Tevfik el-Hakim’in “Mağara Dostları” Oyununda Seçilmiş Metinlerde Söylemsel İçerim

Year 2025, Volume: 27 Issue: 27, 301 - 326, 30.06.2025

Ahmed Mahmoud Zakaria Tawfık

https://doi.org/10.51553/bozifder.1638140

Abstract

Edimbilim, etkili iletişimi sağlamak için dilin farklı bağlamlarda kullanımıyla ilgilenir ve 1960’larda İngiliz filozof Paul Grice tarafından öne sürülen sezdirimsel üsluba değinmek bu çalışmaların önemli bir parçasıdır. Konuşmanın ima edilmesi, kelimenin tam anlamıyla kelimelerin kendisinden ziyade bağlamdan ve örtülü konuşma kurallarından çıkarılan anlamları ifade eder. Bu kavram, anlamların bağlama ve konuşmacılar arasındaki ortak beklentilere göre nasıl değişebileceğini gösterdiği için günlük konuşmalarda örtülü anlamları anlamada etkili bir araçtır. Tiyatroda diyalojik ima, karakter oluşumunda ve olay örgüsünün gelişiminde önemli bir rol oynar. Çeşitli etkiler elde etmek için çeşitli şekillerde kullanılır ve teatral metinleri daha karmaşık ve gerçekçi hale getirir. Örneğin Tevfik el-Hakim’in “Mağara Dostları” adlı oyununda karakterlerin ve olayların karmaşıklık ve belirsizlik katmanlarıyla zenginleştirilmesine katkıda bulunan karmaşık diyalog tekniklerinin kullanımı ortaya çıkıyor. Dolayısıyla bu oyundaki diyalog imalarının incelenmesi, karakterlerin ve metnin psikolojik derinliğinin anlaşılmasında önemli bir rol oynar, çünkü karakterlerin gelişimine, niyetlerinin ve iç çatışmalarının ortaya çıkarılmasına katkıda bulunur. Bu nedenle, “Mağara Dostları” oyunundaki diyalojik imanın incelenmesi, metnin ve karakterlerin daha derinlemesine anlaşılmasına büyük katkı sağladığı için bizim için önemli görünmektedir. Bu makalede araştırma şu ana soruyu ortaya koymaktadır: Nasıl yapılabilir? Diyalojik zorunluluk teatral metne derinlik ve anlam çokluğu katar mı? Çalışmanın amacı, diyalog yapısının analizi, sezdirimsel üslubu ve nasıl kullanılacağını ortaya çıkarmak için “Mağara Dostları”ndaki diyalog yapısının incelenmesi ve analizidir. Örtük anlamları yorumlamak, örtük anlamları ve diyalojik katılımın karakterler üzerindeki etkisini ortaya çıkarmak, diyalojik katılımın karakterlerin geliştirilmesine nasıl katkıda bulunduğunu anlamak ve onların niyetlerini ve iç çatışmalarını vurgulamaktır. Bu hedeflere ulaşmak için araştırmada, pragmatik analiz, edebî analiz ve kültürel eleştiriyi birleştiren ve metnin daha derin ve kapsamlı bir şekilde anlaşılmasına olanak tanıyan bir yaklaşım benimsenecektir. Bu metodoloji sayesinde örtülü anlamlar, entelektüel ve politik çağrışımlar ortaya çıkarılabilir, bu da edebî analizi zenginleştirir ve oyunun bütünsel vizyonunu sağlamaya katkıda bulunur. Makale; giriş, ardından diyalojik katılım kavramını, anlam türlerini, söylem ilkelerini ve diyalojik etkileşimin özelliklerini ele alan beş konuyu içeren teorik bir bölüm ve “Mağara Dostları”nın oyununa giriş ve konusundan oluşmaktadır. Daha sonra uygulamalı bir çalışma, metinde çoklu anlamlar ve karmaşıklıklar yaratmak için oyundaki diyalojik imanın nasıl kullanılacağını ele almaktadır. Daha sonra çalışmanın en önemli bulgularını özetleyen bir sonuç kısmı gelmektedir. Bu sonuçlardan göze en çok çarpanı, Tevfik el-Hakim'in belirli dramatik hedeflere ulaşmak için söylem ilkelerini etkili bir şekilde kullanmasıdır. Nicelik, nitelik, ilişki ve yöntem ilkelerinde ihlaller olsa da bu ihlaller dramatik olay örgüsüne hizmet etmek amacıyla kasıtlıdır.

