Are Hanafīs Who are Distant from Kalām, Salafīsts in Faith? -An Evaluation in the Context of Hanafī Jurists of the Early Classical Period-

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 289 - 313, 16.12.2024

Züleyha Birinci

https://doi.org/10.33460/beuifd.1533932

Öz

Abū Hanīfa (d. 150/767), the founder of the Hanafī madhhab in practice, also had a respected position in the theological field. He was considered the leader of ahl al-ra’y in the divergence between ahl al-hadīth and ahl al-ra’y. In practical terms, Hanafism was considered one of the four true sects and spread over a wide area. After the death of Abū Hanīfa, the Hanafīs, who saw no harm in resolving practical issues with ra’y, followed different attitudes in term of including ra’y in matters of faith. While some of the Hanafīs did not find it appropriate to use reason in matters of faith, some Hanafīs preferred to utilize reason in the field of faith as well. Imam Abū Mansūr al-Māturīdī (d. 333/944) has an important place among the Hanafī-Sunnīs who considered it permissible to use reason and the method of kalām in matters of faith. The theological school that al-Māturīdī developed under the influence of Abū Hanīfa was called Māturīdīsm, and the Hanafīs who adhered to this school were called Māturīdīs. The Hanafīs, who distanced themselves from kalām in matters of belief, were ambiguous about their theological affiliation and how they should be referred to. In this context, some contemporary Salafīs named Hanafīs who are distant from kalam as Salafīs. This study aimes to address whether the claims that the Hanafīs are Salafīs are justified or not. It aims to examine this issue through some early classical Hanafī jurists who distanced themselves from theology. These Hanafī scholars are al-Tahāwī (d. 321/933), Abū l-Layth al-Samarqandī (d. 373/983), and Sa‘īd al-Ustuwā’ī (d. 432/1041). In this article, the method of document analysis was used and an attempt was made to reach a conclusion through induction. First of all, the methodology and the main ideas adopted by the Salafis were emphasized. Then, these were compared with the methods and ideas adopted by the Hanafī jurists. After that the possibility of labeling Hanafī scholars who were distant from kalām as Salafī is discussed. In conclusion, it is concluded that there are some methodological and intellectual similarities between the Hanafī scholars of the early classical period who distanced themselves from theology and the Salafīs, but there are also distinctive differences between the two groups, and it would be inaccurate to ignore these fundamental differences and claim that the Hanafīs who distanced themselves from theology were Salafīs.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Hanafism, Sunnism, Salafism, Salaf Method

Kelâma Mesafeli Hanefîler İtikatta Selefî Midir? -Erken Klasik Dönem Hanefî Fakihler Bağlamında Bir Değerlendirme-

Öz

Amelde Hanefîlik mezhebinin kurucusu olan Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) itikadî sahada da saygın bir konumu vardır. O, Ehl-i Hadîs ve Ehl-i Re’y ayrışmasında, Ehl-i Re’y’in önderi kabul edilmiştir. Hanefîlik, amelî açıdan dört hak mezhepten biri sayılmış ve geniş bir alana yayılmıştır. Ebû Hanîfe’nin vefatının ardından amelî meseleleri re’yle çözüme kavuşturmakta sakınca görmeyen Hanefîler, inanç konularında re’ye yer verme hususunda farklı tutumlar izlemiştir. Hanefîlerin bir kısmı itikadî konularda akla yer vermeyi pek uygun görmezken bazı Hanefîler itikadî sahada da akıldan istifade etme yolunu tutmuştur. İnanca ilişkin konularda akla yer vermeyi ve kelâm metodunu kullanmayı câiz kabul eden Hanefî-Sünnîler içinde İmam Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) önemli bir yeri mevcuttur. Mâtürîdî’nin Ebû Hanîfe’den etkilenerek geliştirdiği kelâm ekolüne Mâtürîdîlik, bu ekole bağlı olan Hanefîler’e Mâtürîdîler denilmiştir. İnanç konularında kelâma mesafeli olan Hanefîlerin itikadî mensubiyetlerinde ve ne şekilde anılacakları hususunda ise bir muğlaklık ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda bazı çağdaş Selefîler, kelâma mesafeli Hanefîleri Selefî olarak nitelemiştir. Bu çalışma Hanefîlerin Selefî oldukları yönündeki iddiaların haklılık payı taşıyıp taşımadığını ele almayı amaçlamıştır. Bu meseleyi kelâma mesafeli olan erken klasik dönem bazı fakih Hanefîler üzerinden incelemeyi hedeflemiştir. Bu Hanefî âlimler Tahâvî (ö. 321/933), Ebü’l-Leys es-Semerkandî (ö. 373/983) ve Sâid el-Üstüvâî (ö. 432/1041) olarak belirlenmiştir. Makalede dokuman analizi yöntemi kullanılmış ve tümevarım yoluyla sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır. Öncelikle Selefîlerin itikatta izlediği metot ve benimsediği ana fikirler üzerinde durulmuştur. Daha sonra bunlar, belirlenen Hanefî fakihlerin kullandığı metot ve benimsediği fikirlerle karşılaştırılmıştır. Buradan ulaşılan verilerle kelâma mesafeli Hanefî âlimleri, Selefî olarak isimlendirmenin imkânı üzerinde tartışılmıştır. Sonuç olarak erken klasik dönemin kelâm ilmine mesafeli duran Hanefî âlimleri ile Selefîler arasında metodik ve fikrî bakımdan bazı benzerlikler bulunduğu, fakat her iki grubun ayırt edici farklı yönlerinin de var olduğu ve bu temel farkları yok sayarak kelâma karşı mesafeli olan Hanefîlerin Selefî olduklarını ileri sürmenin isabetli olmayacağı kanaatine ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Hanefîlik, Sünnîlik, Selefîlik, Selef Metodu

