الحراك العلمي في بايلك الشرق والصحراء الجزائرية خلال العهد العثماني: قراءة في المظاهر والأعلام

Year 2025, Issue: 10, 144 - 164, 30.06.2025

Nadji Djekaba

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1685890

Abstract

يهدف هذا البحث إلى دراسة الحراك العلمي في بايلك الشرق والصحراء الكبرى خلال العهد العثماني، مع التركيز على الحواضر العلمية البارزة مثل قسنطينة وعنابة وتوات وورقلة وميزاب. تُبرز الدراسة الدور المحوري لهذه الحواضر في إثراء الحياة العلمية والثقافية بالجزائر بفضل تنوعها الجغرافي والمذهبي وتفاعلها مع الحواضر المجاورة. كانت قسنطينة مركزًا علميًا وإداريًا بارزًا بفضل دعم البايات العثمانيين وإنشاء مؤسسات تعليمية مثل المدرسة الكتانية، بينما شهدت عنابة حضورًا علميًا مميزًا لأسر مثل البوني. أما في الصحراء الكبرى، فبرزت حواضر مثل توات وورقلة وميزاب كمراكز علمية ذات أهمية خاصة، حيث ازدهرت العلوم الشرعية والعقلية بفضل موقعها الاستراتيجي على طرق التجارة الصحراوية الذي سهل انتقال العلماء والكتب. يشير البحث إلى التنوع المذهبي بين المالكية والإباضية في هذه الحواضر، مما أضفى ثراءً على الحياة العلمية، مع الإشارة إلى غياب جامعة مركزية كالزيتونة أو الأزهر بسبب التوازن العلمي بين الحواضر المختلفة. وتسعى الدراسة إلى تسليط الضوء على المظاهر المختلفة لهذا الحراك العلمي وأعلامه الذين كان لهم دور محوري في تشكيل المشهد الثقافي والفكري للجزائر خلال تلك الفترة. كما تهدف إلى استعراض الإسهامات العلمية لهذه الحواضر من خلال المؤسسات التعليمية، الزوايا، والمدارس، بالإضافة إلى الأسر العلمية التي لعبت دورًا رياديًا في نشر العلم وتعزيز الحياة الثقافية.
يختتم البحث بتوصيات لتعزيز دراسة الأرشيفات وتوثيق التراث العلمي الجزائري وإجراء دراسات مقارنة بين الحواضر العلمية، مؤكداً على أهمية هذا الإرث في فهم الهوية الثقافية والعلمية للجزائر ودورها في إثراء التراث الإسلامي.

Keywords

الجزائر , الدولة العثمانية , بايلك الشرق , حواضر الصحراء , الحياة العلمية , المذهب المالكي , المذهب الإباضي , المذهب الحنفي

Ethical Statement

Etik beyan gerekmemektedir

Supporting Institution

Yok

Thanks

Teşekkür Ederim

Osmanlı Döneminde Doğu Beyliği ve Cezayir Sahrası’nda İlmî Hareket: Temel Tezahürler ve Önemli Şahsiyetler Üzerine Bir İnceleme

