayreddin er-Remlî’nin (ö.1081/1671) fetvalarını mukayese ederek, bu fetvaların kaynakları, içerikleri ve yapılarına dair bir inceleme sunmaktadır. Çalışma özellikle Kitâbu’s-Siyer yani uluslararası hukukla ilgili fıkhî hükümlere tekabül eden fetvalara odaklanmaktadır. Ayrıca, fetva metinlerinin içeriğinin, kişilerin sosyal, ekonomik ve kültürel koşullarıyla nasıl şekillendiğini ele almaktadır. Makalede öncelikle merkez ve taşra fetvalarının mukayesesi kapsamında fetva kaynaklarının karşılaştırılması yapılmaktadır. Gerek Yahya Efendi’nin fetvalarına yazılan nakiller gerekse er-Remlî’nin fetvalarında referans gösterilen eserler oldukça geniş bir kaynak çeşitliliğine sahiptir. Yahya Efendi ile er-Remlî’nin mecmualarında yer alan fetvaların soru-cevap yapıları karşılaştırıldığında iki mecmua arasında belirgin bir hacim farklılığı olduğu görülmektedir. er-Remlî’nin fetvaları hem soru hem de cevap olarak Yahyâ Efendi’nin fetvalarına göre daha geniş bir kapsama sahiptir. Konu ve sayı açısından ise Yahyâ Efendi’nin fetvaları hem nicelik hem de konu çeşitliliği bakımından Hayreddin er-Remlî’nin siyer fetvalarından daha geniş bir yelpazeye sahiptir. Bu durum, her ne kadar her iki alim de benzer konularda fetvalar vermiş olsalar da Yahyâ Efendi’nin eserlerinin daha geniş bir konu alanını kapsadığını göstermektedir. Minkârîzâde Yahyâ Efendi ve Hayreddin er-Remlî, birçok benzer konuda fetvalar vermişlerdir. İkisinin de Hanefi mezhebine göre fetva vermesi ve benzer hukuki kaynaklara başvurmaları benzer konularda benzer hükümler vermelerini sağlamıştır. Fetva konularındaki çeşitliliğin arkasında pek çok neden zikredilebilecek olsa da makalede bu çeşitlilik temelde şeyhülislamlık makamından kaynaklanan farkla açıklanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı Hukuku, Fetva, Şeyhülislam, Minkârizâde Yahyâ Efendi, Hayreddin er-Remlî

Kaynakça

• Akgündüz, Said Nuri. Hayreddin er-Remli’nin Fetvaları -El-Fetâva’l-Hayriyye’nin Biçim ve İçerik İncelemesi-. Ankara: Fecr, 2017.
• Akgündüz, Said Nuri. “Hayreddin er-Remlî’nin Risâle fi’l-Cevâb an Mes’eleti Men Kâle in Ef’al Kezâ fe-Hüve Kâfir Adlı Risâlesi: İnceleme ve Tahkik”. Dergiabant 10/2 (2022), 344-376.
• Arslan, Emine. Nukûllü Fetvâ Mecmûaları ve Mehmed Fıkhî’nin el-Ecvibetü’l-Kâni’a Adlı Eserinin Bunlar Arasındaki Yeri. Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2010.
• Arslan, Emine. “Osmanlı Dönemi Nukûllü Fetva Mecmuaları ve Özellikleri”. Osmanlı Hukukunda Fetva. ed. Süleyman Kaya vd. 167-201. İstanbul: Klasik Yayınlar, 2018.
• Atâyî, Nev’îzâde. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik Fî Tekmileti’ş-Şekâik Nev’îzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli. haz. Dr. Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2017.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed er-Rûmî. el-ʿİnâye Şerhu’l-Hidâye bi Hâmişi Fethü’kâdîr. Lübnan: Darü’l-fikr, 1969.
• Burak, Guy. The Abû Hanîfah of His Time: Islamic Law, Jurisprudential Authority and Empire in the Ottoman Domains (16th-17th Centuries). New York University, 2012.
• Bursalı Mehmed Tâhir Efendi. Osmanlı Müellifleri. İstanbul, 1972.
