A Contribution to Māturīdī Kalam Thought: ʿAlāʾ al-Dīn al-Usmandī on Human Freedom

Year 2024, Volume: 26 Issue: 26, 67 - 100, 31.12.2024

Halil Öztürk

https://doi.org/10.51553/bozifder.1526308

Abstract

The field of knowledge aimed at ensuring that the fundamental principles of Islamic belief are correctly understood, explained, adopted by believers, and that attacks against this belief are repelled, is called Kalam. With the formation of the Kalam discipline towards the end of the 2nd Hijri century many different schools of thought emerged within this field. One of these schools of thought that emerged in the history of Kalam is Māturīdism. Māturīdism is a school of thought that originated in the Samarkand region, predominantly populated by Turks. The Samarkand region stands out compared to other areas due to its role as a fertile ground for philosophical and theological thoughts. It is inevitable that this philosophical and theological intellectual structure has influenced the character of the Māturīdī school. With this, at the same time, it is based on the thoughts of Abū Ḥanafī (d. 150/767) in its intellectual background, it is a structure developed epistemologically, theologically, and philosophically by Abū Mansūr al- Māturīdī (d. 333/944). In the development of this structure, there is no doubt that many of Māturīdī’s students and followers who came after him played a significant role in following and expanding his system. Among these was ʿAlāʾ al-Dīn al-Usmandī (d. 552/1157), who, like Māturīdī, lived in the Samarkand region, who contributed to Māturīdī’s Kalam thought by writing an independent work titled Lubāb al-Kalām and defended this thought in the 6th Hijri century, 12th century CE. Usmandī is a Kalam scholar who attempted to prove that the correct understanding and defense of Islamic faith could be based on the Māturīdī perspective by referencing the fundamental principles of Māturīdī’s Kalam thought. In this study, his approach that emphasizes the relationship between Allah and humans in grounding human freedom, as well as his development of a theology that combines textual and rational elements has been examined. In addressing human freedom, its limits, its power, Usmandī tried to explain these concepts by focusing on key terms commonly used in Kalam terminology, such as will, knowledge, power, action, creation, acquisition, ability, responsibility, origin, fate, and divine decree. Particularly in this matter he engaged in debates with the Jabriyyah and Muʿtazilah but considered the Muʿtazilah as his main rival, directed his criticism towards them. The main reason for this is that the Muʿtazilah belief is that humans are the creators of their actions and thus exclude human actions from the scope of the Qur’ānic verse stating that Allah is the creator of everything is a situation that neither Sunni thought nor Usmandī accepts. Usmandī’s approach to grounding human freedom by centring on the Muʿtazilah is a method also employed by the founder of the school, Māturīdī. This has necessitated that Usmandī apply a comparative method in explaining the issue and resolving the resulting problems. Both references to other sources of Sunni thought and works by the Muʿtazilah Kalam scholars have been used to ensure the clarity of the topic and the consistency of the criticisms.