Abstract

Bu araştırma, Osmanlı döneminde Cezayir Doğu Beyliği ve Büyük Sahrası'ndaki bilimsel hareketliliği incelemeyi amaçlamakta; özellikle Konstantin, Annâbe, Tuvât, Vargla ve Mzab gibi öne çıkan ilim merkezlerine odaklanmaktadır. Çalışma, bu merkezlerin coğrafi ve mezhepsel çeşitliliği ile komşu bölgelerle etkileşimleri sayesinde Cezayir'in bilimsel ve kültürel hayatını zenginleştirmedeki merkezi rolünü vurgulamaktadır. Osmanlı beylerinin desteği ve Kettâniye Medresesi gibi eğitim kurumlarının kurulmasıyla Konstantin önemli bir bilimsel ve idari merkez haline gelmişken, Annâbe'de Buni ailesi gibi seçkin âlimlerin varlığı dikkat çekmiştir. Büyük Sahra'da ise Tuvât, Vargla ve Mzab, Sahra ticaret yolları üzerindeki stratejik konumları sayesinde âlimlerin ve kitapların hareketini kolaylaştırarak hem dini hem de akli bilimlerin geliştiği özel merkezler olarak öne çıkmıştır. Araştırma, bu merkezlerdeki Mâlikî ve İbâdî mezhepleri arasındaki çeşitliliğin bilimsel hayata zenginlik kattığına işaret etmekte; ancak Zeytûne veya Ezher gibi merkezi bir üniversitenin bulunmamasının, farklı ilim merkezleri arasındaki dengeli bilimsel faaliyet dağılımından kaynaklandığı belirtilmektedir. Çalışma, söz konusu dönemde Cezayir'in kültürel ve entelektüel manzarasının şekillenmesinde merkezi bir rol oynayan kişiler başta olmak üzere bu bilimsel hareketin farklı tezahürlerine ışık tutmayı amaçlamaktadır. Aynı zamanda, eğitim kurumları, zaviyeler ve okulların yanı sıra ilmin yayılmasında ve kültürel hayatın güçlendirilmesinde öncü rol üstlenen ilmî aileler aracılığıyla bu kent merkezlerinin bilimsel katkılarını ortaya koymayı hedeflemektedir. Bu bağlamda, söz konusu dönemin ilmî ve kültürel dinamiklerinin sistematik bir analizini sunmayı öngörmektedir. Çalışma, arşiv çalışmalarının güçlendirilmesi, Cezayir'in bilimsel mirasının belgelenmesi ve ilim merkezleri arasında karşılaştırmalı çalışmalar yapılması gibi önerilerle sonlanmakta; bu mirasın, Cezayir'in kültürel kimliğini anlamada ve İslam medeniyetine katkısını değerlendirmedeki önemini vurgulamaktadır.Çalışma, arşiv çalışmalarının güçlendirilmesi, Cezayir'in bilimsel mirasının belgelenmesi ve ilim merkezleri arasında karşılaştırmalı çalışmalar yapılması gibi önerilerle sonlanmakta; bu mirasın, Cezayir'in kültürel kimliğini anlamada ve İslam medeniyetine katkısını değerlendirmedeki önemini vurgulamaktadır.

Keywords

Cezayir , Osmanlı Devleti , Doğu Beyliği , Sahra Havzaları , İlmî Hayat , Mâlikî Mezhebi , İbâdî Mezhebi , Hanefî Mezhebi

The Scholarly Movement in the Eastern Beylik and the Algerian Sahara During the Ottoman Era: An Analytical Study of Manifestations and Key Figures

Abstract

This study aims to study the scientific movement in the eastern Beylik and the Great Sahara during the Ottoman era, focusing on prominent scholarly centers such as Constantine, Annaba, Tuat, Ouargla, and M'zab. The study highlights the pivotal role these centers played in enriching Algeria's intellectual and cultural life, thanks to their geographic and doctrinal diversity and interactions with neighboring centers. Constantine emerged as a significant scientific and administrative hub due to the support of Ottoman beys and the establishment of educational institutions like the Kuttaniya School. Meanwhile, Annaba witnessed notable scholarly activity, particularly through families like the Bouni. In the Great Sahara, centers such as Tuat, Ouargla, and M'zab became important scholarly hubs, where religious and rational sciences flourished due to their strategic position along trans-Saharan trade routes, facilitating the movement of scholars and books. The study notes the doctrinal diversity between the Maliki and Ibadi schools of thought, which enriched the intellectual environment. It also highlights the absence of a central university akin to Al-Zaytuna or Al-Azhar, attributing this to the balanced distribution of scholarly activity among various centers. The study aims to shed light on the diverse manifestations of this scholarly movement and its leading figures, who played a pivotal role in shaping Algeria’s cultural and intellectual landscape during that period. It also seeks to examine the scientific contributions of these urban centers through educational institutions, zawiyas (Sufi lodges), and schools, alongside the scholarly families that spearheaded the dissemination of knowledge and the enrichment of cultural life. The research concludes with recommendations to enhance the study of archives, document Algeria’s scientific heritage, and conduct comparative studies between scholarly centers, emphasizing the importance of this legacy in understanding Algeria’s cultural and scientific identity and its contributions to the Islamic heritage.

