Bir Osmanlı Düşünürü Olarak Ahmedî'nin Aşk Felsefesi

Yıl 2022, Sayı: 47, 651 - 680, 30.04.2022

Ali Kürşat Turgut , Mehmet Dugan

https://doi.org/10.28949/bilimname.1075998

Öz

On beşinci yüzyıl Osmanlı düşüncesinin en önemli temsilcilerinden olan Ahmedî gerek edebî gerekse felsefî/tasavvufî yönüyle müstesna bir konuma sahiptir. Edebiyattan tarihe, tıptan dil ilimlerine kadar çeşitli alanlarda eser verme yetkinliğini gösteren Ahmedî’nin en bilinen eseri İskendernâme adlı mesnevisidir. Ahmedî’nin İskender ile Gülşah’ın aşkını anlattığı Işkıyyât-ı İskender bölümü ise daha önce yazılan İskendernâmelerde bulunmayan orijinal bir te’liftir. 600’e yakın beyitten oluşan bu bölümde Ahmedî, aşk felsefesine dair görüşlerini ortaya koyarken tasavvuf geleneğinde sıkça başvurulan pervane-ateş, bülbül-gül ve kadın gibi metaforları da yaygın bir şekilde kullanmaktadır. Ayrıca düşünür aşk felsefesinde üzerinde önemle durulan âşık ile maşukun birlikteliğini anlatan vahdet-ittihad, fenâ-bekâ gibi unsurlara da vurgu yapmaktadır. Dolayısıyla Ahmedî’nin aşka dair düşüncelerini adı geçen isimler üzerinden mesnevi tarzında ele alması da eseri önemli kılan bir başka husustur. Biz bu çalışmada Ahmedî’nin Işkıyyât-ı İskender adlı özgün te’lifini merkeze alarak onun aşk felsefesini genel hatlarıyla değerlendirmeye çalışacağız. Çalışmaya konu edilen bölüm felsefî-tasavvufî açıdan ilk defa tarafımızca ele alınacaktır. Her ne kadar ülkemizde Işkıyyât-ı İskender üzerine çalışmalar mevcut olsa da bunlar genel itibarıyla edebî özellikler dikkate alınarak yapılan incelemelerdir. Ahmedî’nin kullandığı metaforlarla zengin bir hüviyet kazanan aşk anlayışı nasıl ele alınmıştır ve bu konuda etkilendiği kaynaklar nelerdir gibi sorulara bu makale içerisinde cevaplar aranacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Ahmedî, İskendernâme, İskender, Gülşah, Aşknâme

As an Ottoman Thinker Ahmadî's Philosophy of Love

Öz

Ahmedī is one of the most important representative of Ottoman thought both in poetical philosophical and in 15th century. His capability contains many fields which are history, literature, medicine, linguistics etc. His most known work is İskendernâme and it is a prototype in Turkish literature. Işkıyyâ t-ı İskender is a tale which is told love of Alexander and Gulshah. The tale is totally a new section never written before in history of Iskendermame. In the section, which consists of nearly 600 couplets, Ahmedī point out his views on the philosophy of love. Ahmedī prefer some metaphores in used tradition of Islamic mysticism while mentioning about Divine Love as propeller (parwana)-fire, nightingale (bulbul)-rose and woman. In addittion to these metaphores he also emphasises unity in love in the tale. Therefore, another point that makes the work important is that Ahmedī wrote his thoughts on love in the style of masnawī through the names mentioned. In this study, we focus on Ahmedī’s thoughts about love by considering the section of Işkıyyât-ı İskender. The chapter that is centered in this article will be firtsly handled by us in terms of philosophical-mystical (tasawwufī) aspects. Although there are also studies on Ishkiyy-ı Iskender in our country, these are generally evaluate it based on literary features. Questions such as following will be answered in this article: How was Ahmedī's understanding of love which gained a rich identity with the metaphors he used, and what are the sources he was influenced by?

