Phonetic and Morphological Changes in Gökçe Arabic Dialect

Yıl 2025, Sayı: 25, 121 - 143, 27.06.2025

Mehmet Emin Efe

https://doi.org/10.34085/buifd.1628892

Öz

Although human beings have a unique biological structure, they were created as social beings. Just as it is inevitable for an individual to interact with other individuals in the context of maintaining its existence, the interaction of a society with other societies is also inevitable. While people transfer their own culture to the other party during this interaction, they are also affected by the cultures of others. This two-way interaction can sometimes completely tear societies away from their values. Dialect differences that have occurred in languages throughout history, or even complete breaks from the original language in a language, are the most obvious results of this cultural change. Thanks to the emergence of the religion of Islam in Arabia, the language of our Prophet Muhammad being Arabic and the Quran being sent down in the Arabic language, the Arabs expanded their geographical area. Thereupon, a great semantic, syntactic, morphological and phonetic change occurred in the languages of the Arabs who crossed the Arabian Peninsula. In this study, the differences between the phonetic and morphological changes in the dialect spoken by the Arabs who came to Anatolia over time and settled in Gökçe District and its surroundings in the Artuklu district of Mardin province, where Turkish and Kurdish are widely spoken, and the differences in its use in expressive Arabic are discussed comparatively. In the study, examples from the daily used language were selected by interviewing the speakers of the Arabic dialect in the mentioned region. The study is important in that it provides untouched information about a dialect and serves as a source for subsequent studies.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Mardin, Gökçe Dialect, Phonetic, Morphological, Change

Gökçe Arap Lehçesinde Fonetik ve Morfolojik Değişimler

Öz

İnsanoğlu kendisine has biyolojik bir yapıya sahip olmakla birlikte sosyal bir varlık olarak yaratılmıştır. Varlığını sürdürebilmesi bağlamında bir ferdin diğer fertlerle etkileşimi kaçınılmaz olduğu gibi, bir toplumun diğer toplumlarla etkileşimi de kaçınılmazdır. İnsanlar bu etkileşim esnasında karşı tarafa kendi kültürlerini aktarmakla birlikte, diğerlerinin kültürlerinden kendileri de etkilenmektedirler. Çift yönlü meydana gelen bu etkileşim bazen toplumları sahip oldukları değerlerden tamamen koparabilmektedir. Tarih boyunca dillerde meydana gelen lehçe farklılıkları hatta bir dildeki asıldan tamamen kopmalar, bu kültür değişiminin en belirgin neticesidir. İslâm dininin Arabistan’da ortaya çıkması, Peygamber Efendimizin dilinin Arapça olması ve Kur’ân’ın Arap dili ile indirilmesi sayesinde Araplar, coğrafi alanlarını genişletmişlerdir. Bunun üzerine Arabistan yarımadasını aşan Arapların dillerinde semantik, sentaks, morfolojik ve fonetik açıdan büyük bir değişim meydana gelmiştir. Bu çalışmada, zamanla Anadolu’ya kadar gelmiş, Türkçe ve Kürtçenin yaygın olarak konuşulduğu Mardin ili Artuklu ilçesi Gökçe Mahallesi ve çevresinde yerleşmiş olan Arapların konuştuğu lehçedeki fonetik ve morfolojik değişimler ile fasîh Arapçadaki söz konusu değişimler arasındaki farklar karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Çalışmada mezkûr bölgede söz konusu Arap lehçesini konuşanlarla görüşülerek, gündelik kullanılan dilden örnekler seçilmiştir. Çalışma, bir lehçe hakkında bakir bilgileri sunması ve sonraki çalışmalara kaynaklık etmesi açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Mardin, Gökçe Lehçesi, Fonetik, Morfolojik, Değişim