Keywords

Kalam, Human, Freedom, Action., Māturīdism, ʿAlāʾ al-Dīn al-Usmandī

Mâtürîdî Kelâm Düşüncesine Bir Katkı: Alâüddîn el-Üsmendî’de İnsan Özgürlüğü

Abstract

İslam’ın temel esası olan inanç ilkelerinin doğru bir biçimde anlaşılması, anlatılması, inananları tarafından benimsenmesini sağlamayı ve bu inanca karşı yapılacak saldırıları bertaraf etmeyi amaç edinen ilim dalının adı Kelâm’dır. Kelâm ilmi hicri 2. asrın sonlarından itibaren teşekkül etmesiyle birlikte bu ilim dalı içerisinde pek çok düşünce ekolü ortaya çıkmıştır. Kelâm düşünce tarihinde ortaya çıkan bu ekollerden birisi de Mâtürîdîliktir. Mâtürîdîlik çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu Semerkand bölgesinde ortaya çıkan bir düşünce ekolüdür. Semerkand bölgesi özellikle felsefi ve kelâmî düşüncelerin mümbit olduğu bir coğrafya olması yönüyle diğer bölgelere göre ön plana çıkmaktadır. Bu felsefi ve kelâmî düşünsel yapının Mâtüridîlik ekolünün karakterinde etkili olması kaçınılmazdır. Aynı zamanda fikri arka planında Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) düşüncelerine de dayanmakla birlikte epistemolojik, teolojik ve felsefi olarak Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) oluşturmuş olduğu yapıdır. Mâtürîdîliğin geliştirilmesi noktasında hiç şüphesiz Mâtürîdî’den sonra gelen ve onun sistemini takip eden pek çok öğrencisi ve müntesibi olmuştur. Bunlar arasında Mâtürîdî gibi Semerkand bölgesinde yaşamış, Mâtürîdî kelâm düşüncesine Lübâbü’l-kelâm adıyla müstakil bir eser yazarak katkıda bulunan ve bu düşüncenin hicri 6, miladi 12. yüzyılda savunusunu yapan Alâüddîn el-Üsmendî (ö. 552/1157) yer almıştır. Üsmendî, Mâtürîdî kelâm düşüncesinin temel dayanaklarını referans alarak İslam dininin inançla ilgili doğru anlaşılma ve savunusunun Mâtürîdî anlayış temelli olabileceğini ispatlamaya çalışmış bir kelâm âlimidir. Bu çalışmada onun insan özgürlüğünü temellendirmede Allah-insan iletişimini ön plana çıkaran yaklaşımı ve naklî-akli bir teoloji ortaya koyması irdelenmiştir. Üsmendî insanın özgürlüğünü, sınırlarını, gücünü ele alırken kelâmî terminolojide sıkça kullanılan irade, bilgi, kudret, fiil, halk, kesb, istitâat, teklif, tevellüd, kader, kaza gibi kavramları merkeze almak suretiyle izah etmeye çalışmıştır. Özellikle bu hususta Cebriyye ve Mu‘tezile ile tartışmalara girmiş ancak düşünce planında rakip olarak Mu‘tezile’yi almış, eleştirilerini onlara yapmıştır. Bunun temel sebebi ise, Mu‘tezile’nin, insanı, fiillerinin yapıcısı, icat edeni olarak kabul edip Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğundan bahseden ayetin kapsamından insan fiillerini istisna tutması gerek Sünnî düşüncenin gerekse Üsmendî’nin kabul etmediği bir durumdur. Üsmendî’nin Mu‘tezile’yi merkeze alarak insan özgürlüğünü temellendirme yaklaşımı mezhebin kurucusu Mâtüridî’nin de uyguladığı bir metottur. Bu da Üsmendî’nin bu meseleyi izah etme ve ortaya çıkan problemleri çözüme kavuşturma noktasında karşılaştırmalı bir yöntemi uygulamasını gerekli kılmıştır. Gerek Sünnî düşünceye ait diğer kaynaklar gerekse Mu‘tezile kelâm âlimlerinin yazdığı eserlere de referanslarda bulunulmak suretiyle konunun anlaşılırlığı ve eleştirilerin tutarlılığı sağlanmaya çalışılmıştır.

Keywords

Kelâm, Mâtürîdîlik, Alâüddîn el-Üsmendî, İnsan, Özgürlük, Fiil.

Ethical Statement

MAKALE HAZIRLANIRKEN FAYDALANILAN KAYNAKLAR DİPNOT VE KAYNAKÇADA BELİRTİLMİŞ OLUP KAYNAKSIZ HİÇBİR BİLGİ KULLANILMAMIŞTIR.