Keywords

Arap Dili ve Belâgatı , Dil Bilimi , Edimbilim , Sezdiri , Mağara Ehli

Conversational Implicature in Selected Texts from Tawfīq al-Ḥakīm’s Play “Ahl Al-Kahf”

Abstract

Studies of pragmatics deal with language in its use in different contexts to achieve effective communication and addressing the concept of dialogical imperative is an essential part of these studies, as it was presented by the British philosopher Paul Grice in the 1960. Conversational implicature refers to meanings that are inferred from the context and implicit rules of speech, rather than from the literal words themselves. This concept is an effective tool in understanding implicit meanings in everyday conversations, as it shows how meanings can change based on context and shared expectations between speakers. In theatre, dialogical implicature plays an essential role in character building and plot development. It is used in multiple ways to achieve diverse effects, making theatrical texts more complex and realistic. For example, in the play “People of the Cave” by Tawfīq al-Ḥakīm, the use of complex dialogic techniques appears that contribute to enriching the characters and events with layers of complexity and ambiguity. Therefore, studying the dialogue implication in this play plays an important role in understanding the psychological depth of the characters and the text, as it contributes to developing the characters and revealing their intentions and internal conflicts. Therefore, it seems important for us to study the dialogic implication in the play “People of the Cave,” as it contributes greatly to a deeper understanding of the text and the characters. In this article, the research poses the main question: How can the dialogical imperative add depth and multiplicity of meanings to the theatrical text? The study aims to: Analysis of the structure of dialogue: Study and analysis of the structure of dialogue in “People of the Cave” to reveal dialogue necessity and how to use it. Interpreting implicit meanings: Revealing implicit meanings and the effect of dialogical engagement on characters: Understanding how dialogical engagement contributes to developing characters and highlighting their intentions and internal conflicts. To achieve these goals, the research will adopt an approach that combines pragmatic analysis, literary analysis, and cultural criticism, allowing for a deeper and comprehensive understanding of the text. Through this methodology, implicit meanings and intellectual and political connotations can be revealed, which enriches literary analysis and contributes to providing an integrated vision of the play. The article includes an introduction, then a theoretical section that includes five topics that address the concept of dialogical engagement, types of meaning, principles of discourse, and the properties of dialogical engagement, and an introduction to the play of the People of the Cave and its subject. Then an applied study reviews how to use dialogic implication in the play to create multiple meanings and complexities in the text. Then a conclusion sums up the most important findings of the study, the most prominent of which was that Tawfīq al-Ḥakīm used the principles of discourse effectively to achieve certain dramatic goals. Although there are violations of the principles of quantity, quality, relationship, and method, these violations are intentional in the service of the dramatic plot.

Keywords

Arabic Language and Literature , Linguistics , Pragmatics , Implicature , People of The Cave

