XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Ermeni Entelektüeller: Diran Kelekyan Örneği

Year 2022, Issue: 101, 1 - 29, 27.04.2022

Yıldız Deveci Bozkuş

https://doi.org/10.12995/bilig.10101

Cited By: 1

Abstract

Bu çalışma XIX. yüzyılda Osmanlı modernleşme sürecinde Ermeni entelektüel sınıfının Osmanlı İmparatorluğu’nda dil, edebiyat, hukuk, iktisat, çeviri vb. birçok alanda Osmanlı Türkçesi ile kaleme aldıkları eserleri genel hatlarıyla değerlendirmeyi öngörmektedir. Bilindiği üzere Tanzimat süreciyle başlayan ve Islahat hareketiyle devam eden süreçte Osmanlı İmparatorluğu’nda devletin modernleşme alanında ihtiyaç duyduğu alanlarda öncü kadroların yetiştirilmesi konusunda yurtdışına eğitim amaçlı gönderilen öğrencilerin önemli bir etkisi olmuştur. Bu noktada modernleşme konularında yurtdışında eğitim alan farklı etnik gruplar arasında özellikle Ermeni öğrencilerin rolü çok önemlidir. Buradan hareketle çalışma kapsamında ilk etapta yurtdışında eğitim almış Ermeni entelektüellerine ait eserlerin Osmanlı modernleşme sürecindeki etkileri üzerinde durulacaktır. Daha sonra Osmanlı modernleşme sürecinde Ermeni entelektüellerinin genel hatlarıyla hangi alanlarda ön plana çıktığı ve bu alanlarda ürettikleri eserlere değinilecektir. Bu noktada dönemin önde gelen isimlerinden biri olan Diran Kelekyan’ın bu kapsamda entelektüel hayatı, eserleri ve Türk modernleşme sürecine sunduğu katkılar incelenecektir.

Keywords

Osmanlı, modernleşme, Ermeni, Diran Kelekyan, entelektüel, intellectual

Armenian Intellectuals in the XIX. Century in Ottoman Empire: The Example of Diran Kelekyan

Abstract

This article looks into the works of Ottoman Armenian intelligentsia of the 19th century who produced various written works in Ottoman Turkish in the field of literature, law, economics and linguistics. During the Tanzimat period of the Ottoman Empire some Turkish and Armenian students were sent abroad for educational purposes. Among those young men, this paper explores the contribution of the Ottoman Armenian students to the modernization process of the Empire through their written works. By doing so, it attempts to investigate the lives of the Ottoman Armenian intelligentsia and particularly focuses on the works of Diran Kelekyan who was one of the leading names of the period.