Keywords

Algeria , Ottoman Empire , Eastern Beylik , Saharan Centers , Scholarly Life , Maliki School , Ibadi School , Hanafi School.

References

• ‘Abbâdî, Sâlih. el-Cezâ’ir hilâle’l-‘ahdi’l-Osmânî 1514-1830. Cezayir: Dâru hûme, 2012.
• ‘Abbâz, el-Ezhârî. Nizâm’l-meşâyih fî Varakle beyne’l-‘ahdeyni’l-Osmânî ve’l-Ferensî hilâle 1603-1884. Cezayir: Câmi‘atü’l-Vâdî, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• ‘Ayyâşî, Ebû Sâlim ‘Abdullah b. Muhammed. er-Rihletü’l-‘Ayâşiyye. thk. Sa‘îd el-Fâdilî, Süleymân el-Kureşî. İmârât: Dâru’s-süveydî li’n-neşr, 2006.
• ‘Azrûdî, Nasîra. “el-İntâcü’l-ma‘rifî li-‘ulemâ’ Kasantîna hilâle’l-‘asri’l-vasît-dirâse ihsâ’iyye tahlîliyye”. Mecelletü ‘usûrin cedîde 18 (2015).
• ‘Îd, Mes‘ûd. “Hareketü’t-ta‘lîm fi’l-Cezâ’ir hilâle’l-‘ahdi’l-Osmânî”. Mecelletu Sîrtâ 3 (1980).
• Bâbâ ‘Ammî vd., Muhammed b. Musa. Mu‘cemü a‘lâmi’l-İbâziyye mine’l-karni’l-evveli’l-hicrî ila’l-‘asri’l-hâdir. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 2000.
• Bel‘âlim, Muhammed Bây. er-Rihletü’l-‘aliyye ilâ mintıkati Tuvât. Cezayir: Dâru hûme, 2005.
• Bû‘abdelî, el-Mehdî. Târîhu’l-müdün. Cezayir: Âlemü’l-ma‘rife li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 2013.
• Bûkardîmî, Na‘ima. “el-Büyûtâtü’l-‘ilmiyye bi-medîneti Kasantîna hilâle’l-‘ahdi’l-hifsî ve ishâmüha’s-sekâfî”. Mecelletü ‘usûrin cedîde 18 (2015).
• Bûnî, Ahmed b. Kâsım. ed-Dürretü’l-masûne fî ulemâ’i Bûne. thk. Sa‘d Bûflâke. Cezayir: Menşûrâtu Bûne, 2007.
• Bûrâs, Yahyâ b. ʿİsâ. “el-Hayâtü’l-fikriyye fî mıntikati Mizâb hilâle’l-ʿasreyni’l-vasît ve’l-hadîs”. Mecelletü’l-vâhâti’l-buhûs ve’d-dirâsât 17 (2012).
• Bûtdâra, Sâlim. el-Hareketü’l-‘ilmiyye bi’l-cenûbi’l-Cezâ’ir hilâle’l-‘ahdi’l-Osmânî ‘alâ dav’i’l-mesâdiri’l-mahallî. Cezayir: Câmi‘atu Cîlâli’l-Yâbis, Doktora Tezi, 2016.
• Ca‘ferî, Mübârek. “A‘lâmü’l-fetvâ ve’n-nevâzil fî mantikati Tuvât bi’l-cenûbi’l-ğarbî beyne’l-karneyn 12-14 el-hicrîyyen”. Mecelletü’l-buhûs ve’d-dirâsât 10/15 (2013).
• Ca‘ferî, Mübârek. “Hamletü’l-mansûr es-Sa‘dî ‘alâ Tuvât fi’l-cenûbi’l-Cezâ’irî (H. 989/M. 1581) ve in‘ikâsâtuhâ ‘ala’s-sahrâ’ ve-Su‘dân el-ğarbî”. el-Mecelletü’ş-şengâliyye li’d-dirâsâti’l-‘arabiyye 5/5 (2018).
• Cezâ’irî, Muhammed b. Meymûn. et-Tuhfetü’l-mardiyye fi’d-devleti’l-Bekdâşiyye fî bilâdi’l-Cezâ’iri’l-mahmiyye. thk. Muhammed b. Abdülkerîm. Cezayir: eş-Şirketü’l-vataniyye, 1981.
• Cîlâlî, Abdurrahmân b. Muhammed. Târîhu’l-Cezâ’ir el-âmm. Cezayir: Dîvânü’l-matbû‘âti’l-câmi‘iyye, 7. Basım, 1994.
