Erken Dönem Azerbaycan Maarifçiliğinde Kültürel Kimlik Algısı

Year 2020, Issue: 95, 123 - 148, 19.10.2020

Rameş Rzayev

https://doi.org/10.12995/bilig.9506

Abstract

Azerbaycan’ın siyasi ve felsefi düşünce tarihinde Maarifçilik bir paradigma olarak bazı çelişkilerine ve ikilemlerine rağmen milli tarih literatüründe önemli bir yere sahiptir. 19. yüzyılda Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan’a dayatmış olduğu sosyal-kültürel alandaki düzenlemeleri yeni toplum oluşturma bakış açısına uygun gerçekleştirildiği aşikârdır. Maarifçilik dünya görüşünün temsilcileri olan Abbaskulu Ağa Bakıhanov, Mirza Kâzım Bey ve Mirza Fetali Ahundov’un fikri faaliyetleri bir bakıma yeni bir toplumun yaşam biçimini kurgulama varsayımı üzerine kurulmuş olduğu kanaati bu noktada Avrupamerkezci bakış açısıyla örtüşmektedir. Rusya etkisiyle gerçekleştirilen modernleşme söyleminin Azerbaycan’ın düşünce hayatına, milli-kültürel anlayışına yeni bir nitelik kazandırmakla birlikte neredeyse yaşamın her alanına etki ettiği görülmektedir. Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan toplumuna karşı yürüttüğü ayrımcı-yayılmacı politikaları, milli ve kültürel kimlik üzerindeki tahribat girişimleri hegemonya hüviyetinin açık tezahürü olarak bu gibi faaliyetlerle desteklenmekteydi. Modernleşme süreci olarak nitelendirilen değişim çizgisi milli kültür ve kimlik olgusunun merkezi problemini “biz ve öteki” kavramı içine sıkıştırması bir bakıma “yeni” kimlik oluşturma anlamına gelmekteydi. Maarifçilik akımının milli kimlik bilincine ilişkin görüşleri oryantalist bir muhtevada tanımlaması bu gerçeği açığa çıkardı. Rusya’nın etkisiyle var olan dönem entelektüelleri modernleşme söylemine dayanarak ileri sürdükleri görüşler Çarlık hegemonyasının karakterine uygun gelecek nitelikteydi.

Keywords

Azerbaycan maarifçiliği, aydınlanma, ayrımcılık, hegemonya, kültür, kimlik, yayılmacılık

Perception of Cultural Identity in the Early Period of Azerbaijan Enlightenment

Abstract

In the history of Azerbaijan’s political and philosophical ideas enlightenment has, as a paradigm, an important place in national historic literature despite its contradictions and some inconsistencies. The philosophical, scientific and cultural arrangements that Russia has imposed on Azerbaijan since the 19th century have led to the formation of new life. We can say that the activities of A. Bakıkhanov, M. Kazim Bay, M. F. Akhundov and H. Zerdabi who are representatives of the educating-humanist worldview, are based on the assumption of setting a new society’s lifestyle. Being a form of expression, modernization realized mostly under the influence of West brought a new quality into the life of thought and national-cultural notion in Azerbaijan and it is possible to see the effect almost in all areas of life. Discrimination and irredentist policy of Tsarist Russia against Azerbaijani people is an obvious reflection of political and ideological parallels on national identity. In the period of modernization the central problem of the national culture and identity has been seen to be composed of subjective approaches of views connected with the world. Categorization of socio-political and philosophical ideas on the basis of modernization discourse that express characteristic features on recognition of identity obviously paved the way for new consciousness to come out.

Keywords

Azerbaijani Enlightenment, hegemony, culture, identitiy, illumination, discrimination, irredentist

