Kelâmda ve Modern Fizikte Nedensellik Tartışmaları

Yıl 2020, Cilt: 2020 Sayı: 41, 691 - 722, 15.05.2020

Ahmet Mekin Kandemir

https://doi.org/10.28949/bilimname.695671

Cited By: 1

Öz

Bu makalede, Müslüman kelâmcıların nedensellik anlayışları modern fizik teorileri açısından ele alınmakta ve bu çerçevede süregelen tartışmalara ilişkin değerlendirmeler yapılmaktadır. Nedensellik konusunda, arada farklı tonlar olmakla birlikte, kelâmda üç farklı anlayışın olduğu görülmektedir. Bunların ilkinde nedensellik ilkesi tümüyle reddedilmektedir. Eşʽarîlerin temsil ettiği bu yaklaşımda neden ile sonuç arasındaki ilişkinin zorunlu olmadığı, âlemde meydana gelen tüm değişim ve olayların doğrudan Allah’ın yaratması ve âdetiyle gerçekleştiği savunulmaktadır. Bu yaklaşımın temelinde, onların savunduğu atomculuk doktrininde tüm cevherlerin denk olması, hiçbir arazın sürekli olamaması, Allah’ın dışında hiçbir varlığın yoktan bir şey meydana getirememesi gibi kabuller yatmaktadır. Ayrıca onlar, varlıkların bağımsız işleyen bir tabiata sahip olduğu fikrinin, Allah’ın tabiata müdahalesini ve dolayısıyla mucizeyi imkansız kılacağını düşünmüşlerdir. Nedensellik konusundaki ikinci yaklaşım Muʽtezile’nin Basra ekolüne aittir. Onlar nedensellik ilkesini belli bir ölçüde kabul etmişlerdir. Çünkü onların cevher-araz anlayışında, cevherlerin bazı arazları meydana getirmesi ve bu arazların sürekliliği mümkün olduğu gibi, cisimlerdeki iʽtimâdlar onların başka cisimler üzerinde tesir meydana getirmesine de imkan verir. Böylelikle nesnelerin birbirini etkilemesi, yani neden-sonuç ilişkisi mümkün olmaktadır. Ayrıca onlar tevlîd teorisiyle, bir fâilin fiilinin doğadaki sonuçlarının nedensellik ilkesi gereği zorunlu bir şekilde meydana geldiğini kabul etmişlerdir. Bazı konularda ise işleyişin âdet gereği olduğunu kabul ederek mutlak determizm fikrinden uzaklaşmışlardır. Üçüncü yaklaşım ise Mu‘ammer (ö. 215/830), Nazzâm (ö. 231/845), Câhız (ö. 255/869) ve Ka‘bi (ö. 319/931) gibi Muʽtezilî âlimlerin savunduğu tabiat/tabʽ teorisidir. Bu anlayışta nesnelerin Allah tarafından belirli tabiatlar üzere yaratıldıkları ve bu tabiatların bir gereği olarak neden-sonuç ilişkisi içerisinde varlıklarını sürdürdükleri kabul edilmektedir. Bu isimlerden Nazzâm ve Câhız sebep-sonuç ilişkisinin her durumda zorunlu olarak gerçekleşmeyeceğini, sebep olduğu halde bazı engellerden dolayı sonucun meydana gelmeyebileceğini de vurgulamıştır. Bu yönüyle onlar tabiatların kendi yapılarından kaynaklanan mekanik bir işleyişi reddetmiş, ilahi müdahaleye açık ve mucizenin mümkün olduğu bir evren tasavvurunu savunmuşlardır. 

