BİNGÖL KİĞI BÖLGESİ ALEVİ-BEKTAŞİ İNANCINDAKİ SIR VE MUHABBET KAVRAMLARININ BATIDAKİ ANTROPOLOJİK GÖRÜŞLER ÖRNEKLEMİNDE KARŞILAŞTIRILMASI

Year 2025, Issue: 30, 122 - 138, 29.10.2025

Recai Bazancir

https://doi.org/10.29029/busbed.1689688

Abstract

Bu çalışma, Bingöl–Kiğı bölgesindeki Alevi-Bektaşi inancında yer alan sır ve muhabbet kavramlarını, Batı antropolojisinin ritüel, sembol ve topluluk anlayışları çerçevesinde karşılaştırmalı olarak incelemektedir. Araştırma nitel bir yöntemle yürütülmüş; Kiğı Kârer yöresinde yaşayan Alevi dedelerinden Seyyid Selçuk Sevin ile gerçekleştirilen derinlemesine görüşmeler temel veri kaynağı olarak değerlendirilmiştir. Veriler, hermenötik ve yorumlayıcı analiz yaklaşımıyla çözümlenmiş, özellikle ritüel performans, simgesel iletişim ve topluluk inşası gibi temalar ön plana çıkarılmıştır. Bulgular, Alevi-Bektaşi inancında “sır” kavramının akılla kavranabilecek bir bilgi değil, ancak bireysel dönüşüm ve manevi olgunluk süreciyle açığa çıkan kutsal bir hakikat alanı olduğunu ortaya koymaktadır. “Muhabbet” ise rastgele yapılan bir sohbet değil, etik dinleme, ruhsal olgunluk ve ritüelleşmiş diyalojik paylaşımın hâkim olduğu kolektif bir öğrenme ve topluluk pratiğidir. Çalışma, Turner’ın liminalite yaklaşımı, Geertz’in yorumlayıcı antropolojisi ve Assmann’ın kültürel bellek kuramı ile ilişkilendirilerek değerlendirilmiş; bu sayede yerel inanç pratikleriyle evrensel antropolojik teorilerin kesişim noktaları tartışılmıştır. Ayrıca Alevi muhabbeti, Batı’da son dönemlerde gelişen “sharing circle”, “circle work” ve “intentional community talks” gibi topluluk temelli ritüel pratiklerle karşılaştırılmıştır. Bu benzerliklere rağmen Alevi inancındaki sır ve muhabbet, yalnızca psikolojik ya da sosyal bir denge arayışı değil, aynı zamanda kutsal bilgiyle temas etme amacı taşıması bakımından farklılaşmaktadır. Bu yönüyle çalışma, hem Alevi-Bektaşi inanç dünyasının daha derinlemesine anlaşılmasına katkı sağlamakta hem de Batı merkezli antropolojik kuramların sınırlarını eleştirel bir bakış açısıyla yeniden tartışmaya açmaktadır.

Keywords

Alevi Bektaşi İnancı , Sır , Muhabbet , Hermenötik , Bingöl-Kiğı.

A COMPARATIVE ANALYSIS OF THE CONCEPTS OF SIR AND MUHABBET IN THE ALEVI-BEKTASHI BELIEF SYSTEM OF THE BINGÖL-KIĞI REGION WITHIN THE FRAMEWORK OF WESTERN ANTHROPOLOGICAL PERSPECTIVES

Abstract

This study comparatively examines the concepts of sır (sacred mystery) and muhabbet (ritualized dialogue) within the Alevi-Bektashi faith of the Bingöl–Kiğı region, through the lens of Western anthropological theories of ritual, symbolism, and community. Employing a qualitative design, the research is based on in-depth interviews conducted with Seyyid Selçuk Sevin, a religious leader from the Kiğı–Karer area. Data were analyzed through a hermeneutic and interpretive approach, with particular attention to themes such as ritual performance, symbolic communication, and collective identity. Findings reveal that sır does not represent knowledge attainable through reason alone but rather a sacred truth disclosed only to those who undergo spiritual transformation and moral refinement. Likewise, muhabbet is not a casual conversation but a ritualized and dialogical practice that emphasizes ethical listening, spiritual maturity, and communal learning. The analysis engages with Turner’s concept of liminality, Geertz’s interpretive anthropology, and Assmann’s theory of cultural memory, thereby situating local religious practices within broader anthropological debates. Furthermore, Alevi notions of muhabbet are compared to contemporary Western community-based rituals such as sharing circles, circle work, and intentional community talks. While these practices share principles of sincerity, attentive silence, and reciprocal witnessing, Alevi practices differ in that they are deeply intertwined with the pursuit of sacred knowledge and metaphysical engagement. In this respect, the study contributes both to the deeper understanding of the Alevi-Bektashi worldview and to a critical reassessment of the applicability and limitations of Western theoretical paradigms.

