Bâbürlüler Dönemi Bir Fetva Klasiği: El-Fetâva’l-Hindiyye

Yıl 2024, Sayı: 52, 225 - 272, 31.10.2024

Ahmet Aydın

https://doi.org/10.28949/bilimname.1482324

Öz

Bâbürlüler (1526-1858) döneminde Hint alt kıtasında kaleme alınan en tanımış fıkıh metinleri ve fetvâ kitaplarından biri el-Fetâva’l-Hindiyye’dir. Ebû’l-Muzaffer Muhammed Muhyiddîn Evrengzîb döneminde (1658-1707) hazırlanmış altı ciltlik bir eser olan el-Fetâva’l-Hindiyye hükümdârın emri ile bir komisyon tarafından hazırlatılması ve eserin tamamlanan kısımlarının haftalık olarak bizzat kendisi tarafından müzakeresinin yapılması bakımından fetvâ literatürüne dair çalışmalardan ayrılmaktadır. 17. yüzyılda Bâbürlü yargı sisteminde kaynak olarak kullanılmak, Hanefî mezhebini iltizâm etmeleri istenen müfîlerin işlerini kolaylaştırmak ve Hint topraklarında uygulama birliğini sağlamak üzere kaleme alınan bu hacimli eser modern dönemdeki birçok araştırmada kanunlaştırma faaliyetinin modern dönem öncesi örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Fetva-mezhep ilişkisi bağlamında bu eserin kanunlaştırma faaliyeti hedefiyle mi yoksa resmî mezhep uygulamasını temellendirme amacıyla mı hazırlatıldığı sorusu bu araştırmada cevaplanmaya gayret edilecektir. Ayrıca bu çalışma Bâbürlü hukuk düşüncesinin temel kaynaklarından biri olarak el-Fetâva’l-Hindiyye’yi yazım süreci, isimlendirilmesi, muhtevâ ve sistematiği, yerli kaynakları, kaleme alınmasındaki hedefler ile sonrası üzerindeki tesiri bakımından incelemeyi hedeflemektedir. Eserin Hintli Hanefî fakihleri tarafından kaleme alınan yerli kaynaklarını tespit etmek ve değerlendirmek bir Hint-Hanefî çevresi/geleneğinin varlığını tartışabilmek için önemli veriler sunacaktır. Bu eser yazıldığı dönemden itibaren Hanefî mezhebinin yaygın olduğu diğer medeniyet havzalarında kabul görmüş ve günümüze kadar kaynak olarak kullanılmıştır. el-Fetâva’l-Hindiyye etrafında gelişen literatüre dair bilgi vermek de çalışmanın ana hedeflerinden biridir.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, fetva, el-Fetâva'l-Hindiyye, Hint alt kıtası, Bâbürlüler

A Classic Fetwa Book in the Empire of Babur: Al-Fatawa Al-Hindiyya

Öz

One of most famous fatwa books written in the Indian subcontinent during the Babur’s period (1526-1858) is al-Fatawa al-Hindiyya. It was written by a commission by the order of the ruler during the reign of Emperor Abu-Muzaffar Muhammed Muhyiddin Awrangzeb (1658-1707). al-Fatava al-Hindiyya was prepared in six volumes. The completed sections of this work were personally discussed on a weekly basis by Emperor Awrangzeb himself. This book differs from other studies on fatwa literature in the two aspects mentioned. al-Fatawa al-Hindiyya is a voluminous book written to serve as source of law in the Babur judicial system facilitate the work of Hanafi jurists and ensure uniform of application in the Indian territories. In the context of the fatwa-sect relationship, this research will attempt to answer the question of whether this book was prepared with the aim of legislating or to base the official sect practice. In addition, it is aimed to examine Fetâvâ-i Hindîyye by taking into consideration its writing process, content and systematics, sources and effects after its completion. The study will provide data to discuss the existence of the Indo-Hanafi tradition. From its onwards al-Fatawa al-Hindiyya has been widely accepted and as a source in other major centers where Hanafi mazhab prevailed. Providing information about literature developed around al-Fatawa al-Hindiyya is also one main objective of this study.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, fatwa, al-Fatawa al-Hindiyya, Indian subcontinent, Babur's Empire