Kaynakça

• Ağbaht, Mahmut. Hatay Yerleşik Arap Diyalektleri Wals’e Göre Dil Özellikleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Aḥmed Muḫtâr, ʿUmar. Muʿcemu’l-luġati’l-ʿArabiyyeti’l-muʿâṣıra. ‘Âlemu’l-Kutub, 2008.
• Ak, Memet. Mahallemi Arap Diyalektinde Fiiller. İzmir: Duvar Yayınları, 2021.
• Akbaş, Yaşar Fatih - Kızılkaya, Yakup. “Arap Belâgatinde Cümle Düzeyinde Ḳalb (Göçüşme)”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2024), 120-144.
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. 3 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 6. Basım, 2015.
• Alhamd, Amar. Suriye’deki Raqa Aşiretleri Üzerine Bir Araştırma Sosyal, Siyasi ve Ekonomik Profiller. Gaziantep:
• Hasan Kalyoncu Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Araz, M. Ali Klay - Çelik, İzzettin. “Mardin Gökçe Köyü ve Çevresinde Kullanılan Arapça Atasözleri (Karşılaştırmalı Tematik Bir Çalışma)”. Dini Tetkikler Dergisi 5/1 (2022), 65-106.
• Benguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1986.
• Cengiz, Emin. “Siirt Arapçasında Dilsel Farklılıklar”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2019), 359-377.
• Cengiz, Emin. “Siirt Arapçasının Korunmasında Sözlü Kültürün Rolü”. Artuklu Akademi 6/1 (2019), 67-88.
• Cevherî, İsmâ‘îl b. Ḥammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ tâcu’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-‘Arabiyye. Beyrut: Dârü’l-‘İlmi li’l-Melâyîn, 1987.
• Curcânî, Seyyid Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Çelik, İzzettin. Mardin Lehçesinde Kullanılan Arapça Atasözü ve Duaların Fasih Arapça ve Türkçedekilerle Mukâyesesi (Gökçe Köyü ve Çevresi Örneği). Kıbrıs: Kıbrıs Sosyal Bilimler Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Çıkar, Mehmet Şirin - Timurtaş, Abdulhadi. “Siirt Yöresinde Konuşulan Arapçanın Temel Özellikleri” 29 (2009), 87-112.
• Dâvud ‘Abde. Dirâsât fî ‘ilmi eṣvâti’l-‘Arabiyye. Amman: Dâru Cerîr, 2010.
• Demircan, Adnan. Urfa-Mardin Hattı Memleketime Dair Yazılar. İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Derbas, Nesrin. Mardin’de Konuşulan Arapça Lehçesisin Kültürel Kimliği. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Türkiye’de Yaşayan Diller Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Dozy, Reinhart Peter. Tekmiletu’l-me‘âcimi’l-‘Arabiyye. Irak: Vizâretu’s-Seḳâfeti ve’l-İ’lâm, 2000.
• Efe, Mehmet Emin. “Gökçe Arap Lehçesinde İsm-i Tafdîl”. Batü İslam Araştırmaları -III-. 35-48. Kahramanmaraş: klm Yayınları, 2024.
• Esmer Râcî. el-Mu‘cemu’l-mufaṣṣal fi ‘ilmi’ṣ-ṣarf. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Esterâbâdî, er-Raḍî. Şerḥu Şâfiyeti İbni’l-Ḥâcib. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1975.
• Ezherî, Ḫâlid b. ‘Abdullâh. Şerḥu’t-Taṣrîḥ ala’t-Tavḍîḥ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 2000.
• Ferâhîdî, el-Ḫalîl b. Aḥmed. el-Cumel fi’n-naḥv, 1995.
• Ferâhîdî, el-Ḫalîl b. Aḥmed. Kitâbu’l-‘ayn. 8 Cilt. Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Göçemen, Yakup. “Hatay’ın Altınözü İlçesinde Kullanılan Arapça Lehçesi ve Bu Lehçede Yer Alan Bazı Atasözleri”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 26 (2022), 864-895.
• Gözün, Ahmet Mahmut. “Arapçada Yerel Dil Olguları ve Takvîmu’l-Lisân Adlı Eser Işığında Hicri Altıncı Yüzyılda Irak Arapçasında Görülen Dil Varyantları”. Mevzu Sosyal Bilimler Dergisi 12 (2024), 345-380.
• İbn ‘Aḳîl. Şerḥu İbn ‘Aḳîl ’alâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Kahire: Dâru’t-Turâs, 1980.
• İbn Cinnî. el-Munṣıf. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Ḳadîm, 1954.
