Ibāḍī Ḥadīth Literature from the 4th Century (A.H.) to the Present

Yıl 2024, , 147 - 181, 30.04.2024

Adem Karaaslan , Hayati Yılmaz

https://doi.org/10.28949/bilimname.1396597

Öz

This article evaluates the works in the field of hadith by the scholars of the Ibāḍiyya sect, which emerged in Basra as a branch of the Khārijites in the first century (A.H.) as an unknown field in Islamic sciences. Without any regional restriction, the works of hadith compiled by the Ibāḍīs from the 4th century to the present are discussed. In determining the hadith works, both the websites containing the pdfs of Ibādī works, and the general studies on Ibādī literature were scanned, and hadīth works were tried to be identified. As a result of this research, we found a small number of works. In order to access more works, a scholarly trip was made to Uman, and research was conducted for three months at the Faculty of Islamic Sciences in Muscat, the capital city, which contains the largest library of Sharia sciences. In order to see the Ibāḍī hadīth literature collectively, the study tries to introduce scientific book studies and academic theses and does not include articles, communique, dissertations and textbooks. Rather than giving detailed information about the works evaluated, it was sufficient to reflect the general content, and in some works, only imprint information was given. Thus, it tries to create a basis for new studies in this field. This study demonstrates that there has been a significant increase in the number of Ibāḍī hadīth works, which were very few in the previous periods, with the recent period. This increase was pioneered by the works of two prominent Ibāḍī scholars of the last period, Nūr al-Dīn al-Sālimī and Aṭfayyash, and academic studies have gained momentum.
It is possible to divide Ibādī hadīth works into three periods: early, late and last. The works written in the first three centuries of the Hijri period constitute the early period. A previous study discussed works from this period. This study identified and introduced the late and last Ibādī hadīth literature. For this purpose, the hadīth works of the late period (between the 4th century Hijri and the 13th century) and the last period (from the 14th/20th century until today) were examined.
Compared to Ahl Sunna, the Ibādīs produced a few hadīth works. Some Ibādīs also express this issue. Aḥmad Hammukerrûm stated that the Ibādīs were accused by their opponents of being overly rational in the fields of belief and fiqh because they wrote a few hadīth books. Also Sâbi'î stated that the Ibâdîs gave great importance to Musnad with their studies on Musnad, but compared to the studies on al-Bukhārī’s al-Cāmi‘ al-Sahīh and al-Imām al-Malik's al-Muwaṭṭaʾ, the studies were few and overdue. In our opinion, the most important reason for this situation is that the Ibādiyya sect spends most of its efforts on compiling works related to faith and fiqh.
Among the periods, the fewest hadīth works were written in the late period. Even though there was a long period of nine centuries, only six works were compiled in this period. However, in the last period, there has been a significant increase in the number of Ibādī hadīth works. In our opinion, this increase started with the essential works produced by Nūr al-Dīn al-Sālimī and Aṭfayyash in the field of hadīth and accelerated with academic studies. During this period, the intensity of studies on Rabīʿ b. Ḥabīb's Musnad remarks. With their studies on Musnad, Ibādīs tried to respond to the criticisms directed towards Musnad and to prove that it is a reliable source of hadīth.
Some hadīth books published in this period were compiled from hadīth books belonging to the Ahl Sunna, especially Rabīʿ b. Ḥabīb's Musnad. These studies include hadīths that concern the prayer life of a Muslim and direct his individual and social life.
All hadīth commentaries written by the Ibādīs were based on the Musnad of Rabīʿ b. Ḥabīb. Some commentators commented on all the hadīths in the four volumes of Musnad, and some commented on the hadīths in the first two volumes of Rabīʿ.
Even though they were written in a late period, many works have been compiled in the field of Hadīth methodology. We can call two of these works independent works of Hadīth methodology. However, a significant part deals with one or more of the subjects of the methodology. Moreover, some studies have also been conducted by some Ibādīs in which they heavily criticized the classical hadīth method. However, the Mufti of Uman, Halîlî, without calling names, criticized the authors of these works for being rationalists and opposed their association with the Ibâdiyya sect.
Ibādīs published independent works to prove that hadīths contrary to their theological and fiqh views are not authentic. In such studies, the hadīths considered contradictory are generally examined in terms of narration and text. Then, by comparing them with other evidence, they sentence that these hadīths are weak or fabricated.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ibāḍiyya, Rabīʿ b. Ḥabīb, al-Warjlānī, Musnad