Kaynakça

• Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu’tezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Apak, Adem. “İslâm Tarihi Boyunca Selef ve Selefîlik Kavramlarının Anlam Serüveni”. Tarihte ve Günümüzde Selefîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı 08-10 Kasım 2013. 39-50. İstanbul: b.y., 2014.
• Behcetü’l-Ulûm fî Şerhi Beyâni Akideti’l-Usûl. London: British Museum, YE, 871, 1b-23a.
• Birinci, Züleyha. “Sâid b. Muhammed el-Üstüvâî’ye Göre Ebû Hanîfe’nin İtikadî Görüşleri”. Trabzon İlahiyat Dergisi 9/2 (2022), 277-302.
• Birinci, Züleyha. “Şiblî Nu‘mânî’nin Kelâm Tarihine Bakışı”. Akademik-Us 4/2 (2020), 1-23.
• Demir, Abdullah. Ebû İshâk es-Saffâr’ın Kelâm Yöntemi. İstanbul: TDV İSAM Yayınları, 2018.
• Demir, Abdullah. “Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu. ed. Cengiz Çuhadar vd. 1/643-658. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Demir, Abdullah. “İmam Birgivî Selefî mi Yoksa Mâtürîdî mi?“. Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit vd. 2 Cilt. Balıkesir: BBB Kent Arşivi Yayınları, 2021.
• Ebû Hanîfe. “el-Âlim ve’l-Müteallim”. İmâm-ı Â’zamın Beş Eseri. Çev. Mustafa Öz. 3. Baskı. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2002, 9-32.
• Ebû Hanîfe. “el-Fıkh el-Ebsât”. İmâm-ı Â’zamın Beş Eseri. Çev. Mustafa Öz. 3. Baskı. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2002, 35-52.
• Ebû Hanîfe. “el-Fıkh el-Ekber”. İmâm-ı Â’zamın Beş Eseri. Çev. Mustafa Öz. 3. Baskı. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2002, 55-59.
• Ebû Hanîfe. “el-Vasiyye”. İmâm-ı Â’zamın Beş Eseri. Çev. Mustafa Öz. 3. Baskı. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2002, 60-63.
• Efgânî, Şems es-Selefî. el-Mâtürîdiyye. 3 Cilt. Tâif: Mektebetü’s-Sadîk, 1998.
• Eserî, Abdullah b. Abdülhamîd. el-Vecîz fî akīdeti’s-selefi’s-sâlih. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Vizâratü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkāf ve’d-Da‘ve ve’l-İrşâd, 1422.
• Fîrûzâbâdî, Ebû Tâhir. el-Kamûsü’l-muhît. thk. Mektebu Tahkiki’t-Türâs fî Müesseseti’r-Risâle. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1426/2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İlcâmü’l-‘avâm ‘an ilmi’l-kelâm. thk. Semîh Dügaym. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, 1993.
• Humeydî, Abdülazîz b. Ahmed b. Muhsin. Berâetü’l-eimmeti’l-erba‘a min mesâili’l-mütekellimîn el-mübtedi‘a. Kahire: Dâru İbn Affân, 1999.
• Humeyyis, Muhammed. İmam Ebû Hanîfe’nin İtikat Esasları. çev. Ahmet İyibildiren – Mustafa Öztürk. İstanbul: Guraba Yayıncılık, 2. Basım, 2013.
• İbn Ebû Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyin. Tabakatü’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, ts.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed. Lüm‘atü’l-i‘tikad. Suudi Arabistan: Vizâratü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkaf ve’d-Da‘ve ve’l-İrşâd, 2. Basım, 2000.
• İsfahânî, Ebü’l-Kasım Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî. Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1412.
• İşcan, Mehmet Zeki. Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 6. Basım, 2017.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelam. sad. Sabri Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kalaycı, Mehmet. “Osmanlı Sünniliğinin Beslenme Kaynakları: Hadisçi Hanefîlik ve Osmanlı’ya İntikali”. XVII. Türk Tarih Kongresi. 4/1111-1134. Ankara: TTK Yayınları, 2018.
