Hünkâr Hacı Bektaş’ın On Beşinci Yüzyıl Betimlemeleri

Year 2025, Issue: Erken Görünüm, 1 - 22

Sibel Kocaer

https://doi.org/10.12995/bilig.8182

Abstract

Bu makale, gaza ehlini ve çeşitli derviş topluluklarını yüzyıllar boyunca derinden etkileyen veliler arasında yer alan Hünkâr Hacı Bektaş’ın (öl. 1270 civarı) on beşinci yüzyıldaki betimlemelerini incelemektedir. Farklı tarihsel dönemlerde, değişen ve dönüşen sosyal ve kültürel bağlamlarla birlikte Hacı Bektaş’ın kimliğine yeni anlamlar yüklenmiştir. Bu çalışmanın kapsamı, birbirleriyle metinlerarası ilişki içinde olan on beşinci yüzyıla ait üç eserle sınırlandırılmıştır: Ḫıżırnāme (1476), Ṣaltuḳnāme (1480 civarı) ve Velāyetnāme (1481 civarı). Bu üç eserden ikisi, Ṣaltuḳnāme ve Velāyetnāme, Osmanlı döneminde ve öncesinde Anadolu’da
gelişen tarihsel olayları anlamamızı sağlayacak önemli ayrıntılar içermeleri nedeniyle sayısız çalışmaya konu olmuşken Ḫıżırnāme yakın zamana kadar araştırmacıların dikkatini çekmemiştir. Bu çalışmanın amacı, birbiriyle bağlantılı bu üç eserdeki Hünkâr Hacı Bektaş betimlemelerine odaklanmak ve bu sayede, Hünkâr Hacı Bektaş’ın tarih içinde değişen ve dönüşen imgesi ile ilgili gelecekteki çalışmaların ufkunu açacak yeni sorular sormaktır.

Keywords

Hacı Bektaş, Hızırname, Saltukname, Velayetname, betimleme

Portrayal(s) of Hünkâr Hacı Bektaş in the Fifteenth Century

Abstract

This article examines the portrayals of Hünkâr Hacı Bektaş (d. c. 1270), who has been one of the most influential velis (friends of God) among warriors and diverse dervish groups throughout the centuries. The persona of Hacı Bektaş has acquired new meanings within the transformed cultural and social contexts in different historical eras. This short analysis is limited to three intertextually related texts from the fifteenth century: the Ḫıżırnāme (1476), the Ṣaltuḳnāme (c. 1480), and the Velāyetnāme (c. 1481). Among these three works, while the Ṣaltuḳnāme and the Velāyetnāme have been subjects of numerous studies, as they include crucial details for understanding the historical events in pre-Ottoman and Ottoman times in Anatolia, the Ḫıżırnāme did not attract the attention of scholars until recently. With a particular focus on the portrayals of Hacı Bektaş in these three intertextually related texts, this study aims to generate new research questions for future studies about the historical image of Hacı Bektaş.