References

• Abdülcebbâr, Ahmed b. Kâdî. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebet-ü Vehbe, 3. Basım, 1416/1996.
• Abdulcebbâr, Ahmed b. Kâdî. Mu’tezile’de Din Usûlü. çev. Murat Memiş. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Basım, 2019.
• Askerî, Ebû Hilâl. el-Furuku’l-lügaviyye. thk. Muhammed İbrahim Selim. Kahire: Dâru’l-İlm ve’s-Sekâfe, ts.
• Ay, Mahmut. “Eş’arî Kelamında İnsanın Sorumluluğu”. İslami Araştırmalar Dergisi 17/2 (2004), 91-107.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebûbekir. el-İnsâf. thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
• Cevziyye, İbn Kayyım. Şifâu’l-alîl fî mesâili’l-kadâ ve’l-kader ve’l-hikme ve’t-ta’lîl. haz. Hasan Abdullah. Kahire: Mektebetü Dâru’t-Turâs, ts.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbu’t-Ta’rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Cüşemî, Hâkim. Uyûnü’l-mesâil fi’l-usûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Dâru’l-İhsân, 2018.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn. Lumau’l-edille fî kavâidi akâidi ehli’s-sünne ve’l-cemâa. thk. F. Hüseyin Mahmud. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1407/1987.
• Duğaym, Semih. Felsefetü’l-kudur fî fikri’l-Mu‘tezile. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1992.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-Luma‘ fi’r-red alâ ehli’z-zeyg ve’l-bida‘. thk. Muhammed Emin ed-Dannâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2012.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn-İlk Dönem İslam Mezhepleri-. çev. Ömer Aydın-Mehmet Dalkılıç. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İtikad’da Orta Yol. çev. Kemal Işık. Ankara: AÜİF Yayınları, 1971.
• Güler, İlhami. Allah’ın Ahlakiliği Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 10. Basım, 2017.
• Havârizmî, Rükneddîn el-Melahimî. Kitâbu’l-Fâik fî usûli’d-dîn. thk. Willfred Madelung-Martin McDermott. Tahran: Müessesetü Hikmet ve Felsefe, 1386/1930.
• Isfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut. Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Fâris, Hüseyin. Mu’cemu mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Manzûr, Muhammed. Lisânu’l-‘arab. haz. Emin Muhammed Abdülvehhab-Muhammed es-Sadık el-Ubeydî. 18 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1419/1999.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâl. Kitâbü’l-Müsâyere. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1979.
• İbn Teymiyye, Takıyyuddîn. el-Akidetü’l-Vasıtıyye ve Şerhi. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Guraba Yayınları, ts.
• İltaş, Davut. “Üsmendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/388-389. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Karadaş, Cağfer. Kaderin Sırrını Anlamak. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Kârî, Ali. el-Ehâdîsü’l-kudsiyyetü’l-erbainiyye. İstanbul: Arif Efendi Matbaası, 1898.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd- Açıklamalı Tercüme-. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 8. Basım, 2016.
• Mutahhari, Murtaza. İnsan ve Kader. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2016.
• Nesefî, Ebu’l-Mu‘în. et-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd. thk. Ahmed Ferid el-Mezidi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
• Nesefî, Ebu’l-Mu‘în. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed el-Enver Hamid İsa. 2 cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2011.
• Ömer, Ahmed Muhtar. Mu’cemu’l-lügati’l-Arabiyyeti’l-Muâsıra. 4 cilt. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 2008.
• Özervarlı, M. Sait. “Alâeddin el-Üsmendî’nin Kelâmcılığı ve Bilgi Teorisi: Mâverâünnehir Kelâm Düşüncesine Bir Katkı”. İslâm Araştırmaları Dergisi 10 (İstanbul 2003), 39-63.
• Özervarlı, M. Sait. “Üsmendî (Kelam)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/389-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Ehl-i Sünnet Akaidi. çev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1980.
• Râzî, Fahreddin. Kelâm’a Giriş [el-Muhassal]. çev. Hüseyin Atay. Ankara: AÜİF Yayınları, 1978.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Kifâye fi’l-Hidâye. thk. Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM Yayınları, 1435/2014.
• Sâbûnî, Nûreddin. Matüridiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, ts.
• Semerkandî, Ebû Seleme. Cümelü Usûli’d-dîn -Mâtüridiliğin Temel İnanç İlkeleri-. thk./çev. Ahmet Saim Kılavuz. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Semerkandî, Şemsüddîn. İslam İnanç İlkeleri. çev. İsmail Yürük-İsmail Şık. Ankara: Araştırma Yayınları, 2011.
• Şehristânî, Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. thk. Abdülaziz Muhammed el-Vekil. 3 cilt. Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 1386/1968.
• Şeyhzâde, Abdurrahman b. Ali. Nazmu’l-ferâid ve cem’u’l-fevâid. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2016.
• Taftâzânî, Sa’duddîn. Kelam İlmi ve İslam Akaidi-Şerhu’l-Akaid-. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 9. Basım, 2017.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Mevsûatü keşşâfı ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tözluyurt, Mehmet. Misak, Takdir ve Vahy Bağlamında Allah İnsan İlişkisi. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2019.
• Üsmendi, Alâüddîn. Lübâbü’l-kelâm. thk. Muhammed Sait Özervarlı. İstanbul: TDV Yayınları, 2006, 2019.
• Üsmendi, Alâüddîn. Lübâbü’l-Kelâm -Matüridi Kelamının Özü-. çev. Murat Kaan Kıvılcım. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Üsmendi, Alâüddîn. Lübâbü’l-Kelâm-İnançta Türk İlim ve Aklı-. çev. Yalçın Topçu. İstanbul: Akçağ Yayınları, 2021.
• Yar, Erkan. Müslüman Kelamında Teklif ve Sorumluluk. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Yeprem, M. Saim. İrade Hürriyeti ve İmam Matüridi. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Minhâc fî usûli’d-dîn-Dinin Temel İlkelerini Anlama Yöntemi. çev. Mehmet Evkuran. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.