References

• Abdullayeva, Terane (2014). Azerbaycan Edebi Fikrinde Garpçılık Meyilleri. Bakü: Avrupa Yay.
• Abou El-Haj, Rıfat Ali (2000). Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu. Çev. Oktay Özel. Ankara: İmge Kitabevi Yay.
• Aça, Mustafa (2004). “Ortak Kimliğin Yeniden İnşası ve Türkiye-Azerbaycan-Orta Asya Türk Cumhuriyetleri İlişkileri Bağlamında Türklük Bilimi
• Araştırmalarının Rolü”. Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmaları Dergisi 4: 11-28.
• Açıkkaya, Savaş (2010). “Çarlık Rusyası Hâkimiyetindeki Azerbaycan Türklerinde Ulus Bilincinin Gelişmesinin Temel Dinamikleri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 28: 403-420.
• Ahundov, Mirza Fetali (2005). Eserleri. C. 2. Bakü: Şark-Garp Yay.
• Akçura, Yusuf (1928). Türk Yılı: 1928. İstanbul: Yeni Matbaa.
• Akpınar, Yavuz (1980). Mirza Fethali Ahundzade: Bütün Yönleri İle. Erzurum.
• Alimirzayev, Halit (2007). M. F. Ahundov’un İdeal ve Sanat Dünyası. Bakü: Nurlan Yay.
• Aliyev, Rahim (2008). Edebiyyat Nezeriyyesi. Bakü: Mütercim Yay.
• Bakıhanov, A. Ağa (2005). Seçilmiş Eserleri. Bakı: Avrasya Press Yay.
• Barthold, Vasiliy (2004). Rusya ve Avrupa’da Oryantalizm. Çev. Kaya Bayraktar ve Ayşe Meral. İstanbul: Küre Yay.
• Baykara, Hüseyin (1966). Azerbaycan’da Yenileşme Hareketleri (XIX). Ankara: TKAE Yay.
• Baykara, Hüseyin (1975). Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi. İstanbul: Gençlik Yay.
• Berdiaev, Nikolay (2008). Russkaya İdeya. St. Petersburg: Azbuka-Klassika. Berkes, Niyazi (2012). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: YKY.
• Bozkurt, Nejat (1988). “Michel Foucault Felsefesinin Bazı Temel Kavramları”. Defter 4: 39-50.
• Buttigieg, Joseph A. (Ed.). (2012b). Antonio Gramsci: Hapishane Defterleri. Cilt 3. Çev. Barış Baysal. İstanbul: Kalkedon Yay.
• Cafer, Mehmet (1963). Azerbaycan Edebiyatında Romantizm. Bakü: Azerneşr. Caferoğlu, Ahmet (1964). “Azerbaycan’da Maarif Hareketleri”. Türk Kültürü 18.
• Caferova, Nabat (2016). Azerbaycan Dilinin Tedrisi Metodikası. Bakü: ADPU. Yay.
• Can, Turan (2017). “Türk Dünyasında Kültürel Asimilasyon Politikaları”. https://www.altayli.net/turk-dunyasinda-kulturel-asimilasyon-politikalari-ii.html (Erişim Tarihi: 15.11.2018)
• Carr, H. Edward (1996). Tarih Nedir? Çev. Misket Gizem Gürtürk. İstanbul: İletişim Yay.
• Çiğdem, Ahmet (1997). Aydınlanma Düşüncesi. İstanbul: İletişim Yay. http://www.academia.edu/ (Erişim Tarihi 23.02.2017).
• Devlet, Nadir (1994), “Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliğinin Türk Tarihine Bakışı”. http://www.academia.edu/ (Erişim Tarihi 23.02.2017).
• Elyarlı, Süleyman (1991). Azerbaycan Milli Harekatının İlkin Dönemleri. Ankara: Yeni Forum Yay.
• Erkal, Mustafa (1998). Sosyoloji (Toplumbilim). İstanbul: Der Yay.
• Erol, Ali (2006). “Türk Kültür ve Fikir Hayatında Ekinçi (1875-1877)”. bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 54: 53-72.
• Foucault, Michel (1999). Bilginin Arkeolojisi. Çev. Veli Urhan. İstanbul. Birey Yay.
• Foucault, Michel (2014). Özne ve İktidar. Çev. Işık Ergüden ve Osman Akınhay. 4. Baskı. İstanbul: Ayrıntı Yay.
• Füyûzât Dergisi (1907). Bakü: 24/371. Füyûzât Dergisi (1907). Bakü: 24/371.
• Gramsci, Antonio (1986). Hapishane Defterleri. Çev. Kenan Somer. İstanbul: Onur Yay.
• Guibernau, Montserrat (1997). Milliyetçilik. Çev. Neşe Nur Domaniç. İstanbul: Sarmal Yay.
• Gündoğdu, Abdullah (2008). “Türk Aydınlanması, Türk Çağdaşlaşması, Türk Milliyetçiliği”. 21. Yüzyıl Dergisi 5: 37-46.