Hicrî 4. Asırdan Günümüze İbâzî Hadis Edebiyatı

Öz

Bu makalede İslamî ilimlerde çok bilinmeyen bir alan olarak hicrî 1. asırda Hâricîliğin bir kolu olarak Basra’da ortaya çıkan İbâzîyye mezhebi alimlerince hadis sahasında ortaya konulan çalışmalar değerlendirilmiştir. Herhangi bir bölgesel kısıtlamaya gidilmeksizin İbâzîler tarafından hicrî 4. asırdan günümüze kadar telif edilen hadis eserleri konu edilmiştir. Hadis eserlerinin tespitinde gerek İbâzî eserlerin pdf’lerinin yer aldığı internet siteleri gerekse İbâzî edebiyatına dair yazılan genel çalışmalar taranmış ve hadis eserleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu araştırmalar neticesinde az sayıda esere ulaşılmıştır. Daha fazla esere ulaşabilmek adına Uman’a ilmî bir seyahat gerçekleştirilmiş ve başkent Maskat’da bulunan ve şer‘î ilimlere dair en büyük kütüphaneyi bünyesinde bulunduran İslâmî İlimler Fakültesinde üç ay süreyle araştırmalar yapılmıştır. İbâzî hadis literatürünü topluca görmek amacıyla çalışmada bilimsel kitap çalışmaları ile akademik tezler tanıtılmaya çalışılmış bunların dışında kalan makale, tebliğ, bitirme ödevi ve ders kitabı türünden çalışmalara yer verilmemiştir. Değerlendirilen eserler hakkında detaylı bilgiler vermekten çok genel muhtevayı yansıtmakla yetinilmiş bazı eserlerde de sadece künye bilgileri verilmiştir. Böylece bu alanda yeni çalışmalar yapılmasına zemin oluşturulmaya çalışılmıştır. Yapılan bu çalışmayla önceki dönemlerde oldukça az olan İbâzî hadis eserlerinin sayısında son dönemle birlikte önemli bir artışın yaşandığı görülmüştür. Bu artışa son dönemin önde gelen iki önemli İbâzî âlimi Nureddin es-Sâlimî ve Ettafeyyiş’nin çalışmaları öncülük etmiş, akademik çalışmalar ise hız kazandırmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İbâzîyye, Rebî‘ b. Habîb, Vercelânî, Müsned

