Klasik Türk Mûsikisinde Terkipler ve Yenilenme

Year 2025, Issue: 23, 83 - 105, 30.06.2025

Muhammed Cahid Yılmaz , Türkan Uymaz

https://doi.org/10.59536/buiifd.1694644

Abstract

Türk musikisi teorisini şekillendiren en önemli etmen uygulamadır. Musiki teorisi üzerine yazılan eserlerde, zaman zaman, teori ile uygulamanın çatıştığı ifade edilmiş, benimsenen farklı yaklaşımlarla teorinin uygulamayı en iyi şekilde ifade etmesi amaçlanmıştır. Musikinin icra ile nazariyesini kusursuz bir şekilde uzlaştırmaya çalışan arayışlar yalnızca eski dönemlere has olmayıp bugün de güncelliğini korumaktadır. Değişen ortam, şart ve zevklere göre değişen uygulama, nazarî sistemlerin de sürekli bir dinamizm içinde olmasına sebep olmuştur. Türk musikisinde formlar, usuller, çalgılar, makam yapıları değişim ve yenilenmenin önemli araçlarından olmuştur. 13. yüzyıldan itibaren sistemli bir şekilde ele alınmaya başlanan musiki nazariyatını konu alan ve edvar adı verilen eserlerde makam, âvâze, şube ve terkip şeklinde bir tasnif sistemi benimsenmiştir. Bu sınıflandırmada âvâze ve şubeler zamanla önemini yitirse de terkipler varlığını sürdürmüştür. Bir makamın bir veya daha fazla makam ya da âvâze ile birleştirilmesiyle oluşan yapılara terkip adı verilmiştir. Makam, âvâze, şube ve terkiplerin bir kısmının isimlerinde belirgin bir değişiklik göze çarpmazken, yapılarında zamanla değişimler meydana gelmiştir. Erken dönem klasik edvarlarda tarif ve yapılarında kesin bir fikir birliği bulunmayan terkipler, makam yapıları içinde sayıları en çok olan gruptur. Sayılarının çok olması, yenileri üretilirken bir kısmının kullanımının terk edilmesi gibi sebeplerle musiki tarihimizde yoğun denilebilecek bir terkip dolaşımı oluşmuş, büyük çoğunluğu günümüze ulaşamayarak edvar kitaplarının sayfalarında kalmıştır. Bugün terkip kelimesi terk edilmiş olup, terkipler bileşik makam ya da yalnızca makam olarak adlandırılmaktadır. Bu çalışma, makam kavramı altında ele alınan terkiplerin Türk musikisinin yenilenme ve değişim sürecine sağladığı katkıyı ve oynadığı rolü ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmış, veriler literatür tarama ve doküman inceleme teknikleri kullanılarak elde edilmiş ve bu veriler üzerinde betimsel analiz yapılmıştır.

Keywords

Türk mûsikisi, edvar, makam, şube, âvâze, terkip

Ethical Statement

Çalışma, devam eden "Cumhuriyet Döneminde Terkip Edilen Makamlar ve Usûller" adlı doktora tezi kapsamında hazırlanmıştır.

Compunds and Renewal in Turkish Classical Music

Abstract

The most important factor shaping the theory of Turkish music is practice. In the works written on the theory of music, it has been stated from time to time that theory and practice are in conflict, and it has been aimed that the theory expresses the practice in the best way with the different approaches adopted. The search for a perfect reconciliation between the theory and the performance of music is not unique to ancient times, but is still current today. Changing practice according to the changing environment, conditions, and tastes has caused theoretical systems to be in a state of constant dynamism. In Turkish music, forms, methods, instruments and maqam structures have been important tools of change and renewal. From the 13th century onwards, a classification system of maqām, āvāze, branch and composition was adopted in the works called edwār, which dealt with the theory of music. Although āvāze and branches lost their importance over time in this classification, compounds continued to exist. The structures formed by combining a maqām with one or more maqāms or âvâze are called terkip. While the names of some of the maqāms, āvāze, branches and compounds have not changed significantly, their structures have changed over time. The compounds, whose definitions and structures are not agreed upon in the early classical edwārs, constitute the most numerous group among the maqām structures. Due to the large number of compounds and the fact that some of them were lost over time while new ones were being produced, there was an intense circulation of compounds in the history of our music, and most of them did not survive to the present day and have remained only on the pages of edwār books. Today, the word compound has been abandoned and compounds are referred to as compound maqām or just maqām. This study aims to reveal the contribution and role of the compounds under the concept of maqām to the process of renewal and change in Turkish music. The qualitative research method was used in the study, the data were obtained using literature review and document analysis techniques and descriptive analysis was performed on these data.