Kaynakça

• ABBASI, Muhammad Zubair. “Al-Fatāwā al-'Ᾱlamgīriyyah: Ḥanafī Legal Code of the Mughal Empire”. Islamic Studies 59/4 (2020), 451-476.
• ABDÜLALİ EL-LEKNEVÎ, Muhammed b. Nizâmeddin Muhammed Sehâlevî. Fevâtihu’r-rahamût bi şerhi Müsellemi’s-sübût. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• ABDÜLHAY EL-HASENÎ. es-Sekâfetü’l-İslâmiyye. Dımaşk: Matbaatu Mecmai’l-Luğati’l-Arabiyye, 1983.
• ABDÜLHAY EL-HASENÎ. Nüzhetü’l-havâtır. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999.
• AHMAD QADRİ, Anwar. “Fatawa-i-'Alamgiri”. Journal of the Pakistan Historical Society 14/3 (1966), 188-199.
• AKPINAR, Muhammet Raşit. Keşmiri'nin Hukuk Düşüncesi. Gaziantep: Serencam Yayınları, 2017.
• ALKHATEEB, Firas. Kayıp İslam Tarihi. çev. Mustafa Alican. İstanbul: Timaş Yayınları, 2020.
• AMROHAVÎ, Abdürrezzak. “et-Taʻrîfu bi-kitâbi’l-Fetâva’l-Âlemgiriyye el-hutevâti’l-ameliyye fî sebili’t-te’lîf ve üslûbihi ve menhecihi ve ehemmiyetihi ve mekânetihi ve’l-ʻinâyete bihi”. Mecelletü’d-dâʻi 42/10-9 (2018). https://darululoom-deoband.com/arabicarticles/archives/4803.
• AYDIN, Ahmet. “Bâbürlü Dönemi Fıkıh Çalışmalarının İlk Örneklerinden Biri Olarak Bâbür’ün Mübeyyen Der Fıkh’ı”. Usûl 28 (2017), 149-182.
• AYDIN, Ahmet. “Bâbürlüler Döneminde Fıkıh eğitimi ve Medreselerde Okutulan Fıkıh Kitapları”. Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi 5/17 (2018), 301-315.
• AYDIN, Ahmet. “Hind Hanefî Geleneğini Şerh Metinlerinde Aramak: İ’lâü’s-Sünen Örneği”. ed. Sezai Engin. 275-328. İslâm İlim ve Düşünce Tarihinde Şerh Geleneği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• AYDIN, Ahmet. Şah Veliyyullah ed-Dihlevî ve Dihlevîlik. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2023.
• AYDIN, Ahmet. Yavana: İslam Medeniyetinin Büyük Havzası Hint. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• AYDIN, Mehmet Akif. “Anayasa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991, 3/164-194.
• AYDIN, Mehmet Âkif. İslâm ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• AYDIN, Mehmet Âkif. Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• BARDAKOĞLU, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1997,16/1-21.
• BAYUR, Y. Hikmet. “Evrengzib Âlemgir ve Din-Siyasasi Üzerinde Bir İnceleme”. Belleten 9/33 (1945), 1-62.
• BAYUR, Y. Hikmet. Hindistan Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1947.
• BEDİR, Murteza. Buhara Hukuk Okulu. Ankara: İsam Yayınları, 2014.
• BERKİ, Ali Himmet. “Cumhurları Tatmin İçin Kanunlar Nasıl Olmalıdır”. Türk Yurdu 279 (1959), 24-25.
• BİRIŞIK, Abdülhamit. “Melîhâbâdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2004, 29/49-50.
• BLAKE, Stephen P. Erken Modern İslamda Zaman. çev. Ercan Ertürk. İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• BURHANPÛRÎ, Şeyh Nizâm. el-Fetâva’l-Hindiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• CHANDRA, Satish. “Jizyah and the State in India during the 17th Century”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 12/3 (1969), 322-340.
• CHANDRA, Satish. “Some Considerations on the Religious Policy of Aurangzeb During the Later Part of His Reign”. Proceedings of the Indian History Congress 47/1 (1986), 369-381.