الاستلزام الحواري في مسرحية "أهل الكهف" لتوفيق الحكيم: نصوص مختارة

Abstract

تختص الدراسات التداولية باللغة أثناء استخدامها في سياقات مختلفة لتحقيق التواصل الفعّال، وتناوُل مفهوم الاستلزام الحواري هو جزءٌ أساسيٌّ من هذه الدراسات، حيث قدَّمه الفيلسوف البريطاني بول غرايس في الستينيات. يُشير الاستلزام الحواري إلى المعاني التي يتم استنتاجها من السياق والقواعد الضمنية للحديث، وليس من الكلمات الحرفية نفسها. يُعد هذا المفهوم أداة فعّالة في فهم المعاني الضمنية في المحادثات اليومية، حيث يُوضِّح كيف يمكن أن تتغير المعاني استنادًا إلى السياق والتوقعات المشتركة بين المتحدثين. في المسرح، يلعب الاستلزام الحواري دورًا أساسيًّا في بناء الشخصيات وتطور الحبكة، حيث يُستخدم بأساليب متعددة لإضفاء تأثيرات متنوعة، مما يجعل النصوص المسرحية أكثر تعقيدًا وواقعية. على سبيل المثال، في مسرحية "أهل الكهف" لتوفيق الحكيم، يظهر استخدام تقنيات الاستلزام الحواري التي تسهم في إثراء الشخصيات والأحداث بطبقات من التعقيد والغموض. لذا، فإن دراسة الاستلزام الحواري في هذه المسرحية تؤدِّي دورًا مهمًّا في فهم العمق النفسي للشخصيات والنص. ولذا يبدو من الأهمية بمكان أن نقوم بدراسة الاستلزام الحواري في مسرحية "أهل الكهف" دراسة تداولية للكشف عن الجوانب الخفية في النص. وفي مقالتنا هذه يطرح البحث السؤال الرئيسي: كيف يمكن للاستلزام الحواري أن يضيف عمقًا وتعددًا للمعاني في النص المسرحي. وتهدف الدراسة إلى تحليل بنية الحوار في "أهل الكهف" للكشف عن الاستلزام الحواري وكيفية استخدامه في تطوير الشخصيات وإبراز نيَّاتها وصراعاتها الداخلية. ولتحقيق تلك الأهداف سوف يعتمد البحث منهجًا يجمع بين التحليل التداولي، الأدبي، والنقد الثقافي، مما يسمح بفهم أكثر عمقًا للنص. وتشتمل المقالة على مقدمة ثم مبحث نظري يشتمل على خمسة مطالب تتناول مفهوم الاستلزام الحواري وأنواع المعنى ومبادئ الخطاب وخواص الاستلزام الحواري، وتعريفًا بمسرحية أهل الكهف وموضوعها، ثم مبحث تطبيقي يستعرض كيفية استخدام الاستلزام الحواري في المسرحية لخلق معان متعددة وتعقيدات في النص، ثم خاتمة تلخص أهم ما توصلت إليه الدراسة التي كان من أبرزها استخدام توفيق الحكيم مبادئ الخطاب بفعالية لتحقيق أهداف درامية معينة. على الرغم من وجود انتهاكات لمبادئ الكم والجودة والعلاقة والطريقة، فإن هذه الانتهاكات تكون مقصودة لخدمة الحبكة الدرامية؛ حيث أسهم تحليل الاستلزام الحواري وفق مبدأ التأدب مثلا في فهم تأثير العلاقات الشخصية والظروف النفسية والاجتماعية على استخدام اللغة. توضح الأمثلة كيف يمكن أن تؤدي الضغوط والتحديات إلى تصاعد التوتر بين الشخصيات، حيث يصبح التهذيب أداةً للتخفيف من حدة التفاعل، أو قد يُنتهك عمدًا للتعبير عن المشاعر القوية والأفكار الدفينة، ويعكس ذلك دور اللغة في تشكيل الديناميكيات الاجتماعية والتواصل بين الأفراد.