• Çelik, Ahmet Faruk. “Minkârîzâde Yahyâ Efendi’nin Fetvalarının Fetâvâ-yı Abdürrahim Olarak Tedavüle Girişi Üzerine Değerlendirmeler”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. https://dergipark.org.tr/tr/doi/10.15370/maruifd.953703
• Çelik, Ahmet Faruk. Osmanlı Fetva Literatüründe Temel Bir Kaynak Olarak Minkârîzâde Yahyâ Efendi’nin Fetâvâsı ve Vakıf Fetvalarının Analizi. Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2023.
• Çelik, Ahmet Faruk. Osmanlı Fetva Literatüründe Temel Bir Kaynak Olarak Minkârîzâde Yahyâ Efendi’nin Fetâvâsı ve Vakıf Fetvalarının Analizi. Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2023.
• Gerber, Haim. “Hukuk Sisteminde Fetva”. çev. Ali Erken. Osmanlı Hukukunda Fetva. ed. Süleyman Kaya vd. İstabul: Klasik Yayınlar, 2018.
• Gerber, Haim. Islamic Law And Culture 1600-1840. Leiden-Boston-Köln: Brill, 1999.
• Heyd, Uriel. “Osmanlı’da Fetva Müessesinin Bazı Tezahürleri (III Levha ile Birlikte)”. çev. Fethi Gedikli. Osmanlı Hukukunda Fetva. ed. Süleyman Kaya vd. İstanbul: Klasik Yayınlar, 2018.
• İpşirli, Mehmet. “Minkârîzâde Yahyâ Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/114-115. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• İpşirli, Mehmet. “Şeyhülislam Minkârîzâde Yahyâ Efendi”. Prof. Dr. Mübahat Kütükoğlu’na Armağan. ed. Zeynep Tarım Ertuğ. 229-249. İstabul: İ.Ü. Edebiyat F. Yayınları, 2006.
• Karadöl, Bünyamin. Şeyhü’l-İslâm Minkarîzâde Yahyâ Efendi’nin Nikâh Akdi/Evlilik İle İlgili Fetvâları. Çukurova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Koç, Mehmet. Şeyhu’l-İslâm Minkârîzâde Yahyâ Efendi’nin Talak İle İlgili Fetvaları Ve Tahlili. Çukurova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Merginani, Ebü’l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedi. ed. Naim Eşref Nur Ahmed. Karaçi: İdaretü’l-Kur’an ve’l-Ulumü’l-İslâmiyye, 1417.
• Minkârizâde Yahya Efendi. el-İttibâ’ fî Mes’eleti’l-İstimâ (fî Vucûbi’l-İstimâ’ li’l-Kur’an’il-’Azîm) ve Yelîhi Risâletün fî Vucûbi’l-İstimâ’i’l-Hutbe. thk. Üsame Abdülvehhâb el-Hamed el-Hayyânî. Amman, Ürdün: Ervika, 2020.
• Muhibbi, Muhammed Emin el-. Hulâsatü’l-Eser fî A’yâni’l-Karni’l-Hâdiye Aşer. Kahire: Matbaatü’l-Vehbiyye, 1284.
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Dönemi Fetva Literatürünün Dönem, Coğrafya ve Mezhep Farklılıkları Açısından Mukayesesi”. Osmanlı Hukukunda Fetva. ed. Kaya, Süleyman vd. İstanbul: Klasik Yayınlar, 2018.
• Öztuna, Yılmaz. Devletler ve Hânedanlar Türkiye (1074-1990). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 1996.
• Remlî, Hayreddin er-. Risâle fi’l-Cevâb an Mes’eleti Men Kâle in Ef’al Kezâ fe-Hüve Kâfir. Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, 322.
• Yahyâ Efendi, Minkârizâde. Fetâvâ-yı Minkârizâde. Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 2003.
• Yaman, Ahmet. “Siyer”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 37, 2009.
• Yoldaşlar, Özgün Deniz. Minkârîzâde Yahyâ and the Ottoman Scholarly Bureaucracy in the Seventeenth Century. Boğaziçi Üniversitesi, Doktora Tezi, 2021.