• Ebû Deyyâk, Sâlih Muhammed Feyyâd. “Medînetü ‘Annâbe ve devruha’s-siyâsî ve’l-hadârî münzü’l-‘ahdi’l-Hammâdî ilâ nihâyeti’l-‘ahdi’l-Hifsî fi’l-Mağrîb”. Mecelletu dirâsâtin târîhiyye 67-68 (1999).
• Hafnâvî, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Şeyh Ebî’l-Kâsım ed-Dîsî. Ta‘rîfü’l-halef bi-ricâli’s-selef. Cezayir: Matba‘atu Bîr Fontâne, 1906.
• İbn Meryem, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed İbn Ahmed el-Medyûnî et-Tilimsânî. el-Büstân fî zikri’l-evliya’ ve’l-ulemâ’ fi’t-Tilimsân. thk. Muhammed Ebû Şeneb. Cezayir: el-Mektebetü’s-se‘âlibiyye, 1908.
• İbn Sâsî, Hamma bin Şa‘şû‘ b. Muhammed. ed-Delîlü’l-esâsî fî tavdîhi nesebi evlâdî b. Sâsî. Cezayir: Dâru hûme, 2010.
• İbnü’l-‘Anterî, Muhammed es-Sâlih. Târîhu Kasantîna. thk. Yahyâ Bu‘azîz. Cezayir: Âlemü’l-ma‘rife, 2009.
• İbnü’l-Müftî, Hüseyin b. Receb Şâviş. Takyîdâtü İbni’l-Müftî fî târîhi paşâvâti’l-Cezâ’ir ve ‘ulemâ’ihâ. thk. Fâris Ka‘vân. Cezayir: Dârü’l-hikme, 2009.
• Kâdîrî, Muhammed b. Tayyib. Neşrü’l-mesânî li-ehli’l-karni’l-hâdî ‘aşer ve’s-sânî. thk. Muhammed Hiccî, Ahmed et-Tevfîk. Rabat: Mektebetü’t-tâlib, 1977.
• Kâdîrî, Muhammed b. Tayyib. Neşrü’l-mesânî li-ehli’l-karni’l-hâdî ‘aşer ve’s-sânî. thk. Muhammed Hiccî, Ahmed et-Tevfîk. Rabat: Mektebetü’t-tâlib, 1977.
• Kâsimî, Abdülmün‘im. A‘lâmü’t-tasavvuf fi’l-Cezâ’ir. Cezayir: Dârü’l-Halîl el-Kâsimî, 1427.
• Kâsirî, Muhammed es-Sa‘îd. “el-Medresetü’l-Kittâniyye bi-Kasantîna: Sarhun sekâfiyyun yüsâri‘u’n-nisyân”. Mecelletü ‘usûrin cedîde 18 (2015).
• Kattâb, Hayât. “Kirâ’e fî mahtûti’l-İ‘âne bi-ba‘di mesâ’ili’l-hidâne”. Mecelletü’l-hadâreti’l-İslâmiyye 19/1 (2018).
• Kettânî, Abdülhay. Fehresü’l-fehâris ve’l-isbât ve mu‘cemü’l-me‘âcim ve’l-meşîhât ve’l-müselselât. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1982.
• Lefgûn, ‘Abdülkerîm Lefgûn b. Muhammed. Menşûrü’l-hidâye fî keşfi hâl men idde‘a’l-‘ilme ve’l-vilâye. thk. Ebü’l-Kâsım Sa‘dullâh. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1987.
• Lezgam, Fevziyye. el-Büyûtât ve’l-üserü’l-‘ilmiyye bi’l-Cezâ’ir hilâle’l-‘ahdi’l-Osmânî ve devrühe’s-sekâfî ve’s-siyâsî (925-1246/1520-1830). Cezayir: Câmi‘atu Vehrân, Doktora Tezi, 2014.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer b. Kâsım. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-Malikiyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Makkarî, Ahmed b. Muhammed. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endelüsi’r-ratîb. Bağdat: Dâru’s-sâdir, 1967. Medenî, Tevfîk. Kitâbü’l-cezâ’ir. Cezayir: el-Matba‘atü’l-‘Arabiyye, 1931.
