Ş-Ẕ-Ẕ Kökünün Semantik Evrimi: Cahiliye Döneminden Modern Arapçaya Anlam Değişimleri

Year 2025, Issue: 10, 96 - 121, 30.06.2025

Melek Bulut

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1672688

Abstract

Bu çalışma, ş-ẕ-ẕ (ش-ذ-ذ) kökünün tarihsel seyrini etimolojik, semantik ve disiplinlerarası bir perspektifle inceleyerek, klasik dönemden çağdaş döneme uzanan anlam evrimini analiz etmiştir. Araştırmanın temel hedefi, söz konusu kökün tarihsel süreç içerisinden uğradığı anlamsal değişim ve dönüşümleri tespit etmektir. Ayrıca çağdaş sözlüklerde ve Arap dilbilimi, hadis, kıraat gibi muhtelif disiplinlerde ortak bir kavram olarak kullanılan şâz lafzının anlamında öne çıkan “muhalefet” vasfının, kökün ilk kullanımlarıyla ilişkisini ortaya koymaktır. Bu çerçevede yapılan analizler, ş-ẕ-ẕ kökünün, ilk ve klasik dönem sözlüklerinde “uzaklaşma, ayrılma, kendini izole etme, tek kalma (infirâd, teferruk/mufâraka)” gibi nötr anlamlarla ilişkilendirildiğini göstermiştir. Bu anlamlar, Cahiliye dönemi şiiri ile erken sözlük literatüründe hem fiziksel hem de sosyal bağlamlarda kullanılmıştır. Ancak İslamî dönemin başlangıcından itibaren, dinî ve toplumsal normların etkisiyle bu semantik çerçevenin dönüşüme uğradığı, söz konusu kökün anlam alanının daralarak özellikle “normatif otoriteye muhalefet” fikriyle daha belirgin bir şekilde örtüştüğü gözlemlenmiştir. Nitekim hadis rivayetlerinde bu ayrılma eylemi (شذّ), cehennemle ilişkilendirilen olumsuz bir davranış olarak değerlendirilmiştir. Bu durum, söz konusu ayrılma eyleminin salt fiziksel bir ayrılmayı değil, aynı zamanda amelî ve itikadî düzeyde bir muhalefeti de içerdiğine işaret etmektedir. Ayrıca ş-ẕ-ẕ kökünde görülen bu daralma, modern Arapça sözlüklerde de kendini göstermiş, şâz kavramı artık “muhalif, sapkın ve aykırı” gibi olumsuz çağrışımlarla tanımlanmıştır. Öte yandan, şâz lafzının çağdaş sözlüklerdeki kullanımı, “ahlaki sapma,” “eksantrik karakter” ve “mutant organizma” gibi toplumsal ve ahlaki normların dışına çıkan tüm fenomenleri kapsayacak şekilde genişlemiştir. Böylece literatürde şaz lafzı, dilsel bir olgu olmanın ötesinde, meşru olanın sınırlarını tayin eden epistemik bir işlev görmüştür. Sonuç olarak ş-ẕ-ẕ kökü, dilin yalnızca bir iletişim aracı olmadığını, aynı zamanda epistemik otorite ve sosyal kontrolün dil üzerinden nasıl inşa edildiğini gösteren önemli bir örnek teşkil etmektedir. Bu çalışma, kavramın çok katmanlı anlam haritasını ortaya koyarak dilin dinamik doğası ve zaman içindeki evrimini anlamada alana önemli bir katkı sunmaktadır.

Keywords

Semantik , uzaklaşma , Ayrılma , Teferruk , Muhalefet , Tek , İnfirad , Şaz , Arapça

The Semantic Evolution of the Root Sh-Dh-Dh: Semantic Changes from the Pre-Islamic Period to Modern Arabic

Abstract

This study examines the historical development of the root sh-ẕ-ẕ (ش-ذ-ذ) through an etymological, semantic, and interdisciplinary perspectives, analyzing its semantic evolution from the classical period to the modern era. The primary objective of the research is to trace the diachronic semantic shifts and transformations that this root has undergone over time. In addition, the study aims to uncover the connection between the characteristic notion of “opposition”, which prominently features in the meaning of the term shādh as used in contemporary dictionaries and across various disciplines such as Arabic linguistics, ḥadīth, and Qur’anic recitation (qirāʾāt), and the root’s earliest lexical usages. The analysis reveals that in early and classical Arabic lexicons, the root sh-ẕ-ẕ was associated with neutral meanings such as “to distance oneself, to separate, to isolate, or to remain alone (infirād/tafarroq/mufāraqa)”. These meanings are being used in both physical and social contexts, particularly in pre-Islamic poetry and early lexicographic literature. However, from the advent of the Islamic era, this semantic field began to transform under the influence of emerging religious and social norms. The root's connotations gradually narrowed, becoming increasingly linked to the notion of “dissent against normative authority”. In fact, in prophetic traditions (ḥadīth), the act of separation (شذّ) is portrayed as a condemnable behavior, often associated with hellfire. This indicates that the act of separation in question does not signify merely a physical detachment but also includes a form of opposition at the practical and doctrinal levels. Furthermore, this semantic narrowing in the root sh-ẕ-ẕ is also reflected in modern Arabic dictionaries, where shādh is frequently defined with negative connotations such as “deviant, eccentric and aberrant.” Additionally, in contemporary usage of shādh has come to encompass a wide array of phenomena that diverge from social and moral norms, including notions like “moral deviance,” “eccentric personality,” and “mutant organism.” Thus, the term shādh has transcended its linguistic function to serve as an epistemic marker that delineates the boundaries of what is considered legitimate. In conclusion, the root sh-ẕ-ẕ exemplifies how language functions not merely as a means of communication, but also as a mechanism for constructing epistemic authority and enforcing social control. By mapping the layered meanings of this concept, the study contributes significantly to understanding the dynamic nature of language and its evolution over time.