Keywords

Turkish music, edwār, maqām, branch, āvāze, compound

References

• Arslan, Fazlı. İslâm Medeniyetinde Mûsikî. İstanbul: Beyan Yayınları, 2. Baskı., 2017.
• Arslan, Fazlı. Safiyyüddîn-i Urmevî ve Şerefiyye Risâlesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2. Baskı., 2017.
• Ayas, Güneş. Müzik Sosyolojisi Kuramsal Bir Giriş. İstanbul: İthaki Yayınları, 2. Baskı., 2023.
• Bardakçı, Murat. Ahmed Oğlu Şükrullah Şükrullah’ın Risâlesi ve 15. Yüzyıl Şark Musikisi Nazariyatı. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2008.
• Behar, Cem. Aşk Olmayınca Meşk Olmaz Geleneksel Osmanlı / Türk Müziğinde Öğretim ve İntikal. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 7. Baskı., 2019.
• Behar, Cem. Kadîm ile Cedîd Arasında III. Selim Döneminde Bir Mevlevî Şeyhi: Abdülbâkî Nâsır Dede’nin Musıki Yazmaları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2022.
• Behar, Cem. Kan Dolaşımı, Ameliyat ve Musıkî Makamları Kantemiroğlu (1673-1723) ve Edvâr’ının sıra dışı müzikal serüveni. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Behar, Cem. Orada bir musıki var uzakta... XVI. Yüzyıl İstanbulu’nda Osmanlı/Türk Musıki Geleneğinin Oluşumu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Behar, Cem. Osmanlı/Türk Musıkisinin Kısa Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Çelik, Binnaz Başar. Hızır Bin Abdullah’ın Kitâbü’l-Edvâr’ı ve Makamların İncelenmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Çetinkaya, Yalçın. İhvân-ı Safâ’da Müzik Düşüncesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Basım, 2014.
• Dinç, Sema. Kutbüddîn Şîrâzî’nin Dürretü’t-Tâc’ındaki Mûsikî Bölümünün İncelenmesi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Farmer, Henry George. A History of Arabian Music to the XIIIth Century. London: Luzac & Co., 1929.
• Farmer, Henry George. Historical Facts for the Arabian Musical Influence. New York: Arno Press Inc., Reprint Edition., 1978.
• Feldman, Walter. Music of the Ottoman Court: Makam, Composition and the Early Ottoman Instrumental Repertoire. Leiden: Brill, 2024.
• Hosseini, Seyed Mohammadtaghi. Kitâb-i Fârsî fî fenni’l-elhân ve 15.yy Mûsikî Nazariyâtındaki Yeri ve Önemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Jebrini, Alaeddin. “Fârâbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/162-163. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Koç, Ferdi. Abdülaziz b. Abdülkâdir Merâgî ve Nekāvetü’l-Edvâr’ı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2017.
• Levendoğlu, Oya. “XIII. Yüzyıldan Bugüne Uzanan Makamlar ve Değişim Çizgileri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/17 (2004), 131-138.
• Nâsır Abdülbâkî Dede. Tedkîk ü Tahkîk İnceleme ve Gerçeği Araştırma. çev. Yalçın Tura. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2006.
• Öztürk, Okan Murat. “Makam, Âvâze, Şûbe ve Terkib: Osmanlı Musiki Nazariyatında Pisagorcu ‘Kürelerin Uyumu/Musikisi’ Anlayışının Temsili”. Rast Müzikoloji Dergisi 2/1 (2014), 1-49.
• Paçacı, Gönül. “Cumhuriyet’in Sesli Serüveni”. Cumhuriyet’in Sesleri. ed. Gönül Paçacı. 10-29. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999.
• Popescu-Judetz, Eugenia. A Summary Catalogue of the Turkish Makams. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2010.
• Sezikli, Ubeydullah. Abdülkâdir Merâgî ve Câmiu’l-elhân’ı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Tanrıkorur, Cinuçen. Osmanlı Dönemi Türk Mûsikîsi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2011.
• Tekin, Hakkı. Ladikli Mehmet Çelebi ve er-Risâletü’l-Fethiyye’si. Niğde: Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Tıraşcı, Mehmet. Türk Mûsikîsi Nazariyatı Tarihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2. Baskı., 2019.
• Tura, Yalçın. Kitābu İlmi’l-Mūsīkī alâ vechi’l-Hurūfāt: Mûsikîyi Harflerle Tesbît ve İcrâ İlminin Kitabı. 2 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Tura, Yalçın. Türk Mûsıkîsinin Mes’eleleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Baskı., 2017.
• Turabi, Ahmet Hakkı. el-Kindî’nin Mûsikî Risâleleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Turabi, Ahmet Hakkı. “İbn-i Sînâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/336-337. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Urmevî, Safiyyüddîn. Kitâbü’l-Edvâr. nşr. Mehmet Nuri Uygun. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2. baskı., 2019.
• Uslu, Recep. Marifet-i Musiki Edvarı - 1385? (Hasan Hüsnü - 618). Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2021.
• Uslu, Recep. Meragi’den II. Murad’a Müziğin Maksatları Makāsıdu’l-Elhân. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2015.
• Uslu, Recep. Merâgî’nin Son Müzik Eseri: Zevâid-i Fevâid-i Aşere. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2018.
• Uygun, Mehmet Nuri. “Safiyyüddin el-Urmevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/479-480. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Yahya Kaçar, Gülçin. “Türk Mûsikîsinde Makam”. İSTEM 11 (Aralık 2008), 145-158.
• Yalçın, Gökhan. 19. Yüzyıl Türk Musikisinde Haşim Bey Mecmuası: Edvâr. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2016.