The Issues of Ilāhiyyah in al-Ḥākim al-Jushamī’s Tafsīr Titled al-Tahdhīb fī al-Tafsīr and the Influence of Mu‘tazilite Views

Year 2023, Issue: 20, 69 - 96, 31.12.2023

Faruk Özdemir

https://doi.org/10.59536/buiifd.1377504

Abstract

In this article, al-Ḥākim al-Jushamī’s (d. 494/1101) tafsīr al-Tahdhīb fī al-Tafsīr is analyzed in terms of mentions of ilahiyyah and the influence of Mu‘tazilite views. After the Battle of Siffin (37/657) between Ali (d. 40/661) and Mu‘awiya (d. 60/680), many sects and groups emerged among Muslims due to the differences of opinion on theological and political issues. Each sect appealed to the verses of the Qur’an in order to prove the legitimacy of its views and to find a legitimate ground. Mu‘tazilite mufassirs also wrote tafsir in line with the five principles of this sect known as al-Uṣul al-Khamsa. Mufassir al-Ḥākim al-Jushamī’s tafsir titled al-Tahdhīb fī al-Tafsīr covers Mu‘tazilite views extensively. This tafsir is important because it was written after the systematization of the views of the Mu‘tazilite school by al-Qadi Abd al-Jabbar (d. 415/1025). The present study is limited to the mentions of ilahiyyah in this tafsir, and the mentions of sam‘iyyāt and prophethood are excluded from the scope of the study since they would be beyond the extent of this article. In this context, al-Ḥākim al-Jushamī’s views and evaluations on topics of ilahiyyah such as the existence and unity of Allah, the uniqueness of Allah, calling Allah a ‘thing’ and not a ‘object’, ru’yatullah, and the names and attributes of Allah are included. The present study aims to identify al-Ḥākim al-Jushamī’s views on the itiqadi issues that fall within the scope of ilahiyyah and to determine the similarities and differences between the Mu‘tazilites’ views on the same issues. In this study, the literature review method was used to examine the sources produced on kalami-itiqadi issues, particularly al-Ḥākim al-Jushamī’s tafsīr.

Keywords

Tafsīr, al-Ḥākim al-Jushamī, al-Tahdhīb fī al-Tafsīr, Ilāhiyyah, Mu‘tazila

Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Tefsirinde İlâhiyyât Bahisleri ve Mu‘tezilî Görüşlerin Etkisi

Abstract

Bu makalede Hâkim el-Cüşemî’nin (ö. 494/1101) et-Tehzîb fi’t-tefsîr adlı tefsirinde ilâhiyyât bahisleri ve Mu‘tezilî görüşlerin etkisi araştırma konusu yapılmıştır. Hz. Ali (ö. 40/661) ile Muaviye (ö. 60/680) arasında meydana gelen Sıffîn (37/657) Savaşı sonrasında “Hakem Olayı”nı takip eden süreçte Müslümanlar arasında itikâdî ve siyasî görüş ayrılıkları sebebiyle birçok mezhep ve fırka ortaya çıkmıştır. Her mezhep kendi görüşünün doğruluğunu ispatlayabilmek ve meşru bir zemin bulabilmek gayesiyle Kur’ân âyetlerine müracaat etmiştir. Mu‘tezile mezhebine mensup müfessirler de bu mezhebin usûl-i hamse diye meşhur beş esası doğrultusunda tefsir yazmışlardır. Müfessir Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-tefsîr adlı tefsiri de Mu‘tezilî görüşlerin yoğun olarak işlendiği bir tefsirdir. Söz konusu tefsir Mu‘tezile ekolünün görüşlerinin Kâdî Abdülcebbâr (ö. 415/1025) tarafından sistematik hale getirilmesinin akabinde yazılmış olması açısından önem arz etmektedir. Araştırmamız söz konusu tefsirdeki ilâhiyyât bahisleri ile sınırlandırılmış, makalemizin boyutunu aşacağı düşüncesiyle sem‘iyyât ve nübüvvet bahisleri araştırma kapsamı dışında tutulmuştur. Bu bağlamda Allah’ın varlığı ve birliği, Allah’ın benzerinin olmaması, Allah hakkında “şey” denilmesi, “cisim” denilmemesi, rü’yetullah, Allah’ın isimleri ve sıfatları gibi ilâhiyyât konularına ilişkin Hâkim el-Cüşemî’nin görüş ve değerlendirmelerine yer verilmiştir. Araştırmamızın amacı ilâhiyyât kapsamına giren itikâdî meselelere dair Hâkim el-Cüşemî’nin görüşlerini tespit etmek, Mu‘tezile’nin aynı meselelere ilişkin görüşleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları belirlemektir. Bu araştırmada literatür taraması yöntemi kullanılarak Hâkim el-Cüşemî’nin tefsiri başta olmak üzere kelâmî-itikâdî konularda kaleme alınmış kaynaklar incelenmiştir.

Keywords

Tefsir, Hâkim el-Cüşemî, et-Tehzîb fi’t-Tefsîr, İlâhiyyât, Mu‘tezile.