• CURTIS, Michael. Şarkiyatçılık ve İslam. çev. Mehtap Çakır. İstanbul: Matbu Yayınları, 2015.
• ÇİFTCİ, Adem. “Hanefî Fetva Geleneğinin Önemli Bir Halkası: el-Fetâva’l-Gıyâsiyye”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 35 (2020), 533-563.
• DAĞLI, Aliosman. Babürlüler Yükseliş Dönemi Başvuru Kaynaklarından Fetâvâ-yı Hindiyye'nin İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• DUMAN, Soner. “Türkiye’de Klasik Fıkıh Eserlerinin Tercümeleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25-26 (2015), 209-244.
• EKİNCİ, Ekrem Buğra-Şimşirgil, Ahmet. Ahmet Cevdet Paşa ve Mecelle. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2009.
• ENDERPETÎ, Ferîdüddin Âlim b. el-Alâ. el-Fetâva’t-Tatarhâniyye. Diyobend: Mektebetü Zekeriyyâ, 2010.
• FAROOQI, Naimur Rahman. Bâbürlü-Osmanlı İlişkileri. çev. Mehmet Akif Erdoğru. İstanbul: Selenge Yayınları, 2023.
• FISHER, Micheal H. Bâbürlüler. çev. M. Fatih Çalışır. İstanbul: Kronik Kitap, 2020.
• GHAZİ, Mahmood Ahmad. Islamic Renaissance in South Asia. Islamabad: International Islamic University Islamic Research Institute, 2002.
• GRAHAM, Gail Minault. “Akbar and Aurangzeb Syncretism and Separatism in Mughal India A Re-Examination”. The Muslim World 59/2 (1969), 106-126.
• GUY, Burak. “The Second Formation of Islamic Law: The Post-Mongol Context of the Ottoman Adoption of a School of Law”. Comparative Studies in Society and History 55/3 (2013), 579-602.
• GÜMRÜKÇÜOĞLU, Saliha Okur. “Ceride-i İlmiyye’de Yer Alan Kararlar Çerçevesinde Fetvahanenin Yargı Kararlarını Bozma Sebepleri”. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 3/4 (2012), 104-120.
• HAMDANI, Kafait Ullah-Hafiz Haris Saleem. “Development of Fiqh literature in Indian Subcontinent during Sultanate & Mughal periods”. Research Journal Al-Meezan 1/2 (2019), 35-55.
• HUSSAIN, S. M. Azizuddin. “Kalimat-ı Aurangzeb: A Source of Aurangzeb's Reign”. Proceedings of the Indian History Congress 40 (1979), 314-318.
• HUSSAIN, S. M. Azizuddin. “Religious Policy of Aurangzeb During the Later Part of His Reign”. Proceedings of the Indian History Congress 57 (1996), 394-396.
• IKRAM, S. M. Muslim Civilization in India. New York: Columbia University Press, 1964.
• JAFFAR, S. M. Education in Muslim India. Idarah-i Adabiyat-i Delli, 2009.
• KARAGÖZOĞLU, Berna. “Babürlü Sarayında Farsça Çalışmaları”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 4/12 (2017), 15-25.
• KASIM ZAMAN, Muhammed. Çağdaş Dünyada Ulema. çev. Muhammet Habib Saçmalı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• KAYA, Eyyüp Said. “Türkiye Cumhuriyeti’nde Fıkıh Literatürü: Bir Hasıla”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/24 (2014), 9-126.
• KHALFAOUI, Mouez. Pluralism and Plurality in Islamic Legal Scholarship. USA: Gorgias Press, 2021.
• KHALFOUI, Mouez. “Together But Separate: How Muslim Scholars Conceived of Religious Plurality in South Asia in the Seventeenth Century”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 74/1 (2011), 87-96.