Keywords

Ottoman, modernization, Armenian, Diran Kelekyan

References

• Adalian, Rouben Paul. From Humanism to Rationalism Armenian Scholarship in the Nineteenth Century. Scholars Press, 1992.
• Akçam, Taner. The young Turks’ Crime Against Humanity: The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in The Ottoman Empire. Princeton University Press, 2012.
• Alpkaya, Faruk. “İnsanlar Asıl Unutulunca Ölür: Diran Kelekyan.” Mülkiye Dergisi, vol. 39, no. 1, 2015, pp. 271-273.
• Artinian, Vartan. Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu 1839-1863. Aras Yay., 2004.
• Balakian, Grigoris. Armenian Golgotha A Memoir of the Armenian Genocide, 1915-1918. Trans. Peter Balakian with Aris Sevag. Knopf Pub., 2009.
• Birinci, Ali. Tarihin Alacakaranlığında: Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât. Dergah Yay., 2010.
• Boisgobey, Fortuné de. Şeytanın Arabası. Çev. Dikran Kelekyan, Mihran Matbaası, 1889.
• Boigobey, Fortune du. Marsel Yahut Yeni Paris Esrarı. Müt. Dikran Kelekyan, Ceride-i Şarkiye Matbası, 1888.
• Bozkurt, Eshabil ve Ayşe Banu Karadağ. “II. Abdülhamit Dönemi Roman Çevirileri.” RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, vol. 3, no. 9, 2015, pp. 43-77.
• Budak, Ali. “Ermeniler’in XIX. Yüzyılda Yeni Bir Hayatın ve Edebiyatın Oluşum Sürecine Katkıları.” Journal of Academic Studies, vol. 8, no. 30, 2006, pp.137-156.
• Çankaya, Ali. Yeni Mülkiye Târihi ve Mülkiyeliler (Mülkiye şeref kitabı): Cild. Mülkiye Târihiʼnin Devamı, 1859-1968. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., 1969.
• Çark, Rahip Yervant. Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler. İstanbul: Kesit Yay., 2006.
• Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü ve Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. “Diran Kelekyan’ın İstanbul Dışında İstediği Vilayette İkamet Edebileceği.” Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay., 2007.
• Dumas, Alexandre. Edvar ve Anais Yahut Her Gün Görülen Bir Hal. Müt. Dikran Kelekyan. Saadet Matbaası, 1888.
• Erdoğan, Aynur. “Tanzimat Döneminde Yurtdışına Öğrenci Gönderme Olgusu ve Osmanlı Modernleşmesine Etkileri.” İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, vol. 3, no. 20, 2010, pp. 121-151.
• Erciyas, Osman. “Osmanlı’da Batı Dillerine Ait Sözlükler.” Lefke Avrupa Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, vol. 2, no. 2, 2011, pp. 70-78.
• Gençoğlu, Mustafa. “Sultan II. Abdülhamid’in Yurt Dışı Eğitim Politikası.” Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, vol. 4, no. 2, 2014, pp. 33-73.
• Gövsa, İbrahim Alaettin. Meşhur Adamlar. C. 1. Sedat Simavi Yay. 1933. 15.05.2016, http://denisdonikian.blog.lemonde.fr/category/3-la-periodeittihadiste/ page/5/
• “Kastamonu Vilâyeti’ne, Kengiri’ye teb’îd olunanlar meyânında bulunan Diran Kelekyan Efendi’ye İstanbul’a avdet etmemek şartıyla âilesiyle birlikte
• Ermeni bulunmayan vilâyâtdan ârzû etdiği mahalde ikâmet edebileceğinin teblîği ile iş‘ârı.” Fî 25 Nisan 1331, Nâzır, BOA. DH. ŞFR, nr. 52/266.
• Kayaoğlu, Taceddin. Osmanlı Hariciyesinde Gayr-i Müslümler (1852-1925). Türk Tarih Kurumu Yay., 2013.
• Kelekian, Diran. On dokuzuncu Asırda İctimai ve Siyasi Avrupa, 1862-1918. Sabah Matbaası, 1914.
• Kelekyan, Diran. “Gayeye Doğru.” Çev. Faruk Alpkaya. Ankara Üniversitesi SBF Mülkiye Dergisi, vol. 39, no. 1, 2015, pp. 275-276.
• Kelekian, Diran. Ondokuzuncu Asırda Tarih-i Siyasi-i Umûmî. Ali Hayri, 1913.
• Kelekian, Diran. Onsekizinci Asırda Tarih-i Siyasi-i Umûmî. Cihan Matbaası, 1913. Kelekian, Diran. Kamus-u Fransevi: Musavver Türkçeden Fransızcaya Lügat. Mihran Matbaası, 1911.
• Kelekian, Diran. Ondokuzuncu Asırda Tarih-i Siyasi-i Umûmî. Ali Hayri, 1913.
• Kelekian, Diran. On dokuzuncu Asırda İctimai ve Siyasi Avrupa, 1862-1918. Sabah Matbaası, 1914.
• Kelekyan, Diran. “Gayeye Doğru.” Sabah. 25 Nisan 1915.
• Kelekyan, Diran. Tarih-i Siyasi-i Umumi. Cihan Matbaası, 1329.
• Koptaş, Rober. “Zohrab, Papazyan ve Pastırmacıyan’ın Kaleminden, 1914 Ermeni Reformu ile İttihadçı-Taşnak Müzakelereleri.” İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları, yay. haz. Fahri Aral, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., 2011.
• Kuruyazıcı, Hasan. Batılılaşan İstanbul’un Ermeni Mimarları. Çev. Nazım Hikmet ve Richard Dikbaş. Aras Yay., 2010.
• Kılıçdağı, Ohannes. “Hovsep Vartanian: The Constitutional Truths.” Modernism: Representations of National Culture: Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe 1770? 1945: Texts and Commentaries, vol. 3. no. 2, eds. A. Ersoy, G. Maciej & V. Kechriotis, Central European University Press, 2010.
• Kılıçdağı, Ohannes. “The Armenian Community in Constantinople.” Armenian Constantinople. ed. Richard G. Hovannisian & S. Payaslian, Mazda Publishers, 2010.
• Öktem, Ertuğrul Zekâi. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız Tasnifi-Ermeni Meselesi. Tarihi Araştırmalar ve Dökümantasyon Merkezi Yay., 1989.
• Pamukçiyan, Kevork. İstanbul Yazıları. Aras Yay., 2002.
• Pamukçiyan, Kevork. Biyografileriyle Ermeniler. C. IV, Aras Yay., 2003.
• Pamukciyan, Kevork. Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar: Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar. C. III, Aras Yay., 2003.
• Panossian, Razmik. The Armenians, From Kings and Priests to Merchants and Commissars. Columbia University Press, 2006.
• Somel, Selçuk Akşin. “Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi.” İmparatorluğun Çöküş Döneminde
• Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları, yay. haz. Fahri Aral, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., 2011.
• Şişman, Adnan. “XIX yüzyıldan XX yüzyıl Başlarına Kadar Avusturya’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri Hakkında.” Afyon Kocatepe Sosyal Bilimler Dergisi, no. 1, 1998, ss. 11-23.
• Şişman, Adnan. Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Ögrencileri (1839-1876). TTK Yay., 2004.
• Toprak, Zafer. “Diran Kelekyan, Fransız Devrimi ve Mülkiye Mektebi.” Tarih ve Toplum, vol. 67, no. 7, 1989, ss. 39-41.
• Tuğlacı, Pars vd. Osmanlı Mimarlığında Batılılaşma Dönemi ve Balyan Ailesi. İnkılâp ve Aka Yay., 1981.
• Zeidner, Robert F. “Britain and the Launching of the Armenian Question.” International Journal of Middle East Studies, vol. 7, no. 4, 1976, pp. 465-483.
• Zührab, Kirkor. Hayat Olduğu Gibi. Müt. Diran Kelekyan, Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaası, 1913.
• Walker, Christopher J. Armenia, The Survival of a Nation. Croom Helm, 1980.