İslam düşüncesinde tabiat ve âdet teorileri etrafında cereyan eden nedensellik tartışmalarının bir benzeri modern fizikte determinizm-indeterminizm şeklinde cereyan etmektedir. Newton fiziğinin egemen olduğu bilim çevrelerinde determinizm savunulurken bazı kuantum fizikçileri belirsizlik ilkesinin indeterminist bir evren tablosu sunduğunu ileri sürmektedir. Kopenhag Yorumu olarak da bilinen bu yaklaşıma göre varlığın en temel yapı taşları olan atomaltı parçacıklar bazen parçacık bazen de dalga gibi davrandığından onlara ait hız ve konum gibi niteliklerin tam olarak tespit edilmesi mümkün değildir. Burada ancak olasılıklardan söz edilebilir. Parçacıkların davranışları ölçüldüğünde ise gözlemcinin ve gözlem yapılan aletin etkisi parçacığın davranışını bozmakta ve bu olasılıklardan birinin gerçekleşmesine yol açmaktadır. Öte yandan “kuantum dolanıklığı” ve “uzaktan etki” ile ilgili deneylerden elde edilen veriler iki parçacığın uzayzamanda herhangi bir bağlantı olmaksızın uzaktan etkiyle birbirilerini etkileyebileceği ortaya konmuştur. Bu durum klasik fizikteki nedensellik ilkesinin tümüyle ihlal edilmesi anlamına gelmektedir. Bazı fizikçiler ise atomaltı dünyada nedensel ilişkilerin tümüyle geçersiz olduğu, atomların ve elektronların hareketlerinin herhangi bir nedeni olmadığı şeklindeki yorumların yanlış olduğunu savunmaktadırlar. Onlara göre burada olasılıksal bir determinist bir yapı hala geçerlidir. Çünkü atomaltı dünyadaki olaylar belli olasılıklar çerçevesinde meydana gelmekte ve bu olasılıklar da kendisinden önceki dalga fonksiyonları tarafından belirlenmektedir. Kuantum fiziği ise sadece sonuçların önceden kesin olarak öngörülemeyeceğini ve nedenlerin sonuçlar tarafından zorunlu olarak belirlenmediğini ortaya koymaktadır. 

Şimdiye kadar yapılan çalışmalarda genellikle Kopenhag Yorumu ile âdet teorisi karşılaştırılmış ve iki teorinin büyük ölçüde örtüştüğü savunulmuştur. Bu makalede ise varlıklardaki tabiatları ve nedenselliği kabul eden kelamcıların teorileri teorileri ile Kuantum fiziğinin soft-determinist yorumları karşılaştırılmaktadır. Buradan hareketle de modern fiziği dikkate alan yeni bir okuma önerilmektedir. Nazzâm'ın kumûn-zuhūr kavramlarını ve atomcu kelamcıların cevher-araz kavramlarını ödünç alarak bunu şöyle ifade edebiliriz: Elektron, tıpkı cevher gibi konum ve momentum gibi niteliklere sahip değildir, sadece belli olasılıklara sahiptir. Dolayısıyla, boyutu olmadığı için, dalga fonksiyonu çökünceye, yani konum ve hız gibi niteliklere sahip oluncaya kadar gerçek bir varlığı da yoktur. Bu dalga fonksiyonlarında bulunan tüm olasılıklar, maddede gizli (kumûn) potansiyel olasılıklar olarak tanımlanabilir. Bunlardan birinin ortaya çıkması ve aktüel hale gelmesi maddenin de gerçek anlamda var olması anlamında gelir. İslam düşüncesinde, sözü edilen olasılıklar arasında seçim yapan, dalga fonksiyonunun çökmesini sağlamayan ve hem gözlemcinin hem de hem de nesnenin aktüel bir gerçeklik olarak var olmasını sağlayan Allah'tır. Böyle bir karar vericinin varlığı kabul edilmezse, bu olasılıklardan hiçbiri gerçekleşmek için yeterli bir sebebe sahip olamaz. Bu şekilde nitelik kazanan nesnelerin, bu nitelikler aracılığıyla diğer nesneler üzerinde etkili olması mümkündür. Mucizelere gelince, Allah normalde görmeye alışık olduğumuz durumla çelişen en düşük olasılığı yaratarak mucizeleri meydana getirebilir. Sonuç olarak böyle bir varsayımda hem doğadaki nedensel ilişkiler hem de varlıkların belli tabiatlara sahip olduğu kabul edilmiş olur. Bu da varlıkların tabiatlarından kaynaklanan mutlak determinist bir yapıyı reddetmekle birlikte ilahi fiiller ve mucizeleri kabul etmeye imkan sağlar.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Nedensellik, Tabiat (tabʽ) teorisi, Âdet teorisi, Kuantum fiziği

Destekleyen Kurum

Tübitak Bilim İnsanı Destekleme Dairesi Başkanlığına (BİDEB)