Kaynakça

• A’VEŞT, Bükeyr b. Saîd. Dirâsâtü’l-İslâmiyye fî’l-usûli’l-İbâziyye, 1409.
• ADEVÎ, Hamîs b. Râşid. vd. es-Sünne: el-vahy ve’l-hikme kırâe fî nusûsi’l-medreseti’l-İbâziyye. 2 Cilt. Uman: Mektebetu’l-Ğubeyrâ’, 2009.
• AHMED B. HAMMÛKERRÛM. İshâmâtu’l-medreseti’l-İbâziyye fî hidmeti’s-sünneti’n-nebeviyye. Cezayir: Murekkebu’l-Menâr, 2011.
• AHMED HAMMÛKERRÛM. el-Hadîs ve’l-muhaddisûn inde’l-İbâziyye, 1992.
• BAĞDÂDÎ, Ebû Mansur Abdulkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Osman el-Hasen. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, ts.
• BAKAN, Tevhit. “İbâdîler ve Hadis”. EKEV Akademi Dergisi VIII/20 (2004), 221-240.
• BÂRÛNÎ, Ebu’r-Rebî’ Süleyman. Muhtasaru’t-târîhi’l-İbâziyye. Tunus: el-İrâde, 1938.
• BÛSAÎDÎ, Sâlih b. Ahmed. Rivâyetu’l-hadîs inde’l-İbâziyye -dirâse mukârene-, 2000.
• BÛSAÎDÎ, Sâlim b. Saîd. ed-Delîlu’s-sarîh fî şerhi’l-Câmi’i’s-sahîh Müsnedu’l-imâmi’r-Rebî’ b. Habîb. 2 Cilt. Uman: Mektebetu’l-Enfâl, 2010.
• BÛSAÎDÎ, Sâlim b. Saîd. el-Mûcez fi’l-hadîs ve medâmînihi. Uman: Mektebetu es-Seyyide Fâtıma ez-Zehrâ, 2016.
• BÛSAÎDÎ, Sâlim b. Saîd. el-Vecîz fî şerhi’l-Câmi’i’s-sahîh. Uman: Mektebetu es-Seyyide Fâtıma ez-Zehrâ, 2014.
• BÛSAÎDÎ, Sâlim b. Saîd. Kabes mine’l-Câmi‘i’s-sahîh Müsnedu’l-imâmi’r-Rebî‘ b. Habîb el-Ferâhidî. Uman: Mektebetu es-Seyyide Fâtıma ez-Zehrâ, 2014.
• CEHHÂFÎ, Humeyd b. Hamed. Menhecu’s-Sâlimî fî şerhi’l-Câmi‘i’s-sahîh Müsnedü’l-imâmi’r-Rebî‘ b. Habîb el-Ferâhidî. Tunus: Zeytûne Üniversitesi, el-Ma’hedu’l-A’lâ li Usûli’d-Dîn, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• DEMİRCİ, Kadir. İbâzıyye’nin Hadise Bakışı. Ankara: Gece Akademi, 1. Baskı., 2019.
• EBÛ ABDULLAH Muhammed b. Ömer. Hâşiyetu’t-Tertîb. 8 Cilt. Uman: Vizâratu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1982.
• EBÛ SİTTE, Muhammed b. Amr. Hâşiyetu’t-Tertîb. thk. İbrahim Muhammed Tallay. 5 Cilt. Cezayir: Dâru’l-Bahs, 1994.
• ER-REBÎ’ B. HABÎB. el-Câmiu’s-sahîh Müsnedu’l-imâmi’r-Rebî’ b. Habîb. thk. Muhammed İdris. Beyrut-Uman: Dâru’l-Hikme - Mektebetu’l-İstikâme, 1995.
• ER-REBÎ’ B. HABÎB. el-Câmiu’s-sahîh Müsnedu’l-imâmi’r-Rebî’ b. Habîb b. Amr el-Ezdî el-Basrî. thk. Suûd b. Abdulah el-Vehîbî. Uman: Mektebetu Maskat, 1994.
• ETTAFEYYİŞ, Muhammed b. Yusuf. Câmi’u’l-şeml fî ehâdîsi hâtemi’r-rusül. thk. Abdurrahman Umeyra. 2 Cilt. Mektebetu’l-İstikâme, 1987.
• ETTAFEYYİŞ, Muhammed b. Yusuf. Vefâu’d-demâne bi edâi’l-emâne fî fenni’l-hadîs. 2 Cilt. Uman: Vizâratu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1982.
• ETTAFEYYİŞ, Muhammed b. Yusuf. Vefâu’d-demâne bi edâi’l-emâne fî fenni’l-hadîs. thk. Muhammed Ebu’l-Hasen. 6 Cilt. Uman: Vizâratu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1988.
• HADRAMÎ, Ebû İshak İbrahim b. Abdullah. Kitâbu’d-delâil ve’l-hucec. thk. Ahmed b. Hammûkerrûm, Ömer Ahmed Bâzîn. Uman-Maskat: Vizâratu’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 2012.
• HALÎLÎ, Ahmed b. Hamed. el-Hakîkatu’d-dâmiğa. Uman: Mektebetü Maskat, 2015.
