ON THE WORDS RELATED TO THE CONCEPT OF “UTAN-” IN THE DIALECTS OF TURKIYE TURKISH

Year 2024, Volume: 9 Issue: 2, 3 - 23, 30.12.2024

Ali Cin

https://doi.org/10.70916/buefd.1597675

Abstract

In Turkey Turkish, the verb "embarrass" is used to describe feelings of sadness or embarrassment caused by finding oneself in a situation that could be perceived as ridiculous or dishonourable. This emotion is one of the rare exclusive to human beings. The emotion of shame is a response to any perceived deficiency in the mental world of an individual striving to embody the idealised human being, which is typically regarded as acceptable within society. This helps to regulate the attitudes and behaviours of people in accordance with both written and unwritten rules. The intensity of this response in Turkish society is typically evidenced by physical manifestations such as blushing, an embarrassed tilting of the head forward, and rapid heart palpitations. For the concept of shame in Turkey Turkish, in addition to the word shame, words and phrases such as ar, hicap, hayâ, mahcup, mahcubiyet, arlan-, hicap duy-, which are within the same concept area, are used, and for those who do not have this feeling, words such as shameless, vigorous, indecent, faceless are generally used. In examining the concept of shame in historical Turkish periods, one encounters a number of noteworthy terms, including uvut/uwut (shame), uwutluğ (shy), uvutlan- (be embarrassed), uyadsılık (bashful), and uyal- (to be ashamed), as evidenced in Kashgarli's Divan. The terms uyat- (to be ashamed), yaçan- (to be ashamed and shy), turkın-/turkun- (to be ashamed) and turkug (embarrassment, shame) are still in use in some modern Turkish dialects, while in others, words such as uyat/oyat; uyal-; utan- are more commonly used. The concept of shame also has a rich usage in the dialects of Turkey Turkish with various forms such as abır ele-; arsın-; aşıtla-; arın-; bozar-; et ben ol-; doncuk-; hecil düş-; endik-; hader et-; eymen-; körlen-; kızılganla-; küşüm; paysın-; püsükle-; sığıt; utlan-/udlan-; uyal-; uyalt-; abır; gücük; ud; ut. The aim of this study is to analyse the words that are used in the dialects of Turkey Turkish for the concept of utan- and for its description.

Keywords

Turkey Turkish, the term of shame, Turkey Turkish dialects

TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA “UTAN-” KAVRAMIYLA İLGİLİ KELİMELER ÜZERİNE

Abstract

Türkiye Türkçesinde gülünç veya onursuz sayılabilecek bir duruma düşmekten üzüntü duymak, mahcup olmak anlamında kullanılan utan- fiili, insanoğluna mahsus nadir duygulardan birisidir. Utanma duygusu, genel olarak kişilerin tutum ve davranışlarının yazılı ve yazılı olmayan kurallara göre düzenlenmesine yardımcı olan, toplumca makbul görülen ideal insan olma düşüncesine ulaşmaya çalışan kişinin kendi ruh dünyasında algıladığı, herhangi bir eksikliğe karşı verdiği tepkidir. Bu tepkinin Türk toplumundaki reaksiyon boyutu genel olarak yüz kızarması, başın mahcupça öne eğilmesi, hızlı kalp çarpıntısı gibi şekillerde ortaya çıkmaktadır. Utanma kavramı için Türkiye Türkçesinde utanma kelimesinin yanı sıra, aynı kavram alanı içerisinde yer alan ar, hicap, hayâ, mahcup, mahcubiyet, arlan-, hicap duy- gibi kelimelerin ve öbeklerin kullanıldığını, bu duyguyu taşımayanlar için de genel olarak utanmaz, arsız, hayâsız, yüzsüz gibi kelimelerin kullanıldığı görülmektedir. Türkçenin tarihî dönemlerinde utanma kavramıyla ilgili olarak Kaşgarlı’ının Divan’ında uvut/uwut (utanma); uwutluğ (utangaç); uvutlan- (utanmak); uyadsılık (utanan, utangaç), uyal- (utanmak); uyat- (utanmak); yaçan- (utanıp çekinmek); turkın-/turkun- (utanmak); turkug (utanma, hayâ) kelimelerinin, modern Türk lehçelerinde ise genel olarak uyat/oyat; uyal-; utan- gibi kelimelerin kullanıldığı görülür. Utanma kavramı Türkiye Türkçesi ağızlarında da abır ele-; arsın-; aşıtla-; arın-; bozar-; et ben ol-; doncuk-; hecil düş-; endik-; hader et-; eymen-; körlen-; kızılganla-; küşüm; paysın-; püsükle-; sığıt; utlan-/udlan-; uyal-; uyalt-; abır; gücük; ud; ut gibi çeşitli şekilleriyle zengin bir kullanıma sahiptir. Bu çalışmanın amacı, utan- kavramı için Türkiye Türkçesi ağızlarında kullanılan ve onu betimleyen kelimeleri analiz etmektir.