• KHALID MASUD, Muhammad. “Religion and State in Late Mughal India: The Official Status of the Fatawa Alamgiri”. LUMS Law Journal 3/1 (2016), 32-50.
• KINRA, Rajeev. “Revisiting the History and Historiography of Mughal Pluralism”. ReOrient 5/2 (2020), 137-182.
• KOCA, Ferhat. “el-Fetâva’t-Tatarḫâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995, 12/446-447.
• KOZLOWSKI, Gregory C. Muslim Endowments and Society in British India. Cambridge: Cambridge University Press, 1985.
• KULKE, Hermann-Rothermund, Dietmar. Hindistan Tarihi. çev. Müfit Günay. Ankara: İmge Kitabevi, 2001.
• MALİK, Jamal. Islam in South Asia. Leiden: Brill, 2008.
• MELÎL EL-HİNDÎ, Refîk. “Dirâsetün ʻan Kitâbi’l-Fetâva’l-Hindiyye”. Mecelletü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye 15/98 (2020), 129-160.
• METCALF, Barbara D.-Thomas R. Modern Hindistan’ın Kısa Tarihi. çev. Zeynep Hale Akman. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2018.
• MUNIR, Muhammad. “The Administration of Justice in the Reign of Akbar and Awrangzeb: An Overview”. Journal of Social Sciences 5/1 (2012), 1-19.
• MURÂDÎ, Muhammed Halil b. Ali b. Muhammed. Silkü’d-dürer fî aʻyâni's-sânî ʻaşer. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1988.
• MURPHEY, Rhoads-Stapleton, Kristin. Asya Tarihi. çev. Uğur Gezen. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2023.
• MUZAFFAR ALAM. Hindistan’da İslam. çev. İhsan Durdu. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2022.
• MUZTAR, A. Ditta, Shah Wali Allah A Saint-Scholar of Muslim India. Islamabad: National Commission on Historical and Cultural Research, 1979.
• NEDVÎ, Mucibullah. Fatava-i 'Alamgiri ke Mu'allifin. Lahore: Merkez-i Tahkik Diyal Singh Trust Library, 1988.
• NEDVÎ, Sâhip Âlem el-Aʻzâmî. “Dirâsetü’l-alâkât beyne’l-müslimîn ve gayri’l-müslimîn fî davi’l-Fetâva’l-Hindiyye fî asri’d-devleti’l-Mogoliyye”. ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye 52/1 (2017), 151-190.
• NEDVÎ, Sâhip Âlem el-Aʻzâmî. “Mefhumü’l-alâkât beyne’l-müslimîn ve’l-hindûs fî davi’l-kütübi’l-fıkhiyye fî asri’d-devleti’l-mogoliyye”. Sekâfetü’l-Hind 67/2 (2016), 18-22.
• NEDVÎ, Sıddîk Sâlim. Evrengzîb or Tedvîn-i Fetâvâ Âlemgîr. Diyobend: Mektebetü’l-İttihât, 1999.
• NEMR, Abdülmün'im. Târîhu'l-İslâm fi'l-Hind. Beyrut: Müessesetü'l-Câmi'iyye, 1401/1981.
• ÖZEL, Ahmet. “el-Âlemgîriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1989, 2/365-366.
• ÖZEL, Taha İ. İngiliz Doğu Hindistan Şirketi. İstanbul: Vadi Yayınları, 2021.
• ÖZEN, Şükrü. “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 249-378.
• ÖZEN, Şükrü. “Osmanlı Hukuk Literatürü: Tespitler ve Teklifler”. ed. Ali Akyıldız. Dünden Bugüne Osmanlı Araştırmaları. 97-116. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• ÖZER, Hasan-Ateş, Mustafa. “Bir Fetvâ Konusu Olarak Muhâlea: Pîrîzâde’nin Muhâlea Risâlesi (Tahlil ve Tahkik)”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 37 (2021), 343-364.
• PARLAK, Nizamettin. “Endülüs’te Toplumsal Kutuplaşmanın Sebepleri ve Kültürel Sonuçları”. Milel ve Nihal 12/1 (2015), 81-106.
• PIRBHAI, M. Rıza. “British Indian Reform and Pre-Colonial Trends in Islamic Jurisprudence”. Journal of Asian History 42/1 (2008), 36-63.
