Xi’an Yazıtı Üzerinde Yeni Okuma ve Anlamlandırmalar

Year 2014, Issue: 71, 65 - 79, 01.09.2014

Erhan Aydın Erkin Ariz

Abstract

2012 yılının sonlarında Çin’deki Tang devrinin başkenti, eskiadıyla Chang’an şimdiki adıyla Xi’an’de Çince uzun bir metinile 17 satırdan oluşan runik harfli eski Türkçe kısa bir metninoyulmuş olduğu bir mezar taşı bulunmuş ve aynı şehirdekiDatangxishi Müzesinde korunmaya alınmıştır. Yazıt ilk bulunduğu günden itibaren büyük ilgi görmüş, kısa zaman içerisinde birkaç kez yayımlanmıştır. Bu makalede yazıtın yeni biryayımı yapılmış ve önceki naşirlerden farklı okuma ve anlamlandırmalar elde edilmiştir. Özellikle yazıtın ilk iki satırı üzerindeki okuma ve anlamlandırmalar makalenin önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Ayrıca yazıtın geri kalan satırlarındaki sorunlu sözcükler hakkında da incelemeler yapılmıştır

Keywords

Runik harfli Türk yazıtları, Uygur kağanlığı, Türk yazıtları, Xi’an yazıtı, Karı Çor yazıtı

New Readings and Interpretations of the Xi’an Inscription

Abstract

A gravestone carved with a long text in Chinese and an old Turkic short text in runic letters composed of 17 lines were found at the end of 2012 in the capital of Tang period, Chang’an, as it was formerly called, or Xi’an, as it is now named. The gravestone was taken into protection in the Datangxishi Museum located in the same city. The inscription has attracted a lot of attention since the day it was found, and it was published a number of times in a short period of time. In this article, a new publication of the inscription has been made, and different interpretations and meanings have been supplied. The meanings and interpretations of the first two lines of the inscription in particular make up a significant part of this paper. Also, the problematic words in the remaining lines of the inscription have been analyzed.

Keywords

Turkic runic inscriptions, Uyghur Khanate, Turkic inscriptions, Xi’an inscription, Khari Chor inscription, gravestone