Keywords

اللغة العربية وآدابها , علم اللغة , التداولية , الاستلزام الحواري , أهل الكهف

References

• Cemîle, Zîġamî - ʿAlî, Muḥaddâdî. “et-Taḥvîrü’l-Fennî ve Ṣirâüʿz-Zamān fî Mesraḥiyyat ‘Ehlü’l-Kehf’ lit-Tevfîḳ el-Ḥakîm”. Mecelletü’l-ʿUlûmu’l-Luġati’l-ʿArabiyye ve Âdâbihâ 12/3 (2020), 452-470.
• Fâḫûrî, ʿAdil. “el-İḳtiḍâʾ fî’t-tedâvüli’l-lisânî”. Mecelle ʿÂlemü’l-Fikr 20/3 (1989), 144-166.
• Grice, H. P. Studies in the Way of Words. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1989. http://www.gbv.de/dms/bowker/toc/9780674852709.pdf
• Ḥakîm, Tevfîḳ. Mesraḥiyyât Ehli’l-Kehf. Ḳâhire: Mektebet Miṣr, 1988.
• İsmail, Ṣalâḥ. “en-Naẓariyye’l-ḳaṣdiyye fî’l-maʿnâ ʿinde Grace”. Ḥavliyyâtü’l-Âdâb ve’l-ʿUlûmi’l-İctimâʿiyye 25/230 (2005), 1-130. https://doi.org/10.34120/aass.v25i230.595
• Kâẓim Sumaysim, Wiʾâm. “Abʿâd el-Âdâbü’l-Felsefî fî’l-Fenni’l-Mesreḥî: Mesreḥiyyât Ahli’l-Kehf Tevfîḳ el-Ḥakîm Unmûẕecen”. Mecelletü Merkez Dirâsâti’l-Kûfe 1/53 (2019), 599-636. https://doi.org/10.36322/jksc/0105317
• Leech, Ceoferî. Mebâdiʾ et-Tedâvüliyya. çev. ʿAbdüʾḳâdir Ḳanînî. ed-Dârü’'l-Beydâ: Afrîḳiyâ el-Şarḳ, 2013.
• Medâs, Ahmed. Maʿâlim fî menâhic taḥlîli’l-ḫiṭâb. ʿAmmân: Merkez el-Kitâb el-Akademî, 2019.
• Naḥle, Maḥmûd Ahmed. Âfâḳ cedîde fî’l-baḥsi’l-luġavî el-Muʿâṣir. Kahire: Dârü’l-Maʿrife el-Cedîde, 2002.
• Naʿîme, Saʿdiyye. “Siyâḳü’l-Ḥades̱i’d-Drâmî fî Mesraḥiyyât Ehli’l-Kehf li-Tevfîḳ el-Ḥakîm”. Maḳâmât li-d-Dirâsâti’l-Lisâniyye ve’l-Edebiyye ve’n-Naḳdiyye 4/2 (2020), 91-112. https://asjp.cerist.dz/en/article/137989
• Ṣaḥrâwî, Mesʿûd. et-Tedâvüliyya ʿinde el-ʿulemâʾ il-ʿArab: Dirâsât tedâvüliyya li-ẓâhira “el-Afʿâlü’l-Kelâmiyye” fî’t-turâṡei’l-lisânî’l-ʿArabî. Beyrut: Dârü’t-Ṭalîʿa, 2005.
• Şehrî, Abdulhâdî Ẓâfir. İstrâtijiyyât el-ḫiṭâb: Muḳāraba luğaviyya tedâvüliyya. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Cedîd, 2004.
• Şibl, ʿAzze. ʿİlmu’l luğati’n-naṣṣ: en-Naẓariyye ve’t-taṭbîḳ. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 2007.
• Yıkmış, Sezergül. “Türkçede Sezdirim: Duvar Yazıları Örneği”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi Özel Sayı 1 (Ekim 2023), 371-390. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1338746
• Yule, Cûrc. et-Tedâvüliyya. çev. Ḳuṣay el-ʿAṭabî. Beyrut: ed-Dârü’l-ʿArabiyye li’l-ʿUlûm Nâşirûn, 2010.
• ʿAbd, Muḥammed. el-Naṣṣ ve’l-ḫiṭâb ve’l-ittiṣâl. Kahire: el-Akademiyye’l-Ḥadîse li’l-Kitâbi’l-Câmiʿî, 2005.
• ʿAbdüʾrraḥmân, Ṭâhâ. el-Lisân ve’l-mîzân ev et-tekevsuru’l-ʿaḳlî. ed-Dârü’l-Beydâ: el-Merkezi’s-Sekâfî’l-ʿArabî, 1998.
• ʿUṣaylî, ʿAbdülaziz. el-Muʿcemü’l-Müsevver li’l-muṣṭalaḥâti’l-lisâniyyâti’t-taṭbîḳiyya. Riyâd: Mecmaʿü’l-Melik Selmân el-ʿÂlemî li’l-Luğati’l-ʿArabiyye, 2023.