References

• Abdülcebbâr, Kâdî. Müteşâbihü’l-Kur’ân. thk. Adnân Zerzûr. Kâhire: Dâru’t-Türâs, ts.
• Abdülcebbâr, Kâdî. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. thk. Andülkerîm ‘Usmân. b.y.: Mektebetu Vehbe, 3. Basım. 1416/1996.
• Abdülhamid, İrfan. İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akâid Esasları. çev. M. Sâim Yeprem. İstanbul: Marifet Yayınları, 3. Basım, 1994.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhâ. thk. Muhammed ‘Usmân el-Huşt. Kâhire: Mektebetu İbn Sînâ, ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDVY, 7. Basım, 2014.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. el-İnsâf fî mâ yecibu i‘tikāduh ve lâ yecûzu’l-cehlu bih fî ‘ilmi’l-kelâm. thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasen el-Kevserî. b.y.: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2. Basım, 1421/2000.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. İnanç Esasları Kılavuzu: Kitâbü’l-İrşâd, çev. Adnan Bülent Baloğlu vd. Ankara: TDVY, 3. Basım, 2016.
• Çelebi, İlyas. “Kâdî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/105-109. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Çınar, Muhammed. “Müteahhir Dönem Mu‘tezile Kelâmı: Hâkim el-Cüşemî’nin Mu‘tezilî Düşüncedeki Yeri ve Görüşleri”. Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 19 (Haziran 2023), 100-105.
• Ebû Hanîfe, en-Nu‘mân b. es-Sâbit. Fıkh-ı Ekber: Aliyyü’l-Kârî Şerhi, çev. Yunus Vehbi Yavuz. İstanbul: Çağrı Yayınları, 8. Basım, 2016.
• Ebû Zehra, Muhammed. İslâm’da İtikâdî, Siyâsî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi. çev. Sıbğatullah Kaya. İstanbul: Çelik Yayınevi, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. Târîhu’l-mezâhibi’l-İslâmiyye. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabiyy, ts.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. el-İbâne ʿan usûli’d-diyâne. Beyrût-Lübnân: Dâru İbn Zeydûn, ts.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. el-İbâne ve Usûlü Ehli’s-Sünnet: Eş‘arî Akâidi. çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2010.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. el-Lüma‘ fi’r-red ‘alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘. thk. Hamûde Ğurâbe. Kâhire: Matba‘atü Mısr, 1955.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. İlk Dönem İslâm Mezhepleri: Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 2. Cilt. Kâhire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1369/1950.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İtikadda Orta Yol: el-İktisâd fi’l-iʿtikād. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed Kerrâme el-Beyhakî. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahmân b. Süleymân es-Sâlimî. 10 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kitâb el-Mısrî - Beyrût: Dâru’l-Kitâb el-Lübnânî,1439-1440/2018-2019.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtü’l-Muʿtezile. Beyrût-Lübnân: y.y., 2. Basım, 1407/1987.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevhîd Açıklamalı Tercüme. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 8. Basım, 2016.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevhîd. nşr. Fethullâh Huleyf. el-İskenderiyye: y.y., ts.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Narol, Süleyman. Tefsirde Zâhire Bağlılık Problematiği Hâkim el-Cüşemî Örneği. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2020.
• Nesefî, Ebü’l-Mu‘în. Kitâbü’t-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd. thk. Habîbullâh Hasan Ahmed. Kâhire: Dâru’t-Tıbâ‘ati’l-Muhammediyye, 1406/1986.
• Nesefî, Ebü’l-Mu‘în. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed el-Enver Hâmid Îsâ. 2 Cilt. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs - el-Cezîre li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2011.
• Özdemir, Faruk. Te’vîlâtü’l-Kur’ân ve el-Keşşâf’ta Kelâmî Tartışmalar. Ankara: Araştırma Yayınları, 2017.
• Sâbûnî, Nûreddîn. Mâtürîdiyye Akâidi. çev. Bekir Topaloğlu. b.y.: DİBY, 3. Basım, ts.
• Soyal, Fikret. “Esmâ-Ahkâm (Vaîd) Meselesi ve Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ile Hâkim el-Cüşemî’nin Görüşlerinin Mukayesesi”. Diyanet İlmî Dergi 55/3 (2019), 685-713.
• Sünbül, Cemal. Mu‘tezilî Müfessir Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Eserinin Tefsir Literatüründeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ebî Bekr Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emîr Ali Mehnâ – Ali Hasan Fâ‘ûr. 2 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Ma‘rife, 3. Basım, 1414/1993.
• Teftâzânî, Sa‘duddîn. Şerhu’l-ʿAkāʾidi’n-Nesefiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1407/1987.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Usûl-i Selâse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/212. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yıldırım, Ramazan. Mu‘tezile’nin Kelâmî Polemikleri Hâkim el-Cüşemî Örneği. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetu Vehbe, ts.
• Zerzûr, Adnân. el-Hâkim el-Cüşemî ve menhecuhû fî tefsîri’l-Kur’ân. Dımeşk: Müessesetu’r-Risâle, 1391/1971.