• Hacısalihoğlu, Fuat (2012). Azerbaycan’da Tarihçilik. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Hobson, M. John (2015). Batı Medeniyetinin Doğulu Kökenleri. Çev. Esra Ermert. İstanbul: YKY.
• Hodgson, G. S. Marshall (2017). Dünya Tarihini Yeniden Düşünmek. Çev. Ahmet Kanlıdere. İstanbul: Vadi Yay.
• Horata, Osman (2017). “Türk Dünyası’nın Kültürel Ufukları: Tarihsel Bir Bağlam İçinde Genel Bir Değerlendirme”. bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 82: 117-131.
• Hüseynov, Haydar (2007). Azerbaycan’da 19. Asır İctimai ve Felsefi Fikir Tarihinden. Bakü: Şark-Garp Yay.
• Kasımzade, Feyzulla (1956). XIX Asır Azerbaycan Edebiyatı Tarihi. Bakı: Azerbaycan Devlet Üniversitesi Neşriyatı.
• Kastrati, Babashova Z. (2017). ”Azerbaycan Edebiyatının Modernleşmesinde Hasan Bey Zerdabi’nin ‘Ekinçi’ Gazetesinin Rolü”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 7: 264-276.
• Kanlıdere, Ahmet (2012). “Mirza Kâzım Bey”. İslam Ansiklopedisi. C. 30. İstanbul: TDV Yay. 164.
• Kızılkaya, Ertuğrul (2013). “Foucault ve Agamben’de Dispozitif Kavramı ve İktisat”. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 14 (2): 19-41.
• Kolosov, A. B. (2000). Geopolitiçeskoe Polojenie Rossii: Predstavlenia i realnost. Moskva: Art-Kuryer.
• Lacoste, Y. (2014). Coğrafya Her Şeyden Önce Savaş Yapmaya Yarar. Çev. Selim Sezer. İstanbul: Ayrıntı Yay.
• Larrain, Jorge (1995). İdeoloji ve Kültürel Kimlik. Çev. Neşe Nur Domaniç. İstanbul: Sarmal Yay.
• Mahmudov, Yagub (2005). “Azerbaycan Maarifçiliyi”. Azerbaycan Xalq Cumhuriyeti Ensiklopediyası. C. 1. Bakü: Lider Yay. 45-47.
• Mardin, Şerif (2013). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yay.
• Mardin, Şerif (2015). Türk Modernleşmesi: Bütün Eserleri Makaleler 4. İstanbul:İletişim Yay.
• Mehmetzade, Mirza Bala (1991). Milli Azerbaycan Hareketi. Ankara: AKD Yay.
• Nağıyeva, Nigar (2017). 1990’dan Günümüze Türkiye ve Azerbaycan Edebiyatının Karşılıklı Etkileşimi. İstanbul: Hiperlink Yay.
• Nasipli, Nasip (2001). “Azerbaycan’ın Milli Kimlik Sorunu”. www.21yyt.org/assets/uploads/file (Erişim Tarihi 07.03.2017).
• Nuriyeva, İrade (2015). Azerbaycan Tarihi. Bakü: Mütercim Yay.
• Ortaylı, İlber (2016). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Timaş Yay.
• Ramazanov, Faruk (Ed.). (2001). Felsefe. Bakü: Azerbaycan Teknik Üniversitesi Neşriyatı.
• Raynaud, P. ve Rials, S. (2003). Siyaset Felsefesi Sözlüğü. Çev. İsmail Yerguz vd. İstanbul: İletişim Yay.
• Rzayev, Ağababa (1965). Mirza Kazım Bek. Bakü: Azerneşr.
• Said, Edward (2016). Şarkiyatçılık. Çev. Berna Ülner. İstanbul: Metis Yay.
• Saray, Mehmet (1988). “Türkler (Dış Türkler)”. İslam Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: MEB Yay.
• Swietochowski, Tadeusz (1988). Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920. İstanbul: Bağlam Yay.
• Şimşek, Ahmet (2007). “Türkiye’de Tarih Eğitiminin Ulusallığı ve Avrupamerkezcilik”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi 1: 16-35.
• Turner, Bryan S. (2003). Oryantalizm, Postmodernizm ve Globalizm. Çev. İbrahim Kapaklıkaya. İstanbul: Anka Yay.
• Ülken, Hilmi Ziya (2013). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yay.
• Velihanlı, Naile (2014). “Abbaskulu Ağa Bakıhanov”. Halk Gazetesi: 20.06.2014.Bakü.
• Velihanov, Nadir (1983). Azerbaycan Maarifçi-Realist Edebiyatı. Bakü: Elm Yay.
• Zenkovsky, Serge (2000). Rusya’da Türkçülük ve İslam. Çev. Ali Nejat Ongun. Ankara: Günce Yay.