Keywords

Shādh , Semantics , Deviation , Separation , Singularity , Infirād , Tafarruq , Opposition. , Arabic

References

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavud - Adil Mürşîd. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 2001.
• Âyid, Ahmed, vd. el-Mu‘cemu’l-‘Arabiyyi’l-esâsî. Tunus: el-Munazzametu’l-‘Arabiyye li’t-Terbiyeti ve’s-Sekâfeti ve’l-‘Ulûm, 2003.
• Bikâî, Burhaneddîn Ebû İshak. en-Nuketu’l-vefiyye bi mâ fî şerhi’l-Elfiyye. thk. Mâhir Yâsîn el-Fahl. Mektebe er-Ruşd, 2007.
• Caʿberî, Burhanuddîn Ebû İshak. Hulâsatu’l-ebhâs fî şerhi Nehci’l-kırââti’s-selâs. thk. Mahmud Ahmed Ebu Âsım el-Merâğî. el-Fârûku’l-hadîse, 2006.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. ed. Ahmed ʿAbdulğafûr ʿAttâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Ta’rîfât. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l İlmiyye, 1983.
• Ebû ʿAmr eş-Şeybânî, Ebû ʿAmr İshâk b. Merrâr. el-Cîm. ed. İbrâhîm el-Ebyârî. Kahire: el-Heyʾetu’l-ʿÂmme, 1394.
• Ebû Şâme, Ebû’l-Ḳâsım ʿAbdurrahman b. İsmail el-Maḳdisî. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ʿulûmin teteallaku bi’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdır, 1975.
• Ezherî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevî. Tehẕîbu’l-Luğa. thk. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 2001.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Ziyâd ed-Deylemî. Kitâbun fîhi Luğâtu’l-Ḳur’ân. thk. Câbir b. ʿAbdullâh es-Serîʿ. b.y.: y.y., 1435.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Muhammed b. Yakûb. el-Kâmûsu’l-Muhit. thk. Muhammed Ne’îm el-Arkesûsî. 1 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2005.
• Hâkim, Ebû Abdullâh Muhammed b. ʿAbdullâh en-Nîsâbûrî. Maʿrifetu ʿulûmi’l-hadîs. ed. es-Seyyid Muʿzam Huseyn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1977.
• Ḫalîl b. Aḥmed. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• İbn Abbâd, İsmail. el-Muhît fi’l-luğa. thk. Muhammed Hasan Al-Yasin. Beyrut: Âlemü’l Kütüb, 1. Basım, 1994.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth ʿOsmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâis. ed. Heyet. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mısriyye, ts.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth ʿOsmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Munsif- İbn Cinnî، Şerhu Kitâbi’t-Tasrîf li’Ebî ʿOs̱mân el-Mâzinî. b.y.: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Kadîm, 1373.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muḥammed el-Ezdî. Cemheretu’l-Luğa. thk. Remzî Munîr Baʿlebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1. Baskı., 1408.
• İbn Ebi Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Musannefu fi’l-ehâdîsi ve’l-ahbâri -İbn Şeybe-. Lübnan: Dâru’t-Tâc, 1989.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn. Mu‘cemu Mekâyisil’-luğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: el-Muessesetu’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’t-Telîf ve’l-Enbâʾ ve’n-Neşr – ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Telîf ve’t-Terceme, 1964.
• İbn Hacer el-Askalânî. en-Nuketu alâ Kitabi İbni’s-Salâh. thk. Rabi b. Hâdî Umeyr el-Medhalî. Suûd: İmâdetu’l-Bahsi’l-İlmî, 1984.
• İbn Hâleveyh, Ebu Abdillah. el-Bedî‘. ed. Mahlef Câyid Zeydân. Irak Cumhuriyeti: Dîvânu’l-vakfu’s-sunnî, 2007.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah. İ’râbü’l-kırââti’s-Seb’ ve ilelihâ. thk. Abdurrahman b. Süleyman Useymîn. Kahire: Mektebet’u l-Hâncî, 1992.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. el-Muhassas. 17 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’t-Ticârî li-t-Tıbâ’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1320.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-aʿẓam. thk. ʿAbdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• İbnu’l-Cezerî. en-Neşru fi’l-kırââti’l-aşr. thk. Ali Muhammed Dabbâ. 2 Cilt. el-Matbaatu’t-ticâriyetu’l-kubrâ, ts.
