ḲIṢAṢÜ’L‐ENBİYĀ’DA HAYVAN ADLARI

Year 2020, Volume: 5 Issue: 1, 127 - 142, 14.06.2020

Adem Serhat Özkan

Abstract

Ḳıṣaṣü’l‐Enbiyā, adından da anlaşılacağı üzere peygamber kıssalarını konu alan Harezm Türkçesiyle
yazılmış ilk eserdir. Eser Ribat-ı Oğuz’da, Çağatay hanlarından Tarmaşirin emiri Nāṣırü’d-dīn Tok Buga adına
Nāṣırü’d-dīn b. Burhānü’d-dīn Rabġūzī tarafından, Farsçadan yapılmış bir tercümedir (1310). Eser, geleneksel
İslam edebiyatında çok görülen bir peygamberler tarihidir. Bir önsözden sonra Adem’den başlayarak bütün
peygamberlerin menkıbevi hayatları anlatılmaktadır. Sade bir nesir diliyle yazılan Ḳıṣaṣü’l‐Enbiyā’da yer yer
manzum bölümlere de rastlanmaktadır. Zengin bir söz varlığına sahip olan eserde bir kelimenin Karahanlı
Türkçesindeki eski şeklinin yanında ses gelişimi ve değişimine uğramış yeni şekilleri de yer almıştır. Metinde
İslâmî terimler için kullanılan Arapça kelimelerin yanında bunların Türkçeleştirilmiş şekilleri de kullanılmıştır.
Söz varlığı bakımından önemli bir yanı da, elimizdeki mevcut sözlüklerde bulunamayan, eklerle genişletilmiş,
karşılığı anlamdan yola çıkılarak ve etimoloji yapılarak verilen kelimelerin çokluğudur. Eserde peygamberler
bahsinde çeşitli hikâyelerle birlikte o zamanın şartları da irdelenmiş, insanların o dönemdeki şartları göz
önünde bulundurularak çeşitli sosyal ihtiyaçların karşılanmasındaki araç ve gereçlerden bitki ve hayvan
adlarına, coğrafi terimlerden meslek ve zanaat ile ilgili adlara, burç ve astroloji ile ilgili terimlere kadar eserde
çeşitli kullanımlarla zengin bir mahiyete eriştirilmiştir.
Bu makalede Ḳıṣaṣü’l‐Enbiyā adlı eserde hayvan adları söz varlığı irdelenmiş; tarihsel ve modern Türk dili
alanında mukayese edilerek verilmiştir. Arapça, Farsça gibi dillerden alıntı hayvan adlarının varlığı da eserde
dikkat çekici niteliktedir. Bazı hayvan adları ise sadece o döneme ait söz varlığına özgü sözcükler olarak
değerlendirilmiştir.

Keywords

Ḳıṣaṣü’l‐Enbiyā, söz varlığı, hayvan adları

References

• Abik, A. D. (2009), ‘‘Kutadgu Bilig’de Hayvan Adları’’, Journal of Turkish Studies Festschrift in Honor of Cem Dilçin I Türklük Bilgisi Araştırmaları, Volume 33 / 1, s. 1-32. Alparslan, G. G. (2013), ‘‘Cengiz Atmatov’un Dişi Kurdun Rüyaları Romanı’nda Doğal Denge ve Hayvan Zihni’’, Edebiyat Fakültesi Dergisi/ Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 30 Sayı/ Number 2 (Aralık/ December 2013), s. 1‐18. Ata, A. (1997), Nāṣırü’d‐dīn Bin Burhānü’d‐dīn Rabġūzī Ḳıṣaṣü’l‐Enbiyā (Peygamber Kıssaları), I. Giriş‐Metin‐Tıpkıbasım, II. Dizin, TDK Yay., Ankara. Aydın, E. (2016/1), ‘‘Eski Türk Yazıtlarında Bitkiler ve Hayvanlar’’, Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi Yıl 54, Yeni Seri, Cilt IX, Sayı I, s. 1-51. Bozkaplan, Ş. (2007). ‘‘Kutadgu Bilig’deki Hayvan Adları Üzerine Bir İnceleme’’. Turkish Studies, 2(4), 1110-1118. Clauson, G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre‐thirteenth Century Turkish, Oxford. (EDPT) Devellioğlu, F. (2005). Osmanlıca‐Türkçe Ansiklopedik Lūgat (22. baskı). Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları. Dinç, A. (2014). Türkçenin Kayıp Kelimeleri, Lıtera Yayıncılık, İstanbul. Eren, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 1. Baskı, Ankara. (TDES) Eyuboğlu, İ. Z. (2017), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul. Gabain, A. Von (2007). Eski Türkçenin Grameri (5. baskı) (çev. M. Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Gül, M. (2015), 1-24. ‘‘Dīvānü Lugāti’t Türk’teki Hayvan Adları Üzerine Bir İnceleme’’. İdil 4. 15 : 1-24. Gülensoy, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara. (TSKBS) Karahan, A. (2013), ‘‘Codex Cumanıcus’ta Hayvan Adları’’, Turkish Studies‐International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1, p. 1839- 1865, Ankara. Ögel, B. (2014). Türk Mitolojisi (I‐II), (6. baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Özkartal, M. (2012). ‘‘Türk Destanlarında Hayvan Sembolizmine Genel Bir Bakış’’ (Dede Korkut Kitabı’ndan Örnekler), Millî Folklor, 94, 58-71. Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Birinci Cilt, İstanbul. Tokyürek, H. (2013). ‘‘Eski Uygurcada Hayvan Adları ve Bunların Kullanım Alanları’’, TÜBAR, XXXIII, 221-281. Türkçe Sözlük, -11. bsk.- Ankara: Türk Dil Kurumu, 2010; Ankara. Toprak F. (2013). ‘‘Çağatay Şiirinde Vahşi Hayvanlar ve Yırtıcı Kuşlar’’, Turkish Studies‐ International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 p. 105-124, Ankara.