• İbn Cinnî. Sırru ṣınâ‘ati’l-i‘râb. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Fâris, Ebû Ḥuseyn Aḥmed. eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳḥi’l-luġati’l-‘Arabiyyeti ve mesâilihâ ve suneni’l-‘Arabi fî kelâmihâ, 1997.
• İbn Ḫâleveyh, Ebû ‘Abdillâh el-Ḥuseyn b. Aḥmed. Leyse fî kelâmi’l-‘Arab. Mekke, 1979.
• İbn Hişâm. Evḍaḥu’l-mesâlik alâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Fikr li’ṭ-Ṭibâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1431.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1993.
• İbn Serrâc, Ebû Bekr Muḥammed b. es-Serî‘. el-Uṣûl fi’n-naḥv. 3 Cilt. Beyrut: Mu’essesetu’r-Risâle, ts.
• İbn Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘ḳûb b. İsḥâḳ. el-Ḳalbu ve’l-İbdâl, ts.
• İbn ‘Usfûr. el-Mumti‘u’l-kebîr fi’t-taṣrîf. Mektebetu Lubnân, 1996.
• İbrâhîm Enîs. el-Eṣvâtu’l-luġaviyye. Mektebetu Nahḍati Mıṣır, 2010.
• İbrâhîm Enîs. Fi’l-lehecâti’l-’Arabiyye. Kahire: Mektebetu’l-Ancelo el-Mıṣriyye, 1992.
• İşler, Emrullah - Özay, İbrahim. Türkçe-Arapça Kapsamlı Sözlük. Ankara: Fecr, 2008.
• Keḥḥâle, ‘Umar Rıḍâ. Mu‘cemu ḳabâili’l-‘Arabi’l-ḳadîmeti ve’l-ḥadîse. 5 Cilt. Beyrut: Mu’essesetu’r-Risâle, 7. Basım, 1994.
• Kocabıyık, Halil İbrahim - Açar, Yeliz. “Arap Dilinde İbdâl”. Turkish Research Journal of Academic Social Science 3/1 (01 Ocak 2020), 58-65.
• Koç, Aylin. “Kelime Sonunda Ünsüz Türemesi”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 28 (2010), 47-67.
• Küçük, Cemil. “Kur’ân Harflerinin Sıfatları (Sıfat-ı Hurûf)”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/7 (2017), 63-77.
• Muberred, Ebû ‘Abbâs Muḥammed b. Yezîd. el-Muḳteḍab. 4 Cilt. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, ts.
• Önel, Abdulhakim. “Harran Bölgesi Arap Diyalektinin Kelime Semantiğinde Bazı Anlam Değişmeleri ve Alternatif Kelime Kullanımları”. Artuklu Akademi 9/2 (2022), 289-304.
• Önel, Abdulhakim. Harran Bölgesinde Konuşulan Arap Diyalektinin Dil Bilimsel Özellikleri ve Sözlü Edebiyat Malzemeleri. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Özcan, İbrahim vd. “Türkiye’deki Mahalli Arap Lehçeleri Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/1 (2023), 134-155.
• Sa‘îd el-Efġânî. el-Mûciz fî ḳavā‘idi’l-luġati’l-‘Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2003.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr. Fıḳḥu’l-luġa ve ṣırru’l-‘Arabiyye. İhyâu’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2002.
• Seyyid Muḥammed b. es-Seyyid Ḥasen. er-Râmûz ‘ala’ṣ-ṣıḥâh. Dımaşḳ: Dâru Usâme, 1986.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr ‘Amr b. ‘Usmân. el-Kitâb. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Sa‘îd el-Ḥasen İbn ‘Abdillâh. Şerḥu Kitabi Sîbeveyh. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2008.
• Suyûtî, Ebu’l-Faḍl Celâluddîn. el-Muzhir fî‘ ‘ulûmi’l-luġati ve envâ‘ihâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Şayır, Mehmet. Arapçanın Lehçelerine Giriş. Ankara: Kitabe Yayınları, 2023.
• Şayır, Mehmet. Mardin’de Konuşulan Arapça Lehçenin Sesbilgisi, Biçimbilgisi ve Sözdizimi Bakımından İncelenmesi. Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Temiz, İsmail. “Fonetik Bir Olgu Olarak Arap Dilinde Harf Hareke İlişkisi”. İlahiyat 5 (30 Haziran 2021), 143-158.
• Tural, Hüseyin. Mebâdiu ilmi’s-sarf. İstanbul: ensar, 2011.
• Yeşil, Selman. “Arap Dilinde İ‘lâl Kuralları ve Uygulamalı Örnekleri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/22 (15 Haziran 2019), 270-285. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.539575
• Zebîdî, Muḥammed Murteḍâ. Tâcu’l- ‘arûs min cevâhiri’l-ḳâmûs. Dârü’l-Hidâye, ts.
• Zeccâcî, Ebu’l-Ḳâsım. Kitâbu’l-cumel fi’n-naḥv. Dâru’l-Emel, 1984.