Keywords

Alevi Bektashi Faith , Sır (Sacred Mystery) , Muhabbet (Ritual Dialogue) , Hermeneutics , Bingöl-Kiğı

References

• Al-Ghazālī. (2001). The ıncoherence of the philosophers. Brigham Young University Press. (Original work published ca. 1095).
• Altuntek, S. (2009). Yerli’nin bakışı etnografya: Kuram ve yöntem. Ütopya Publishing.
• Asad, T. (1993). Genealogies of religion: Discipline and reasons of power in Christianity and Islam. Johns Hopkins University Press.
• Assmann, J. (2011). Kültürel bellek: Eski yüksek kültürlerde yazı, hatırlama ve politik kimlik. Ayrıntı Yayınları.
• Bakhtin, M. (1981). The dialogic imagination: Four essays (M. Holquist, Ed.; C. Emerson & M. Holquist, Trans.). University of Texas Press.
• Bauman, R. (1986). Story, performance, and event: Contextual studies of oral narrative. Cambridge University Press.
• Bauman, R., & Briggs, C. (1990). Poetics and performance as critical perspectives on language and social life. Annual Review of Anthropology, 19(1), 59–88. https://doi.org/10.1146/annurev.an.19.100190.000423
• Bauman, Z. (1991). Modernity and ambivalence. Polity Press.
• Boratav, P. N. (2003). Halk hikâyeleri ve halk hikâyeciliği. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Bourdieu, P. (1977). Outline of a theory of practice (R. Nice, Trans.). Cambridge University Press.
• Bourdieu, P., & - Wacquant, L. (2000). Düşünümsel sosyolojiye davet. İletişim Publishing.
• Campbell, J. (2008). The hero with a thousand faces. New World Library.
• Chakrabarty, D. (2000). Provincializing Europe: Postcolonial thought and historical differences. Princeton University Press.
• Chittick, W. C. (2000). Sufism: A Short Introduction. Oxford: Oneworld.
• Comte, A. (1896). The Positive Philosophy of Auguste Comte (Vol. 1, Harriet Martineau, Trans.; Frederic Harrison, Intro.). London: George Bell & Sons.
• Connerton, P. (2010). How societies remember. Cambridge University Press.
• Çobanoğlu, Ö. (2002). Halkbilimi kuramları ve araştırma yöntemleri tarihine giriş. Akçağ Yayınları.
• Dandelion, P. (2008). The quakers: A very short introduction. Oxford University Press.
• Deloria, V. (2006). The world we used to live in: Remembering the powers of the medicine men. Fulcrum Publishing.
• Devellioğlu, F. (2004). Osmanlıca- Türkçe ansiklopedik lûgat. Aydın Publishing.
• Douglas, M. (1966). Purity and danger: An analysis of concepts of pollution and taboo. Routledge & Kegan Paul.
• Dundes, A. (1980). Interpreting folklore. Indiana University Press.
• Dundes, A. (1998). Folklore matters. University of Tennessee Press.
• Durkheim, É. (1912). The elementary forms of religious life. Alcan. Not: İngilizce baskısı için bkz. (1995). The elementary forms of religious life (K. E. Fields, Trans.). Free Press.
• Dressler, M. (2013). Writing religion: The making of Turkish Alevi Islam. Oxford University Press.
• Eagleton, T. (2011). The event of literature. Yale University Press.
• Eliade, M. (1959). The sacred and the profane: The nature of religion (W. R. Trask, Trans.). New York: Harcourt, Brace & World.
• Eliade, M. (1978). Occultism, Witchcraft, and Cultural Fashions: Essays in Comparative Religions. University of Chicago Press.
• Eliade, M. (1998). Mitlerin özellikleri (S. Rifat, Çev.). Om Yayınevi. (Orijinal eser 1963’te yayımlandı).
• Eliade, M. (2001). The sacred and the profane: the nature of religion. Harcourt Brace Jovanovich Publishing.
• Fabian, J. (1983). Time and the other: How anthropology makes its object. Columbia University Press.
• Fabian, J. (2001). Ethnographic objectivity: From rigor to vigor. In Anthropology with an Attitude: Critical Essays. 1 (1), 11-32.