Proje Numarası

1059B141600845

Debates on Causality in Islamic Kalām and Modern Physics

Öz

The aim of this article is to discuss the causality concepts of Muslim scholars (mutakallimūn) in terms of modern physics theories and to shed light on the ongoing debates in this context. It is possible to say that there are three attitudes about causality in the Islamic kalām. The first one is the concepts that adopt the principle of causality based on the theory of nature (ṭabʽ); the second is the concepts of Ashārītes that deny causality and explain the relations between entities in the universe with the concept of possibility based on the theory of custom (ʽādah), and the third one is the understanding of the Baṣra school, which accepts causality in some subjects and explains some issues with the concept of ʽādah. In modern physics, a similar divergence is seen between Newtonian determinist understandings and indeterminist understandings based on Quantum uncertainty. In some recent research, it is argued that there are significant similarities between the principle of quantum uncertainty and the theory of custom. In this article, the causality conceptions of mutakallimūn are addressed with the context of the theories of ʽādah and ṭabʽ. Then analyzes are made on the aspects of these understandings that match and diverge with the idea of causality implied by modern physics. Consequently, a new reading is suggested, taking into account modern physics, based on the theories of mutakallimūn who accept natures and causality in natural beings –especially Abū Isḥāq al-Naẓẓām (d. 231/845)-.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Causality, The theory of nature (ṭabʽ), The theory of custom (ʽādah), Quantum physics