Keywords

Türkiye Türkçesi, utanmak kavramı, Türkiye Türkçesi ağızları

References

• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan türkçesi sözlüğü I‐II. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu bilig III, indeks. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arat, R. R. (1991). Kutadgu bilig I, Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Arat, R. R. (1992). Atabetü’l‐hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l‐enbiya I, giriş‐metin‐tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l‐feradis. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (2004). Türkçe ilk kur'an tercümesi (Rylands nüshası). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Atalay, B. (1945). Et‐tuhfetü’z‐zekiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Atalay, B. (1992). Divanü lugati’t‐türk tercümesi (I, II, III, IV) Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ay Akyıldız, D. (2021). Anadolu ağızlarında “gülmek” ve “ağlamak” eylemlerinin troponimleri, Söylem Filoloji Dergisi. 6 (3), 820-831.
• Ayverdi, İ. (2005). Misalli büyük türkçe sözlük. İstanbul: Kubbealtı.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski uygur türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Caferoğlu, A. (1931). Kitâb al‐ idrâk li‐lisân al atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Cin, A. ve Genç, S. (2017). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü’nün ters dizimi. İstanbul: Şule Yayınları.
• Cin, A. (2011). Türk edebiyatının ilk yûsuf ve züleyhâ hikâyesi, ali’nin kıssayı‐yûsuf’u. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre‐thirteenth‐century turkish, Oxford Yayınları.
• Çulha, T. (2006). Karaycanın kısa sözvarlığı. İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Doğan, M. (1990). Büyük türkçe sözlük. İstanbul: Rehber Yayınları.
• Doğru, A. ve Kaynak, İ. (1991). Gagauz türkçesinin sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eraslan, K. (1999). Sekkākî divānı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eraslan, K. (1994). +sı-/+si-(~+su-/ +sü-) İsimden fiil yapma eki ile -sı- / -si-(~-su- /sü-) fiilden fiil yapma eki ve genişlemiş şekilleri hakkında, Türk Kültürü Araştırmaları. 32,(1-2) 47-62.
• Erdoğan, A. (2019). Çuvaşçada art zamanlı ad yapımı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• İsi, Hasan (2018). Tarihî doğu-batı türkçelerinde leksikal bir farklılık: uvut~uwut/uyat. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11 (56), 57-70.
• Karaağaç, G. (1997). Lütfî divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaçalin, M. (2011). Nevayi’nin sözleri ve çağatayca tanıklar. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karamanlıoğlu, A.F. (1989). Gülistan tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karasoy, Y. (1998). Şiban han dîvânı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kocasavaş, Y. (1998). +sa-/+se- isimden fiil yapma eki ile -sa-/-se- fiilden fiil yapma eki ve genişlemiş şekilleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 28 (2) 419-434.
• Koç, K., Bayniyazov A. ve Başkapan V. (2003) Kazak Türkçesi türkiye türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Komisyon (1993). Derleme sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Komisyon (1996). Tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Komisyon (2011). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kurban, İ. (1985). Yeni uygur türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Küçük, M. (2014). Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait satır arası ilk kur’an tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Naskali Gürsoy, E. ve Duranlı M. (1999). Altyaca-türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Naskali Gürsoy, E., Butanayev, V., İsina, A., Şahin, E. ve Koç, A. (2007) Hakasça‐türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Öner, Mustafa (2015). Kazan‐tatar türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özyetkin, M. (2001). Ebu hayyān, kitabu’l‐idrāk li lisani’l etrak, fiil: karşılaştırmalı bir gramer ve sözlük denemesi. Ankara: Köksav Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay‐malkar türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (2008). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T., Ölmez M., Ceylan E., Ölmez Z., ve Eker S., (1995). Türkmence‐Türkçe Sözlük, İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, T., Ölmez M., Ceylan E., Ölmez Z., ve Eker S., (1995). Türkmence‐Türkçe Sözlük, İstanbul: Simurg Yayınları.
• Toparlı, R., Çögenli, S. ve Yanık, H.N. (1999). El‐ kavânînü'l‐külliye li‐zabti’l‐lügati'ttürkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Çögenli, S. ve Yanık, H.N. (2000). Kitâb‐ı mecmû‐ı tercümân‐ı türkî ve acemî ve mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R. (2000). Ahmet Vefik Paşa, Lehçe‐i osmânî. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Üşenmez, E., Boltabayev S., Tuğlacı, G. (2016). Özbekçe‐Türkçe sözlük. İstanbul: Türk Dünyası Vakfı.
• Yavuzarslan, P. (2010) Kamus‐ı türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yudahin, K. K. (1988). Kırgız sözlüğü I, II (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yüce, N. (1993). Mukaddaimetü’l‐edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yücel, B. (1995). Bâbür divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Zülfikar, H. (1995). Türkçede ses yansımalı kelimeler. Ankara: Türk Dil Kurumu.