• Foucault, M. (1972). The archaeology of knowledge (A. M. Sheridan Smith, Trans.). Pantheon Books.
• Foucault, M. (1977). Discipline and punish: The birth of the prison (A. Sheridan, Trans.). Pantheon Books.
• Foucault, M. (1978). The history of sexuality: Vol. 1. An introduction (R. Hurley, Trans.). Pantheon Books.
• Gadamer, H, G. (2004). Truth and method. Continuum Press.
• Geertz, C. (1973). The interpretation of cultures: Selected essays. Basic Books.
• Goffman, E. (1967). Interaction ritual: Essays in face-to-face behavior. Pantheon Books.
• Haraway, D. (1991). Simians, cyborgs, and women: The reinvention of nature. Routledge.
• Haraway, D. (2007). Situated knowledge: The science question in feminism and the privilege of partial perspective. In Simians, Cyborgs, and Women: The Reinvention of Nature. 14 (3), 183-201.
• Honko, L. (2000). Textualising the Siri epic. Oral Tradition, 15(1), 55–90.
• Ibn ʿArabī. (1980). The bezels of wisdom (R. W. J. Austin, Trans.). Paulist Press.
• Jonas, H. (2001). the gnostic religion: The message of the alien God and the beginnings of Christianity. Beacon Press.
• Lévi-Strauss, C. (1969). The raw and the cooked. Harper & Row.
• Lossky, V. (1976). The mystical theology of the Eastern Church. Crestwood. St. Vladimir’s Seminary Press.
• Marx, K. (1867). Capital: A critique of political economy (Vol. 1). Penguin Books.
• Mauss, M. (1925). The gift: Forms and functions of exchange in archaic societies. Presses Universitaires de France. İngilizce baskısı için bkz. Mauss, M. (1990). The gift: The form and reason for exchange in archaic societies (W. D. Halls, Trans.). W. W. Norton.
• Mélikoff, I. (1998). Hadji Bektach: Un mythe et ses avatars. Brill Publishing.
• Nasr, S. H. (2006). The garden of truth: The vision and promise of Sufism, Islam’s mystical tradition. HarperOne.
• Ocak, A, Y. (1996). Türk Sufiliğine bakışlar. İletişim Yayınları.
• Ong, W. J. (2007). Sözlü ve yazılı kültür: Sözün teknolojileşmesi (S. Postacıoğlu Banon, Çev.). Metis Yayınları. (Orijinal eser 1982’de yayımlandı).
• Önder, M. S. (2014). Alevilik: Alevi deyişlerinin ve gülbanglarının sosyolojik analizi. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (39), 257-261.
• Özlem, D. (1999). Siyaset, bilim ve tarih bilinci. İnkılap Publishing.
• Özlem, D. (2000). Kültür bilimleri ve kültür felsefesi. İnkılap Publishing.
• Propp, V. (1968). Morphology of the folktale (2nd ed.; L. Scott, Trans.). University of Texas Press. (Orijinal eser 1928’de yayımlandı).
• Ricoeur, P. (1981). Hermeneutics and the human sciences (J. B. Thompson, Ed. & Trans.). Cambridge University Press.
• Said, E. (1985). Orientalism. Penguin Publishing.
• Santos, B. (2007). Another knowledge is possible: Beyond northern epistemologies. Verso Books.
• Shankland, D. (2003). The Alevis in Turkey. Routledge Curzon.
• Taylor, C. (1989). Sources of the self: The making of the modern ıdentity. Harvard University Press.
• Taylor, C. (2007). A secular age. Belknap Press of Harvard University Press.
• Turner, V. (1969). The ritual process: Structure and anti-structure. Aldine Publishing.
• Wacquant, L. (2004). Following pierre bourdieu into the field. Ethnography, 5 (4), 387- 414.
• Weber, M. (1905). The Protestant ethic and the spirit of capitalism. Scribner Publishing.
• Wilson, A. (2015). Ritual and Rhyme: Alevi‑Bektashi interpretations and translations of the Qur’an 1953‑2007. Journal of Qur'anic Studies, 17(3), 75–99.
• Whorf, B. L. (1956). Language, thought, and reality. MIT Press.
• Yates, F. A. (1964). Giordano Bruno and the Hermetic Tradition. University of Chicago Press.
• Yıldırım, R. (2012). Geleneksel Alevilik inanç, ibadet, kurumlar, toplumsal yapı, kolektif bellek. İletişim Publishing.