Keywords

Hacı Bektaş, Hızırname, Saltukname, Velayetname, portrayal

References

• Ahmedî. İskendernâme, İnceleme – Tenkitli Metin. Haz. Robert Dankoff, Türkiye Bilimler Akademisi, 2021.
• Akar, Metin. Türk Edebiyatında Manzum Mi’râc-nâmeler. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Anooshahr, Ali. The Ghazi Sultans and the Frontiers of Islam: A comparative study of the late medieval and early modern periods. Routledge, 2008.
• Âşık Paşa. Garib-nâme: Tıpkıbasım, Karşılaştırmalı Metin ve Aktarma. Haz. Kemal Yavuz, Türk Dil Kurumu, 2000.
• Âşık Paşazâde. Osmanoğullarının Tarihi: Tevârîh-i Âl-i Osmân. Haz. Kemal Yavuz and Yekta Saraç, Gökkubbe, 2007.
• Ay, Resul. “Sufi Shaykhs and Society in Thirteenth and Fifteenth Century Anatolia: Spiritual Influence and Rivalry.” Journal of Islamic Studies, 2012, ss. 1-24.
• Ay, Resul. “Hristiyan ve İslam Züht Hayatının 13. Yüzyıldaki Dönüşümü: Biraderler ve Kalenderîler Hareketi Bağlamında Zahitlikte Kitleselleşme ve Sosyal Boyut.” Belleten 87, no. 308, 2023, pp. 53-86.
• Aydoğan, Zeynep. An Analysis of the Saltukname in Its Fifteenth Century Context. MA diss. Boğaziçi University, 2007.
• Bağcı, Serpil. “From Iskender to Mehmed II: Change in Royal Imagery.” Art Turc/Turkish Art, Fondation Max Van Berchem, 1999, ss. 111-117.
• Bardakçı, Mehmet N. Eğirdirli Zeyni Zaviyesi ve Şeyh Mehmed Çelebi Divanı. Eğirdir Belediyesi, 2008.
• Darling, Linda T. “Contested Territory: Ottoman Holy War in Comparative Context.” Studia Islamica, no. 91, 2000, pp. 133-163.
• Dedes, Yorgos. The Battalname, An Ottoman Turkish Frontier Epic Wondertale - Introduction, Turkish Transcription, English Translation and Commentary. Harvard University, Departmant of Near Eastern Languages and Civilazations, 1996.
• Doufikar-Aerts, Faustina. Alexander Magnus Arabicus: A Survey of the Alexander Tradition through Seven Centuries: from Pseudo-Callisthenes to Suri. Peeters, 2010.
• Ebu’l-Hayr-ı Rumi. Saltuknāme. Ed. Fahir İz. Harvard University, Departmant of Near Eastern Languages and Civilazations, 1974-1984.
• Ebu’l-Hayr-ı Rumi. Saltuk-name I-III. Haz. Şükrü H. Akalın. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987-1990.
• Esir, Hasan Ali. “Anadolu Sahası Mesnevilerinde Miraç Mevzuu.” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, no. 39, 2009, pp. 683-708.
• Hamzavî. İskendernâme. British Library, Or 11056.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu: Klasik Çağ (1300-1600). Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Kafadar, Cemal. “Sunuş.” Zamansal Macera: Hadisevi Hermeneutiği Tanıtan Üç Makale – Claude Romano, Ayrıntı Yayınları, 2021, pp. 7-15.
• Kafadar, Cemal. Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State. University of California Press, 1995.
• Kafadar, Cemal. “A Rome of One’s Own: Reflections on Cultural Geography and Identity in the Lands of Rum.” Muqarnas, no. 24, 2007, pp. 7-25.
• Karakaya-Stump, Ayfer. The Kızılbash/Alevis in Ottoman Anatolia: Sufism, Politics and Community. Edinburgh University Press, 2020.
• Karamustafa, Ahmet. “Walāya according to al-Junayd (d. 298/910).” Reason and Inspiration in Islam: Theology, Philosophy and Mysticism in Muslim Thought. Essays in Honour of Hermann Landolt, ed. Todd Lawson, I. B. Tauris, 2005, pp. 123-191.
• Karamustafa, Ahmet. “Sarı Saltık Becomes a Friend of God.” Tales of God’s Friends: Islamic Hagiography in Translation, ed. John Renard, University of California Press, 2009, pp. 136-144.
• Karamustafa, Ahmet. “Kaygusuz Abdal: A Medieval Turkish Saint and the Formation of Vernacular Islam in Anatolia.” Unity in Diversity: Mysticism, Messianism and the Construction of Religious Authority in Islam, edited by Orkhan Mir-Kasımov, Brill, 2014, pp. 329-342.
• Kitapçı Bayrı, Buket. Warriors, Martyrs, and Dervishes: Moving Frontiers, Shifting Identities in the Land of Rome (13th-15th Centuries). Brill, 2020.
• Kocaer, Sibel. The Journey of an Ottoman Warrior Dervish: The Hızırname (Book of Khidr), Sources and Reception. PhD diss. SOAS, University of London, 2015.
• Kofoğlu, Sait. Hamidoğulları Beyliği. Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Köprülü, Fuad. Early Mystics in Turkish Literature. Trans. Gary Leiser and Robert Dankoff. Routledge, 2006.
• Köprülü, Orhan F. “Firdevsî, Uzun.” İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), 13. cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996, pp. 127-129.
• Köprülü, Orhan F. “Abdal.” İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), 1. cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988, pp. 61-62.
• Krstic, Tijana. “Of Translation and Empire: Sixteenth-century Ottoman imperial interpreters as Renaissance go-betweens.” The Ottoman World, ed. Christine Woodhead, Routledge, 2012, pp. 130-142.