• Kalaycı, Mehmet. “18. Yüzyıl Osmanlı Dinî Düşüncesinde Mâturîdîlik Vurgusu: Hanefîlikten Mâtürîdîliğe Giden Sürece Dair Bir Tahlil”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl. ed. Ahmet Hamdi Furat vd. 2/47-95. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Karadaş, Cağfer. “Kerrâmiye ve İtikâdı”. Kelam Araştırmaları 5/2 (2007), 41-62.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Selefiyye’nin Nass ve Metot Ekseninde Din Anlayışı ve Sonuçları”. Kelam Araştırmaları 8/1 (2010), 93-121.
• Koca, Ferhat. İslam Düşüncesinde Selefîlik Genel Karakteristiği ve Günümüzdeki Motivasyonları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Kutlu, Sönmez. Selefiliğin Fikrî Arka Planı İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: Otto Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Mangera, Abdur-Rahman. A Critical Edition of Abū ’l‐Layth al‐Samarqandī’s Nawāzil. London: University of London, SOAS, PhD Thesis, 2013.
• Öğüt, Salim. “Ehl-i Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1994, 10/508-512.
• Özervarlı, Mehmet Sait. İbn Teymiyye’nin Düşünce Metodolojisi ve Kelâmcılara Eleştirisi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2008.
• Özervarlı, Mehmet Sait. “Selefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009, 36/399-402.
• Özkan, Abdurrahman. Kitâb-ı Mukaddime-i Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî. ed. Mustafa Toker - Mehmet Yastı. Konya: Palet Yayınları, 2018.
• Sancar, Faruk. “Selefîlik Bir Mezhep Mi Yoksa Bir Düşünme Tarzı Mı? Selefi Düşüncenin Şifrelerine Dair Bir Değerlendirme”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 15/3 (2015), 21-49.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. Tefsîru’s-Semerkandî el-müsemmâ Bahrü’l-ulûm. thk. Ali Muavviz - Adil Ahmet Abdülmevcûd. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer el-Hanefî. Metnü Akîdeti’t-Tahâviyye Beyânü akîdeti Ehli’s-sünne ve’l-cemâa. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1995.
• Timür, İhsan. “Ehl-i Sünnet’e İnhisarcı Yaklaşım: Çağdaş Selefî Çevrelerde Mâtürîdîlik Karşıtlığı”. Ehl-i Sünnet. ed. Mustafa Aykaç. 385-430. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Timür, İhsan. “Mâtürîdîlik Dışı Sünnî Hanefîlerin İtikadî Eğilimleri Üzerine”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2022), 189-216.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmi Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 6. Basım, 1993.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1994, 10/131-138.
• Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010), 101-130.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: DİB Yayınları, 2012.
• Üstüvâî, Ebü’l-Alâ Sâid. Kitâbü’l-İ‘tikad. thk. Seyit Bahcıvan. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Beyânü Akideti’l-Usûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992, 6/32-33.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1994, 10/138-143.
• Yetkin, Hacer. “Bir Hanefî-Mu‘tezilî Usûl Âlimi: Ebû Abdullah el-Basrî”. Kocaeli İlahiyat Degisi 3/2 (2019), 5-40.
• Yurdagür, Metin. Mâverâünnehirden Osmanlı Coğrafyasına Ünlü Türk Kelâmcıları. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.