References

• Abdureşit, Bekri (2013).《古代维吾尔语医学文献的语文学 研究》/ Gǔdài Wéiwúěryǔ yīxué wénxiàn de yǔwénxué yánjiū / Eski Uygurca Tıp Metinlerinin Filolojik İncelemesi, 中央民族大学博士学位论文 / Doktora Tezi. Pekin: Minzu University of China.
• Alyılmaz, Cengiz (2013). “Karı Çor Tigin Yazıtı”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 2/2: 1-61.
• Atalay, Besim (1991). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. Ankara: Türk Dil Ku- rumu Yay.
• Aydın, Erhan (2011). Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen Yay.
• _____, (2013). “Tariat ve Xi’an Yazıtları Işığında Sın ‘Mezar’ Sözcüğü Üzerine”. Yayımlanmamış bildiri. Milletlerarası Eski Türk Yazıtları: Dil, Tarih ve Kültür Sempozyumu, 25-28 Eylül 2013 Adıyaman.
• Berta, Árpád (2004). Szavaimat jól halljátok... A Türk és Ujgur Rovásírásos Emlékek Kritikai Kiadása. Szeged: Jate Press.
• Clauson, S. Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Caferoğlu, Ahmet (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Yay.
• Doerfer, Gerhard 1965. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. Band II. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Erdal, Marcel (1991). Old Turkic word formation. A Functional Approach to the Lexicon I-II, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• GDHCD: 编写组 (2000).《古代汉语词典》/Gǔdài Hànyǔ cídiǎn / Eski Çin- cenin Sözlüğü，北京：商务印书馆。
• Giles, Herbert A. (1892). A Chinese-English Dictionary. Shanghai.
• Hayashi, Toshio (2013). “Şi’an’da Bulunan Bir Uygur Şehzadesine Ait Mezar Kitabeleri”. Yayımlanmamış bildiri. Milletlerarası Eski Türk Yazıtları: Dil, Tarih ve Kültür Sempozyumu, 25-28 Eylül 2013 Adıyaman.
• HZUTIL = Hazirqi Zaman Uyğur Tilining İzahliq Luğiti. Ürümçi, 2011: Xinjiang Helq Neşriyati.
• Karlgren, Bernhard / 高本汉1954 (1987). Compendium of Phonetics in Ancient and Archaic Chinese / 《中上古汉语音韵纲要》/ Zhōngshànggǔ Hànyǔ yīnyùn gāngyào , 译者：聂鸿音/ Çinceye çeviren: Nie Hongyin, 济南：齐鲁书社。
• _____, / 高本汉 1940 (1997): Grammatica Serica /《 汉文典》/ Hànwéndiǎn，译者：潘悟云、杨剑桥、陈重业、张洪明 / Çinceye çevirenler: Pan Wuyun, Yang Jianqiao, Chen Zhongye, Zhang Hongming, 上海：上海辞书出版社。
• Katayama, Akio (1999). “Tariat Inscription”. Takao Moriyasu – Ayudai Ochir (edd.): Provisional Report of Researches on Historical Sites and Inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998. Osaka: The Society of Central Eurasian Studies, 168-176.
• Klyaştornıy, S. G. (1982). “The Terkhin Inscription”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 36/1-3: 335-366.
• Li Fude / 李夫德 (2008). 铭旌的图像与文字/ míngjīng de túxiàng yǔ wénzì / “Mingjingde Resim ve Yazı”, 《文博》 / Relics and Museology 2008/4: 12-25.
• Luo Xin (2013). “Karı Çor Tigin Yazıtının Çincesi ve Karı Çor Tigin’in Şeceresi”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 2/2: 62-78.
• Lü Jianzhong ve Hu Ji / 吕建中、胡戟 主编 (2013).《大唐西市博物 馆藏墓志研究续 一》 （上）/ Dàtángxīshì Bówùguǎn cáng mùzhì yánjiū xù yī / Büyük Tang Batı Pazarı Müzesinde Korunan Mezar Taşları Üzerinde Araştırmalar. II. Cilt, 1. kitap. 西安：陕西师范大学出版 总社有限公司。
• Mert, Osman (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us. Ankara: Belen Yay.
• Nadelyayev, V. M. Vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Ölmez, Mehmet (2009). “Türkiye’deki Ağız Çalışmaları ve Dizin Bölümleri”. Türk Dilleri Araştırmaları 19: 223-304.
• _____, (2013a). “Ermenice ‘Torun’un Türkçesi Var mıydı?” Derin Tarih 15: 88-89.
• _____, (2013b). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları (Yenilenmiş İkinci Baskı). Ankara: BilgeSu.
• Pulleyblank, Edwin G. 1991. Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin. Vancouver: UBC Press.
• Rybatzki, Volker ve Wu Kuosheng (2013a). Preliminary decipherment of a re- cently discovered Runic epitaph from Xi’an (China). (Sunum).
• _____, / 芮跋辞、吴国圣 (2013b). 西安新发现唐代葛啜王子古突厥鲁尼文墓志 之解读研究/Xī'ān xīn fāxiàn Tángdài Géchuò Wángzǐ gǔ Tūjué lǔníwén mùzhì zhī jiědú yánjiū / “Xi’an’de Yeni Bulunan Tang Dönemine Ait Karı Çor Tegin Mezar Taşının Eski Türkçe Bölümü Üzerine Okuma Çalışması”. 《唐研究》/ Táng yánjiū 19: 419-435.
• _____, (2014). An Old Turkic Epitaph in Runic Script from Xi’an (China), The Epitaph of Qarï čor tegin. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 164/1: 115-128.
• XDHCD: 中国社会科学院语言研究所词典编辑室编 (2012).《现代汉语词 典》第6版/ Xiàndài Hànyǔ cídiǎn / Çağdaş Çincenin Sözlüğü, 北京：商务印书 馆。
• Şirin User, Hatice (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen Yay.
• Tekin, Talat (1983). “Kuzey Moğolistan’da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi”. Belleten LXVI/184: 795-838.
• _____, (1994). “Notes on Old Turkic Word Formation”. Central Asiatic Journal 38: 244-281.
• _____, (1997). “Notes on Some Chinese Loanwords in Old Turkic”. Türk Dilleri Araştırmaları 7: 165-173.
• Zhang Tieshan / 张铁山 (2013). 故回鹘葛啜王子之突厥如尼文考释 / Gù Huíhú Géchuò Wángzǐ zhī Tūjué Rúníwén kǎoshì / “Karı Çor Tegin Mezar Taşının Türk Runik Yazılı Bölümü Üzerinde İncele- me”.《西域研究》/ Xīyù yánjiū 2013/4: 74-80. http://blog.sina.com.cn/s/blog_4b6988a70102e0qs.html [Erişim: 17.12.2013].