• La-Shay, Hussein. “Abdāl.” Encyclopaedia Islamica Online, trans. Farzin Negahban, Brill, 2015, doi: https://doi.org/10.1163/1875-9831_isla_COM_0023
• Lowry, Heath. The Nature of the Ottoman State. State University of New York Press, 2003.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Hızırnâme.” İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), 17. cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, pp. 417-419.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Sarı Saltık: Popüler İslâm’ın Balkanlardaki Destanî Öncüsü (XIII. Yüzyıl). Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Özbaran, Salih. Bir Osmanlı Kimliği: 14-17. Yüzyıllarda Rûm/Rûmî Aidiyet ve İmgeleri. Kitap Yayınevi, 2004.
• Öztürk, Eyüp. Velilik ile Delilik Arasında: İbnu’s-Serrâc’ın Gözünden Muvelleh Dervişler. Kitap Yayınevi, 2013.
• Öztürk, Özkan. “Hacı Bektâş Veli Velâyetnâmesi’nde Maddî ve Mânevî İktidarın Görünümleri.” 2. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Hoşgörü ve Barış Sempozyumu 8-10 Ekim – Sempozyum Bildirileri, ed. Filiz Kılıç and Tuncay Bülbül, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, 2016, pp. 299-307.
• Peacock, Andrew C. S. “The Islamic-Byzantine Frontier in Seljuq Anatolia.” The Islamic-Byzantine Border in History: From the Rise of Islam to the End of the Crusades, ed. D. G. Tor and Alexander D. Beihammer, Edinburgh University Press, 2023, pp. 265-290.
• Radtke, Bernd, and John O’Kane, The Concept of Sainthood in Early Islamic Mysticism. Richmond, Surrey: Curzon Press, 1996.
• Renard, John. Friends of God: Islamic Images of Piety, Commitment and Servanthood. University of California Press, 2008.
• Roider, Karl A., ed. The Turkish Letters of Ogier Ghiselin de Busbecq: Imperial Ambassador at Constantinople, 1554-1562. Trans. Edward Seymour Forster, Louisiana State University Press, 2005.
• Sariyannis, Marinos. “Ottoman Occultism and its Social Contexts: Preliminary Remarks.” Aca’ib: Occasional papers on the Ottoman perceptions of the supernatural, no. 3, 2022, pp. 35-66.
• Soileau, Mark. “Vilayetname: Bir Metnin Serüveni.” Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri – Hacı Bektaş Veli: Güneşte Zerresinden, Deryada Katresinden, Dipnot Yayınları, 2010, pp. 89-96.
• Soileau, Mark. Humanist Mystics: Nationalism and the Commemoration of Saints in Turkey. University of Utah Press, 2018.
• Stoneman, Richard, ed. Alexander the Great: The Making of a Myth. British Library, 2022.
• Suhrawardi, Shihab al-Din Yahya. The Philosophy of Illumination: A New Critical Edition of the Text of Hikmat al-Ishraq with English Translations, Notes, Commentary, and Introduction, by John Walbridge and Hossein Ziai. Brigham University Press, 1999.
• Suhrawardi, Shihab al-Din Yahya. The Philosophical Allegories and Mystical Treatises: A Parallel Persian – English Text Edited and Translated with an Introduction, by Wheeler M. Thackston, Jr. Mazda Publishers, 1999.
• Şikârî. Karamannâme [Zamanın kahramanı Karamanîler’in tarihi]. Haz. Metin Sözen and Necdet Sakaoğlu. Karaman Valiliği – Karaman Belediyesi Yayını, 2005.
• Tekin, Şinasi. “Türk Dünyasında Gaza ve Cihad Kavramları Üzerine Düşünceler [Başlangıcından Fetret Devrine Kadar].” İştikakçının Köşesi, Simurg Yayınları, 2001, pp. 151-197.
• Topaloğlu, Bekir. “Veli.” İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), 43. cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, pp. 24-25.
• Uludağ, Süleyman. “Veli.” İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), 43. cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, pp. 25-28.
• Uludağ, Süleyman. “Dede.” İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), 9. cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994, pp. 76.
• Uludağ, Süleyman. “Baba.” İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), 4. cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, pp. 365-366.
• Uzun Firdevsî. Vilâyet-nâme (Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî). Haz. Abdülbâki Gölpınarlı. İnkılâp Kitabevi, 1995.
• Uzun Firdevsî. Manzum Vilâyet-nâme: Vilâyet-nâme-i Hâcî Bektaş Velî-i Horasanî (Tenkitli Metin). Haz. Fatih Köksal, ed. Coşkun Kökel, Alevilik Araştırmaları Dergisi Yayınları, 2018.
• Woods, John E. The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire. University of Utah Press, 1999.
• Yalman, Suzan. “Ala al-Din Kayqubad Illuminated: A Rum Seljuq Sultan as Cosmic Ruler.” Muqarnas 29, no. 1, 2012, pp. 151-186.
• Yazar, Sadık. Eğirdirli Münevver Bir Ailenin Hikâyesi: Şerif Mehmed’in Menâkıb-ı Şeyh Burhâneddin’i. Okur Akademi, 2012.
• Yıldırım, Rıza. Hacı Bektaş Veli’den Balım Sultan’a Bektaşiliğin Doğuşu. İletişim Yayınları, 2019.
• Yiğitbaşı, Süleyman S. Eğirdir-Felekabad Tarihi. Çeltüt Matbaacılık, 1972.
• Zuwiyya, David Z., ed. A Companion to Alexander Literature in the Middle Ages. Brill, 2011.