• HARRÛSÎ, Ahmed b. Sâlim. İstiklâlü’s-sünne bi’t-teşrî‘ inde’l-İbâziyye -dirâse ta’sîliyye-. Dayf, 2014.
• İBN ÖMER el-Ezdî el-Basrî. el-Câmiu’s-sahîh Müsnedu’l-imâmi’r-Rebî’ b. Habîb b. Amr el-Ezdî el-Basrî. Kudüs, ts.
• İSA İBRAHİM. Şerhu’l-Beykûniyye li’ş-şeyhi’l-hâc Emuhammed b. Süleyman el-Mutahhirî -dirâse ve tahkîk-. Cezayir: Ahmed Dirâye Edrâr Üniversitesi, Kulliyetu’l-Ulûmi’l-İnsâniyye ve’l-İçtimâiyye ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• KANNÛBÎ, Saîd b. Mebrûk. es-Seyfu’l-hâd fi’r-reddi alâ men ehaze bi-hadîsi’l-âhâd fî mesâili’l-i’tikâd, 1997.
• KANNÛBÎ, Saîd b. Mebrûk. et-Tûfânu’l-cârif li-Ketâibi’l-bağy ve’l-udvân, 2000.
• KANNÛBÎ, Saîd b. Mebrûk. Tuhfetu’l-ebrâr fi’l-ezkâri’l-vâride fî kitâbillah ve sünneti’n-nebiyyi’l-muhtâr, 2023.
• KİNDÎ, Abdullah b. Seyf. et-Tahdîs fî ulûmi’l-hadîs. Uman: Matbaatu’l-Anân, 1997.
• KİNDÎ, Ahmed b. Yahya. Mevâtini’r-ruvât ve eseruhâ fî ileli’l-hadîs dirâse nazariyye tatbikiyye min hilâli ileli hadîsi Ma‘mer b. Râşid ve İsmail b. Ayyâş. Ürdün: Ürdün Üniversitesi, Kulliyetu’d-Dirâsâti’l-Ulyâ, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• KİNDÎ, Ahmed b. Yahya. Ulûmu’s-sünne inde’l-İbâziyye. Tunus: Zeytûne Üniversitesi, el-Ma’hedu’l-A’lâ li Usûli’d-Dîn, Doktora Tezi, 2006.
• KİNDÎ, İbrahim b. Ahmed. es-Sünnetu’n-nebeviyye ve hucciyyetuhâ. Kahire: Dâru’l-Beyân, 1996.
• MERMÛRÎ, en-Nâsır b. Muhammed. Fî rihâbi’s-sünne şerhu’l-Câmi’i’s-sahîh li’r-Rebî’ b. Habîb. thk. İbrahim b. Ali Bulrevâh vd. Cezayir: Cem’iyyetu’t-Turâs, 2003.
• MERMÛRÎ, en-Nâsır b. Muhammed. Fî rihâbi’s-sünne şerhu’l-Câmi’i’s-sahîh li’r-Rebî’ b. Habîb. thk. Yayın Komisyonu. Cezayir: Cem’iyyetu’t-Turâs, 2022.
• MUHAMMED B. KÂSIM Şakbekab. Arzu’l-hadîsi’s-sahîh ale’l-Kur’âni’l-Kerîm et-te’sîl, ve’l-menhec ve’t-tatbîk. Cezayir: Cem’iyyetu’t-Turâs, 2021.
• MUHARREMÎ, Zekeriyya b. Halîfe. Kırâe fî cedeliyyeti’r-rivâye ve’d-dirâye inde ehli’l-hadîs. Seeb: Mektebetu’d-Dâmirî, 2004.
• MUNZİRÎ, Halfân b. Muhammed. Muhtelifu’l-hadîs ve eseruhu fî fıkhi’l-İbâzî -dirâse hadîsiyye fıkhıyye mukârene-. Cezayir: Cem’iyyetu’t-Turâs, 2017.
• MUTAHHIRÎ, Emuhammed b. Süleyman. Fethu’l-muğîs fî ulûmi’l-hadîs. thk. Ahmed Hammûkerrûm, Ömer Ahmed Bâzîn. Gardaya: el-Matba’atu’l-Arabiyye, 1999.
• MUTAHHIRÎ, Emuhammed b. Süleyman. Fethu’l-muğîs fî ulûmi’l-hadîs. thk. Ahmed Hammûkerrûm, Ömer Ahmed Bâzîn. Seeb: Mektebetu’d-Dâmirî, 2013.
• MÜNTEFİKÎ, Muhammed b. Salih. Risâle fî aksâmi’l-hadîsi’ş-şerîf. thk. Sultân b. Mübârek eş-Şeybânî. Uman: Zâkiratu Uman, 2015.
• NUREDDİN ES-SÂLİMÎ, Abdullah b. Humeyd. Şerhu’l-Câmi’i’s-sahîh Müsnedu’l-imâmi’r-Rebî’ b. Habîb b. Amr el-Ferâhidî el-Ezdî. 3 Cilt. Uman: Mektebetu Maskat, 2019.
• ÖZDEMİ̇R, Ahmet. “Hâricî/İbâdî Gelenekte Sünnetin Teşri Değeri”. Amasya İlahiyat Dergisi 14 (30 Haziran 2020), 197-227. https://doi.org/10.18498/amailad.673183.
• ÖZDEMİ̇R, Ahmet. “İbâdiyye’nin Erken Dönem Hadis Kaynakları”. Journal of Divinity Faculty of Hitit University. https://dergipark.org.tr/tr/doi/10.14395/hititilahiyat.585887