Anahtar Kelimeler

Ahmedī, The Book of Alexander, Alexander, Gulshah, Ashknāme

Kaynakça

• Aclûnî. Keşfü’l-hafâ. 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2. Baskı, 1988.
• Ahmedî, İskendernâme, çev. Furkan Öztürk. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Akalın Şükrü Halûk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 10. Baskı, 2005.
• Akdağ, Eyüp. “Hallâc’ın Mahkeme Sürecı̇ ve Katlı̇ne Fetvâ Verenler”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 20/2 (2020). 1167-1194. https://doi.org/10.33415/daad.738648
• Akdoğan, Yaşar –Kutsal, Nalan, “İnceleme”, İskendernâme, mlf. Ahmedî. 37-195. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Aristoteles. Nikomakhos’a Etik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Ayraç Yayınları, 1997.
• Ayçiçeği, Bünyamin. “Ahmedî (815/1412-13) ile Behiştî (917/1511-12?)’nin İskender-nâme’lerinin Şekil ve Muhteva Bakımından Karşılaştırılması”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 10 (2013). 129-204. https://doi.org/10.15247/dev.148
• Bardakçı, M. Necmettin. Sosyo-Kültürel Hayatta Tasavvuf. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2005.
• Cemal Kurnaz, “Gül”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/219-222. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Cevizci, Ahmet. Büyük Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2017.
• a.mlf. İlkçağ Felsefesi. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
• Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Durak, Necdet. Plotinus’ta Metafizik Düşünce ve Etkileri. İstanbul: Söğüt Yayınları, 2008.
• Fârâbî. İdeal Devlet. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Fuzulî. Leylâ ve Mecnun. çev. Muhammet Nur Doğan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Gazzâlî. İhyâ-u Ulûmiddin. çev. Ahmed Serdaroğlu. 3. Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1985.
• a.mlf. İhyâ-u Ulûmiddin,.çev. Ahmed Serdaroğlu. 4. Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1985.
• a.mlf. İhyâ-u Ulûmiddin. çev. Ahmed Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1985.
• Gibb, E. J. Wilkinson. Osmanlı Şiir Tarihi – A History of Ottoman Poetry I-II. çev. Ali Çavuşoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları, 1999.
• Ihvân-ı Safâ. “Aşkın Mahiyetine Dair”. çev. Halil İbrahim Şimşek - Yalçın Atalık. Ihvân-ı Safâ Risâleleri, ed. Abdullah Kahraman. 3/219-231. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İbn Arabî. Fütühât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 8. Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• İbn Hazm. Güvercin Gerdanlığı. çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• İbn Miskeveyh. Ahlak Eğitimi: Tehzîbu’l-Ahlâk. çev. Abdülkadir Şener vd. İstanbul: Büyeyenay Yayınları, 2018.
• İbn Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İbn Sînâ. Aşkın Mahiyeti Hakkında: Risâle fi Mâhiyeti’l-Işk. çev. Ahmet Ateş. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2017.
• İnalcık, Halil. Has-bağcede ‘ays u tarab: Nedîmler Şâîrler Mutrîbler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1985.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zünûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Daru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, Beyrut, ts.
• Kaya, Mahmut. “Sudûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/467-468. İstanbul: TDV Yayınları, 2009
• Kılıç, Mahmud Erol. Şeyh-i Ekber İbn Arabî Düşüncesine Giriş. İstanbul: Sufi Kitap, 2018.
• Kınalızâde Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-şu’arâ. çev. Aysun Sungurhan. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017.
• Kut, Günay, “Ahmedî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/165-167. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kutluer, İlhan. “İttisâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/484-485. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Latifî. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. thk. Rıdvan Canım. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018.
• Mehmed Mecdî Efendi Hadâ’iku’ş-Şakâ’ik, çev. Burcu Camgöz. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Mevlâna. Mesnevî. çev. Veled İzbudak. 1. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Mum, Cafer. “Ahmedî’nin İskender-Nâme Mesnevisinde Bir Aşk-Nâme: “Işkıyyât-ı İskender”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6/13 (2018). 318-342. https://doi.org/10.33692/avrasyad.510147
• Nesefî, Azîzüddîn. İnsân-ı Kâmil. çev. A. Avni Konuk. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2009.
• Öztürk, Furkan. “Sunuş”, İskendernâme, mlf. Ahmedî. vii-xxxii. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Hallac-ı Mansur ve Eseri: Kitâbü Tavâsîn. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1976.
• Pala, İskender. “İskender mi Zülkarneyn mi?”. Jurnal of Turkish Studies. 14 (1990). 117-146.
• Palacios, Miguel Asin. Dante ve İslam, çev. Güneş Ayas. İstanbul: Okyanus Yayınları, 2015.
• Platon. Phaidros. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2017.
• a.mlf. Şölen. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2015.
• Râzî, Ebû Bekir. “Ahlakın İyileştirilmesi”. çev. Mahmut Kaya. Felsefe Risâleleri. 82-195. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Rûzbihân-ı Baklî. Şerhu Şathiyyât. nşr. Henry Corbin. Tahran: y.y., 1981.
• Armutlu, Sadık. “Şem‘ u Pervâne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/495. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Şenel, Cahid. Yeni Eflâtunculuğun İslâm Felsefesine Yansımaları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. eş-Şakâ’iku’n-Nu‘Mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. thk. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Toksöz, Hatice. İslâm Düşüncesinde Sevgi Teorileri. Ankara: Nobel Yayınları, 2016.
• Uludağ, Süleyman. “Aşk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/11-17. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ünver, İsmail. “İskender”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/557-559. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Zülfe, Ömer. “Refref”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/534-535. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.