• ROTHERMUND, Dietmar. Hindistan Tarihi. çev. Nurettin Demir. İstanbul: Runik Kitap, 2021.
• SAQI MUSTA'ID KHAN. Ma'asir-i-Alamgiri. çev. Sir Jadunath Sarkar. Calcutta: Royal Asiatic Society of Bengal, 1947.
• SARKAR, Jadunath. A Short History of Aurangzeb. Calcutta: M.C. Sarkar&Sons, 1930.
• SARKAR, Jadunath. Anecdotes of Aurangzib And Historical Essays. Calcutta: India Press, 1912.
• SCHACHT, Joseph. “On the Title of the Fatāwā al-‘Ālamgīriyya”. ed. C. E. Bosworth. 475–478. Iran and Islam: In Memory of the Late Vladimir Minorsky. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1971.
• SCHACHT, Joseph. An Introduction to Islamic Law. New York: Oxford University Press, 1982.
• SCHACHT, Joseph. İslam Hukukuna Giriş. çev. Mehmet Dağ, Abdulkadir Şener. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1986.
• SIDDIQUI, Mona. “Law and the Desire of Social Control: An Insight into the Hanafi Concept of Kafaá with reference to Fatawa Alamgiri”. Feminism in Islam: Legal and Literary Perspectives. ed. Mai Yamani. 49-68. New York: New York University Press, 1996.
• SIDDIQUI, Mona. “The Concept of Wilaya in Hanafi Law: Authority versus Consent in al-Fatawa al-’Alamgiri”. Yearbook of Islamic and Middle Eastern Law Online 5/1 (1998), 171–185.
• SINGHA, Radhika. A Despotism of Law: Crime and Justice in Early Colonial India. Oxford: Oxford University Press, 1998.
• SİYALKÛTÎ, Muhammed Beşîr. el-İmâmü’l-Müceddid el-Muhaddis eş-Şâh Veliyyullah ed-Dihlevî Hayâtuhu ve Da‘vetuhu. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999.
• ŞAH VELİYYULLAH ED-DİHLEVÎ. Enfâsü’l-Ârifîn. çev. Pir Seyyid Muḥammad Fâruk el-Kâdirî. Lahor: Urdu Bazar, 2007.
• ŞAHİN, H. Hilal. Hindistan’da Türk Rönesansı Ekber Şah ve Dîn-i İlâhî’si. İstanbul: Selenge Yayınları, 2020.
• ŞEYH NİZÂM EL-BURHANPÛRÎ. el-Fetâva’l-Hindiyye. Bayazıt, 386184: 1a-297b. Amasya Beyazıt Kütüphanesi.
• ŞEYH NİZÂM EL-BURHANPÛRÎ. el-Fetâva’l-Hindiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• ŞEYH NİZÂM EL-BURHANPÛRÎ. el-Fetâva’l-Hindiyye. Damat İbrahim Paşa, 232446: 1a-282a. Süleymaniye Kütüphanesi.
• ŞEYH NİZÂM EL-BURHANPÛRÎ. el-Fetâva’l-Hindiyye. Nuruosmaniye, 174955: 1a-472a. Nuruosmaniye Kütüphanesi.
• ŞEYH NİZÂM EL-BURHANPÛRÎ. el-Fetâva’l-Hindiyye. Nuruosmaniye, 174953: 1a-666a. Nuruosmaniye Kütüphanesi.
• ŞEYH NİZÂM EL-BURHANPÛRÎ. el-Fetâva’l-Hindiyye. Veliyyüddin Efendi, 544067: 1a-444a. Beyazıt Kütüphanesi.
• TRUSCHKE, Audrey. Aurangzeb The Man And The Myth. India: Penguin Random House, 2017.
• VOLL, John Obert. Islam: Continuity and Change in the Modern World. New York: Syracuse University Press, 1994.
• WİNK, Andre. Ekber Şah. çev. Uğur Gezen. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2020.
• YILDIZ, Kemal-Tayyar Nacar. “Mir’ât-ı Mecelle’de Belirtilen Mecelle Kaynakları”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 20 (2012), 87-105.
• ZAFARUL ISLAM. Fatawa Literature of the Sultanate Period. Yeni Delhi: Kanishka Publishers, 2005.
• ZIAUDDIN. Contribution of India to Fiqh Literature in Arabic upto 1857. Aligarh: Aligarh Muslim University, Department of Islamic Studies, Doktora Tezi, 2000.