• ÖZDEMİ̇R, Ahmet. “Rabî’ B. Habîb’i̇n (öl.175/791) İti̇kâdî Hadi̇sleri̇ Yorumlama Bi̇çi̇mi̇”. The Journal of Academic Social Science Studies, 347-363. https://doi.org/10.29228/JASSS.50106.
• ÖZDEMİR, Ahmet. Hâricî/İbâdî Gelenekte Hadis Şerhçiliği. Ankara: İlâhiyât, 2021.
• ÖZDEMİR, Ahmet. İbâdiyye’nin Ana Hadis Kitabı el-Câmiu’s-Sahîh Müsnedu’r-Rebî’ b. Habîb. Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• ÖZMEN, Ramazan. “İbâdi̇ye Mezhebi̇ni̇n Hadi̇s Anlayışı Sâlih b. Ahmed b. Seyf el-Bûsaîdî, Rivâyetu’l-Hadîs Inde’l İbâdiyye (Dirâse Mukârana)”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 7/2 (01 Ekim 2007), 291-298.
• RÂCİHÎ, Abdulaziz b. Faysal. Kudûmu ketâibi’l-cihâd li-ğazvi ehl-i’z-zendakati ve’l-ilhâd el-kâilîne bi-ademi’l-ehzi bi hadîsi’l-âhâd fî mesâili’l-i’tikâd. Riyad: Dâru’s-Samî’î, 1998.
• RÂŞİDÎ, Ebu’l-Hasen Süfyan b. Muhammed. el-Muntehab mine’l-ehâdîsi’n-nebeviyye vâhid ve semânûne hadîsen ala ğirâri’l-Erbe’îne’n-Neveviyye. thk. Abdurrahman Umeyra. Uman: Mektebetu’l-İstikâme, 1988.
• RÂŞİDÎ, Ebû’l-Hasen Süfyan b. Muhammed. el-Muntehab mine’l-ehâdîsi’n-nebeviyye vâhid ve semânûne hadîsen ala ğirâri’l-Erbe’îne’n-Neveviyye. Uman, 1987.
• RAVÂHÎ, Sâlim b. Muhammed- vd. Kabes mine’l-hadîsi’ş-şerîf. Uman, 1992.
• RAVÂHÎ, Sâlim b. Muhammed- vd. Kabes mine’l-hadîsi’ş-şerîf. Uman, 1994.
• RAVÂHÎ, Sâlim b. Muhammed. Kabes mine’l-hadîsi’ş-şerîf. Uman, 1996.
• SA’DÎ, Fehd b. Ali. Hâşiye alâ Müsnedi’l-imâmi’r-Rebî‘ b. Habîb -ta‘lîkâtu’l-ulemâ alâ ehâdîsi’l-Müsned min hilâli müellefâtihim (h. 175 - h. 570)-. Uman: Mektebetu’l-Enfâl, 2006.
• SÂBİ‘Î, Nâsır b. Süleyman. Müsnedu’l-imâmi’r-Rebî’ b. Habîb el-Ferâhidî el-Ezdî -dirâse tahlîliyye-. 3 Cilt. Uman: Mektebetu Hazâini’l-Âsâr, 2022.
• SALLÂBÎ, Ali Muhammed. el-İbâziyye: Medresetün İslâmiyyetün ba’îdetün ani’l-Havâric, 2018.
• SAVÂFÎ, İbrahim b. Nâsır. en-Nâfi’ fî ehâdîsi’n-nebiyyi’ş-şâfi’ fi’r-rekâik ve’l-âdâb ve’l-ahlâk ve tehzîbi’n-nefs, 2022.
• SİYÂBÎ, Abdülmelik b. Sâlim. el-Merviyyât ani’n-nebiyy sallallahu aleyhi ve sellem fî hutabi’l-cum‘a ve’l-îdeyn ve’l-munâsebâti’l-İslâmiyye -dirâse istikrâiyye mevdu‘iyye-. Ürdün: Ürdün Üniversitesi, Kulliyetu’d-Dirâsâti’l-Ulyâ, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• SİYÂBÎ, Ahmed b. Su’ûd. el-Ehâdîsu’l-kudsiyye ve menziletuhâ mine’l-vahyi’l-İslâmî, 1998.
• ŞEHRİSTÂNÎ, Muhammed b. Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Ahmed Fehmî Muhammed. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992.
• TOPUZOĞLU, Revfik Rüştü. “Recez”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 05
• VERCELÂNÎ, Ebû Yakup Yusuf b. İbrahim. Kitâbu’l-esmâ -el-cüz’ü’r-râbi‘ mine’t-Tertîb fî hadîsi’n-Nebiyy sallallâhu aleyhi ve sellem fî tesmiyeti men zükira fîh-. thk. Sâmi b. Ömer b. Yahyâten. Paris: İbadıca, 2020.
• VERCELÂNÎ, Ebu Yakup. el-Câmiu’s-sahîh Müsnedu’l-imâmi’r-Rebî’ b. Habîb b. Ömer el-Ezdî el-Basrî. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2016.