• İbnu’s-Salah, Osman b. Abdurrahman. Fetâvâ İbnu’s-Salâh. thk. Muvaffak Abdullah Abdulkâdir. Beyrut: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1407.
• İbnu’s-Salâh, Osman b. Abdirrahman. Mukaddimetu İbni’s-Salâh: Maʿrifetu envâʿi ulûmi’l-ḥadîs. thk. Abdullatif el-Hemîm - Mâhir Yâsîn el-Fahl. Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Vehbân , Abdulvehhâb el-Mezzî. Ehâsinu’l-ahbâri fî mehâsini’s-sebati’l-ahyâr. thk. Ahmed b. Fâris es-Selûm. Dâru ibn Hazm, 2004.
• İmruulkays b. Hucr. Dîvânu İmruulkays. thk. Abdurrahman el-Mustâvî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2004.
• Lane, Edward William. An Arabic-English Lexicon. 8 Cilt. Beirut: Librairie du Liban, 1968.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vilatü’l-Kur’ân. thk. Mecdî Baslûm. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l Kutubu’l İlmiyye, 1. Basım, 2005.
• Mecmûatun mine’l-muellifîn. el-Mu’cemu’l-vesît. Kâhire: Mucemmeu’l-lugati’l-Arabiyye, 1972.
• Mecmûatun mine’l-muellifîn. Mukaddimât fi ilmi’l-kırâât. Ürdün: Dâru Ammâr, 2001.
• Mecîd, Tirâd. el-Mu’cemu’l-mufassal fi’l-muterâdifâti fi’l-lugati’l-Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2015.
• Mukâtil b. Suleymân, Ebû’l-Hasen Mukâtil b. Suleymân el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Suleymân. ed. ʿAbdullâh Mahmûd Şehâte. Beyrut: y.y., 1423.
• Sağânî, Radiyyuddîn el-Hasan el-Kureşî. eş-Şevârid: Mâ teferrade bihî baʿdu eimmeti’l-luga. thk. Mustafa Hicâzî. Kahire: el-Hey’etu’l-âmme li şuûni’l-metâbii’l-emîriyye, 1983.
• Sehâvî, Ebu’l-Hasen Alemüddîn. Cemâlü’l-kurrâ ve kemâlü’l-ikrâ. thk. Mervân el-ʿAtiyye, Muhsin Hirâbe. Beyrut: Dâru’l- Me’mûn li’t-Türâs, 1418/1997.
• Sehâvî, Ebu’l-Hayr Şemsuddîn. Fethu’l-muğîs bi şerhi Elfiyyeti’l-hadîs lil-İrâkî. thk. Ali Hüseyin Ali. Mısır: Mektebe es-Sünne, 2003.
• Şiʿru Hemdân ve ahbâruhâ fi’l-Câhiliyyeti ve’l-İslam. thk. Hasan Îsâ Ebû Yâsîn. Riyad: Dâru’l-ulûm, 1983.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemu’l-Kebîr- et-Taberânî. ed. Hamdî b. Abdulmecîd es-Selefî. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1994.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr el-Âmilî. Câmiʿu’l-Beyân ʿan Teʾvîli ʾÂyi’l-Ḳurʾân. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 26 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1422.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ. Keşşâf-u ıstılâhâti’l-funûn ve’l-ʻulûm. thk. Ali Dehrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1., 1996.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir- Muhammed Fuâd Abdülbâki. Mısır: Şirketü mektebet-i ve matbaat-i Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• ʿUkberî, Ebu’l-Beḳâʾ ʿAbdullâh b. el-Ḥuseyn el-Bağdâdî. Şerḥu Dîvâni’l-Mutenebbî. thk. Muṣṭafâ es-Siḳâ/İbrahim el-Ebyârî/ʿAbdu’l-Ḥafîẓ Şelebî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• ʿUmer, Ahmed Muhtâr. Muʿcemu’l-lugati’l-Arabiyyeti’l-muʿasıra. Kuveyt: Alemu’l-Kutub, 2008.
• Wehr, Hans. A Dictionary of Modern Written Arabic. ed. J. Milton Cowan. Beyrut – Londra: Librairie du Liban – Macdonald & Evans Ltd., 1980.
• Zebîdî, Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdurrezzâḳ. Tâcu’l-ʿArûs min Cevâhiri’l-Ḳâmûs. thk. Heyet. 4 Cilt. Kuveyt: Matbaatü Hükûmeti’l-Kuveyt, 1965.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhim. Meâni’l-Kur’ân ve i’râbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemü’l Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım. Esâsu’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. 7 Cilt. Beyrut -Lübnân: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.