Proje Numarası

1059B141600845

Kaynakça

• AL-BAGHDĀDĪ, ʽAbd al-Qāhir. al-Farq bayn al-firaq. Ed. M. Uthmān Al-Husht, Cairo: Maktaba Ibn Sīnā, 1988.
• AL-FĀRĀBĪ, Abū Naṣr. Arāu Ahl al-Madīna al-Fāḍila. Ed. A. Nasri Nader. Beirut: Dār al-Mashrik, 1986.
• AL-GHAZĀLĪ, Abū Hāmid. Tahāfut al-falāsifa. Ed. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: YEK Publications, 2014.
• AL-JUWAYNĪ, Imām al-Ḥaramayn. Kitāb al-Irshād ilā ḳawāṭiʻ al-adilla fī usūl al-iʻtiḳād. Ed. Ahmad Abd al-Rahman ai-Sāyih-Tavfīk Ali Vahba. Cairo: Maktaba al-Sakāfe al-Dīnīyya, 2009.
• AL-KHAYYĀṬ, Abu al-Husayn. al-Intiṣār wa al-radd ʻalā Ibn al-Rāwandī al-mulḥid. Ed. H. S. Nyberg. Beyrut: Mektebü’d-Dârü’l-ʻArabiyye li’l-Kitâb, 1993.
• AL-NASAFĪ, Abu al-Muʻīn. Tabṣira al-adilla fī usūl al-dīn. Ed. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: DİB Publications, 2004.
• AL-NĪSĀBŪRĪ, Abū Rashid. Kitab al-Masāil fī al-khilāf bayna al-Baṣriyīn wa-al-Baghdādhiyīn. Ed. Maʻan Ziyāda-Ridwān al-Sayyid. Beyrut: Maʻhad al-Anmā al-ʽArabī, 1979.
• AL-SHAHRİSTĀNĪ, Abu al-Fatḥ. al-Milal wa al-niḥal. Ed. Abū ʽAli Mahnā-ʽAli Hasan Fāʻūr. Beirut: Dār al-Maʻrifa, 1993.
• ALTAİE, Basil et al. “Mafhūm al-sababiyya fī al-fizyā al-muʽāsira wa ʽinda al-mutakallimīn al-muslimīn”. Kutadgu Bilig 23 (2013). 255-394.
• ALTAİE, Basil. “Re-Creation: A Possible Interpretation of Quantum Indeterminism”. arXiv:0907.3419v2 [quant-ph] 23 Jul 2009. ( Date of access: 15.04.2018).
• ALTAİE, Basil. God, Nature and the Cause: Essays in Islam and Science. USA: Kalam&Research Media, 2016.
• ARİSTOTELES. Fizik. Trans. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Publications, 2005.
• ARİSTOTELES. Metafizik. Trans. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Publications, 1996.
• ARSLAN, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi 1 Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Publications, 2006.
• AYDIN, Hasan. Eski Yunan’dan İslam’ın Klasik Çağına Neden Kavramı ve Nedensellik Sorunu. İstanbul : Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2009.
• BARBOUR, Ian G. Issues in Science and Religion. USA: Prentice-Hall, 1966.
• BOHR, Niels. Essays 1958-1962 on Atomic Physics and Human Knowledge. London: Interscience Publishers, 1963.
• DAVİES, Paul. Tanrı ve Yeni Fizik. Trans. Barış Gönülşen. İstanbul: Alfa Publications, 2013.
• DEVJI, Ümit Yoksuloglu. AI-GhaziUi and Quantum Physics: A Comparative Analysis of The Seventeenth Discussion of Tahāfut al-Falāsifa and Qantum Theory. Canada: McGill University, Institute of Islamic Studies, MA Thesis, 2003.
• ERDEM, Hüsamettin. İlk Çağ Felsefesi Tarihi. Konya: Hü-Er Publications, 2010.
• FEYNMAN, Richard. The Character of Physical Law. USA: The M.I.T Press, 1985.
• GOLSHANI, Mehdi. “Islam and the Sciences of Nature: Some Fundamental Questions”. Islamic Studies 39/4. 597-611.
• GRİBBİN, John. Schrödinger’in Kedisinin Peşinde. Trans. Nedim Çatlı. İstanbul: Metis Publication, 2005.
• GRİBBİN, John. Schrödinger’in Yavru Kedilerinin Peşinde. Trans. Nedim Çatlı. İstanbul: Metis Publication, 2008.
• HÂJÎCÊK, Petr. “Liberties in Nature: On Photons, Bugs and Chess Players”. arXiv:physics/0608275v3 [physics.class-ph] 28 Nov 2006. (Date of access:18. 04. 2018).
• HARDING, Karen. “Causality Then and Now: Al Ghazālī and Quantum Theory”. The American Journal of Social Sciences, 10:2 (1993), 165-177.
• HAWKİNG, Stephen. A Brief History of Time. New York: Bantam Books, 1996.
• HAWKİNG, Stephen. The Universe in a Nutshell. London: Bantam Press, 2001.
• HEİSENBERG, Werner. Physics and Philosophy. London: Penguin Books, 2000.
• IBN RUSHD, Abū al-Walīd. al-Kashf ʻan manāhic al-adilla fī ʻaqāidi al-milla. Beirut: Markaz Dirāsāt al-Wahda al-ʽArabiyya, 1998.
• IBN RUSHD, Abū al-Walīd. Tahāfut al-tahāfut. Ed. Suleimān Dunyā. Cairo: Dār al-Maʻārif, 1963.
• IBN SĪNĀ, Abū ʽAlī. Kitāb al-Shifā Metaphysic. Trans. Ekrem Demirli-Ömer Türker. İstanbul: Litera Publications, 2004.
• IŞIKLI, Şevki. Kuantum Mekaniği İlkelerinin Felsefi İçerimleri. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• KANDEMİR, Ahmet Mekin. Muʽtezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Publications, 2019.
• KRANZ, Walter. Antik Felsefe: Metinler ve Açıklamalar. Trans. Suad Baydur. İstanbul: Sosyal Publications, 1994.
• ÖNER, M. Yılmaz. Prodeterminizm. İstanbul: Belge Publications, 2000.
• PENROSE, Roger. Büyük Küçük ve İnsan Zihni. Trans. Cenk Türkman. İstanbul: İzdüşüm Publications, 2005.
• PLANCK, Max. Modern Doğa Anlayışı ve Kuantum Teorisine Giriş. Trans. Yılmaz Öner. İstanbul: Spartaküs Publications, 1996.
• POLKİNGHORNE, John. Quantum Theory A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press, 2002.
• QĀḌĪ ʽABD AL-JABBĀR. Kitāb al-Tawlīd min kitāb al-mughnī. Ed. Osman Demir. İstanbul: Klasik Publications, 2015.
• QĀḌĪ ʽABD AL-JABBĀR. Sharḥ al-usūl al-khamsa. Ed. İlyas Çelebi. İstanbul: YEK Publications, 2013.
• TASLAMAN, Caner. Kuantum Teorisi Felsefe ve Tanrı. İstanbul: İstanbul Publications, 2008.
• TAYLOR, Richard. “Causation”, The Encyclopedia of Philosophy. Ed. Paul Edwards. New York: Macmillan, 1967.
• VERÇİN, Abdullah. “Harekete İki Farklı Bakış: Determinizm ve Atomizme Karşı Olasılıkçılık ve Bütünlükçülük”, Popüler Bilim 51 (2001), 1-16 (Gözden geçirilmiş ve genişletilmiş baskı).
• WOLFSON, H. Austryn. The Philosophy of Kalām, London: Harward University Press, 1976.