İslam Düşüncesinin Klasik Döneminde Kimyevi Bilimsel Araştırma Modeli’nin Câbir Bin Hayyân’ın Elkimya Teorileri Üzerinden Tartışılması

Yıl 2022, Sayı: 20, 230 - 245, 25.12.2022

Şule Taşkıran Çankaya , Sehran Mammadov

https://doi.org/10.34085/buifd.1199929

Öz

Elkimyanın en önemli temsilcilerinden Ebû Mûsâ Câbir b. Ḥayyân (ö. 200/815), evrenin oluşumuna ve yapısına dair getirdiği açıklamaları büyük ölçüde Aristoteles’in dört unsur kuramı ve Galen’in hıltlar kuramı üzerine bina etmiştir. Bununla birlikte Câbir, geliştirdiği mîzân kuramı ile duyulur niteliklerin ölçüsel hesabına bağlı bir açıklama modeli sunmuş ve az sayıda da olsa bilinen bazı temsilcileri olan bu modeli bir düzen içerisine sokarak felsefe-bilim tarihine bu bağlamda katkıda bulunmuştur. Herhangi bir disiplinin ne olduğunun tanımlanmasında, bilimsel olma iddialarının tartışılmasında; o disiplinin bilimsel açıklama modeli elde etme çabaları belirleyici özelliktedir. Bu çalışmada, Lakatos’un bilimsel araştırma programı kavramının metodolojisiyle ortaya koyduğu temel ilkeler üzerinden; Câbir’in klasik dönem elkimya geleneğindeki dört doğa-dört unsur, dönüşüm (transmutasyon), mîzan ve cıva-kükürt kuramları birer araştırma programı olarak değerlendirilebilir mi, kuramlara ait hangi öğeler katı çekirdeklere, hangileri koruyucu kuşaklara dahil edilebilir, bu kuramlar ilerlemeci kalabilmişler midir, kalabilmişlerse neden kalabildikleri, kalamamışlarsa neden kalamadıkları gibi soruların cevapları elkimya geleneğindeki kuramlara ait temel tespit ve kavramlar üzerinden araştırılacak ve Câbir’in elkimya kuramlarına ait temel düşüncelerini içeren ilgili metinler ve Kitâbu İhrâcu mâ fi’l-Kuvve ile’l-Fi’l ve Kitabu’s-Seb’în isimli eserleri üzerinden incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Cabir b. Hayyan, Elkimya, Bilimsel Açıklama Modeli

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK-1003

Proje Numarası

119K746

Discussion of the Chemical Scientific Research Model in the Classical Period of Islamic Thought through the Alchemy Theories of Jabir Bin Hayyan

Öz

One of the most important representatives of alchemy, Abū Mūsā Jābir ibn Ḥayyān (d. 200/815) based his explanations on the formation and structure of the universe largely on Aristotle's theory of four elements and Galen's theory of hilts. However, with the mizan theory he developed, Jâbir presented an explanation model based on the metrical calculation of sensible qualities and contributed to the history of philosophy-science in this context by putting this model, which has some known representatives, albeit a small number, into an order. In defining what a discipline is, in discussing its claims to be scientific; the efforts of that discipline to obtain a scientific explanation model are decisive. In this study, based on the basic principles laid down by Imre Lakatos' methodology of the scientific research program concept; can the four nature-four elements, transformation (transmutation), balance and sülfür-mercury theories in Câbir's classical period alchemy tradition be considered as a research program, which elements of the theories can be included in hard cores and which in protective belts, have these theories remained progressive? The answers to the questions such as why they could stay if they could, why they could not, will be searched through the basic determinations and concepts of the theories in the tradition of chemistry and the relevant texts containing the basic thoughts of Câbir's alchemy theories and his works named Kitâbu İhrâcu mâ fi'l-Kuvve ile'l-Fi'l and Kitabu's-Seb'în will be examined.

Anahtar Kelimeler

Jabir ibn Hayyan, alchemy, Scientific Research Model

Proje Numarası

119K746

Kaynakça

• Câbir b. Hayyân. Kitâbu İhrâcu mâ fi’l-Kuvve ile’l-Fi’l. thk. Paul Kraus. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1354/1935.
• Câbir b. Hayyân. Kitâbu’s-Seb’în. thk. Paul Kraus. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1354/1935.
• Chalmers, Alan. Bilim Dedikleri, çev. Hüsamettin Arslan. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2. Baskı, 2010.
• Gimbel, Steven. “Exploring the Scientific Method: Cases and Questions”. The University of Chicago Press, 2011.
• Gimbel, Steven. “Bilimsel Yöntemin İzinde”, çev. Özlem Ünlü. Ankara: Dipnot Yayınları, 2014.
• Grunberg, T. ve Grunberg, D. “Bilim Felsefesi”, ed. İ. Taşdelen, 1.baskı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını, 2011.
• Haq, Seyd Nomanul. Names, Natures and Things. Boston: Kluwer Academic Publishers, 1994.
• Hempel, Carl Gustav. “Philosophy of Natural Science”. Princeton: Princeton University, 1966.
• Hempel, Carl Gustav. “Aspects of Scientific Explanation and Other Essays in the Philosophy of Science”. New York: The Free Press, 1965.
• Hempel, Carl Gustav & Oppenheim, Paul. “Studies in the logic of explanation. Philosophy of Science”. Chicago: The University of Chicago Press, 1948.
• Lakatos, Imre. “The Methodology of Scientific Research Programmes”. Cambridge: Cambridge University Press, 1978.
• Mammadov, Sehran. Fâzıl Ali Bey El-İznikî’nin Es-Sirru’r-Rabbânî Fî ‘Îlmi’l-Mîzân İsimli Eserinin Tahkik, Tercüme ve İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Özsoy, Seda. “Popper ve Kuhn Arasında: Imre Lakatos ve Bilimsel Metodoloji İçin Yeni Bir Öneri”, Kaygı - Bursa Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, S. 30. Bursa: 2018.
• Saraç, Celal. “Câbir İbni Hayyan Üzerine”, İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi, I. İstanbul: 1963.
• Salmon, W.C. “Four decades of scientific explanation”. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1989.
• Strevens, Michael. “Scientific explanation”. Encyclopedia of Philosophy. Ed. M. Borchert Detroit: Macmillan Reference, 2.Basım, 2006.
• Tağman, Ertan. “Bilimsellik Ölçütü olarak “Açıklamanın” Doğası”, Dört Öge, S. 12. İstanbul: 2017.
• Taşkıran, Şule. “Câbir b. Hayyân”, İslam Düşünce Atlası: Klasik Dönem, ed. İbrahim Halil Üçer. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Van Fraassen, Bas. “The Scientific İmage”. Oxford: Clarendon, 1980.