• Mu‘ammer, ‘Alî Yahyâ. el-‘İbâziyye fî mevkebi’t-târîh. Amman: Mektebetü’d-Dâmirî, 3. Basım, 2008.
• Nâsirüddîn, Sa‘îdûnî. Verekâtün Cezâ’iriyye ve ebhâsün fî târîhi’l-Cezâ’ir fi’l-‘ahdi’l-Osmânî. Cezayir: Dârü’l-basâ’ir, 2009.
• Nüvayhad, ‘Adil. Mu‘cemü a‘lâmi’l-Cezâ’ir min sadri’l-İslâm hatta’l-‘asri’l-hâdır. Lübnan: Müessesetü Nuvayhad es-sekâfiyye, 2. Basım, 1980.
• Sa‘dullâh, Ebü’l-Kâsım. Müctema‘u Kasantîna fî kitâbi Menşûri’l-hidâye li’l-Lefgûn (el-Karn 11 H. /17 M.) dimne a‘mâli mülteka’l-hayâti’l-ictimâ‘iyye fi’l-vilâyâti’l-‘Arabiyye esnae’l-‘ahdi’l-Osmâniyye. Tunus: Menşûrâtu merkezi’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-Osmâniyye ve’l-Mûrîskiyye ve’t-tevsîk ve’l-ma‘lûmât, 1988.
• Sa‘dullâh, Ebü’l-Kâsım. Şeyhu’l-İslâm ‘Abdülkerîm Lefgûn dâ‘iyetü’s-selefiyye. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1986.
• Sa‘dullâh, Ebü’l-Kâsım. Târîhu’l-Cezâ’iri’s-sekâfî. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1998.
• Sa‘dullâh, Ebü’l-Kâsım. Tecârib fi’l-edeb ve’r-rihle. Cezayir: el-Müessesetü’l-vataniyye, 1983.
• Satîfî, Mahfûz Bûkra‘. el-Ferkadü’n-nâ’ir fî terâcimi ‘ulemâ’i Edrâr el-Mâlikiyyeti’l-ekâbir. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2016.
• Semiyye, Gervâş. İshâmâtü ulemâ’i Tîhert fi’l-haraketi’l-‘ilmiyye bi-bilâdi’l-Mağribi’l-İslâmî (160-296h./777-909m.). Cezayir: Câmi‘atu Cîlâlî el-Yâbis, Doktora Tezi, 2019.
• Tammûz, Abdülkerîm. Tahkîkü Fehresi’l-fehâris şüyûhi’ş-şeyh Seyyidî Ömer b. el-Hâc ‘Abdülkâdir et-Tenîlânî. Kasantîna: Câmi‘atu Mantûrî, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Tavâhiriyye, Ümmü Hânî. Tatavvüru’z-zihnîyeti’l-ictimâ‘iyye bi-mantikati Tuvât hilâle karneyn 19-20. 2013-2014: Câmi‘atu Edrâr, Yüksek Lisans Tezi, ts.
• Tinbüktî, Ebü’l-Abbâs Ahmed Bâbâ b. Ahmed b. Hâc Ahmed b. Ömer b. Muhammed Akît es-Sanhâcî el-Mesûfî. Neylü’l-ibtihâc bi-tatrîzi’d-Dîbâc. Trablus/Libya: Dârü’l-kâtib, 2000.
• Vezzân, el-Hasan. Vasfu İfrîkyâ. çev. Muhammed Hacî, Muhammed el-Ahdar. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1983.
• Yaʿkûbî, Ahmed b. Ebî Yaʿkûb b. Vâdih el-Kâtib. el-Büldân. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1422.
• Yemîne, Sa‘ûdî. el-Hayâtü’l-edebiyye fî Kasantîna hilâle’l-fetreti’l-osmâniyye. Kasantîna: Câmi‘atu’l-ihve, Doktora Tezi, 2005.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. ʿAlî b. Fâris ed-Dımeşkî. el-A‛lâm. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.