The National Library Projects in the Early Republican Era

Year 2025, Volume: 8 Issue: 1, 161 - 185, 30.06.2025

Müşerref Avcı

https://doi.org/10.33721/by.1598821

Abstract

The aim of this article is to investigate the reasons why the steps taken for the establishment of the National Library, which has remained in the preparation phase since the final years of the Ottoman Empire, were left at the project stage during the Early Republican Era. The historical method, which is employed to uncover past events or analyze the relationship between an issue and its historical context, was adopted as the primary approach. Archival research and literature review were utilized as data collection techniques. According to the findings of the article, following Ankara’s declaration as the capital during the Early Republican Era, a large-scale planning process began, encompassing the construction of public institutional buildings to support the city’s development. While the physical and social structure of the new capital was constructed on cultural and national foundations, cultural heritage was also prioritized in this process. In this context, as part of Ankara’s urban planning, prominent architects were commissioned to design projects for the National Library, locations were identified, and budgets were allocated. The “National Library” project, first brought to the agenda by the Ministry of Education in 1925 and designed by Architect Kemalettin under the influence of the First National Architectural Movement, was envisioned alongside the “National Library, National Museum, and National Academy” Complex, which was designed in 1933 by Eckhard Unger and Ernst Egli to reflect a new and modern identity. However, in the end, it appears that neither designs advanced beyond the project stage. Studies conducted to date are generally been museum-related research produced by arthitecture faculties. This article aims to compile and collect these projects, which are important for the history of librarianship, in an independent study. The study can be considered as one of the first studies to address the library dimension of the National Library, National Museum, and National Academy Complex.

Keywords

Early Republican Era , National Library , Library Projects

Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Milli Kütüphane Projeleri

Abstract

Makalenin amacı, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinden itibaren hep hazırlık aşamasında kalan Milli Kütüphanenin kuruluşunun Erken Cumhuriyet Dönemi’nden itibaren gerçekleştirilmesi için atılan adımların proje aşamasında kalmasının nedenlerinin araştırılmasıdır. Yöntem olarak; geçmişte yaşanmış olayların ortaya konulması veya bir sorunsalın geçmişle olan ilişkisinin irdelenmesinde başvurulan tarihî yöntem benimsenmiş, veri toplama tekniği olarak arşiv araştırması ve literatür taraması kullanılmıştır. Makale bulgularına göre; Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Ankara’nın başkent ilan edilmesinin ardından kentin imarı için kamu kurum binalarının inşasına kadar geniş çaplı bir projelendirme başlamıştır. Yeni başkent Ankara’nın fiziksel ve toplumsal yapısı kültürel ve ulusal unsurlar üzerine inşa edilirken bu inşa sürecinde kültürel miras da önemsenmiştir. Bu kapsamda Ankara şehir planları hazırlanırken milli kütüphane için de önemli mimarlardan projeler istenmiş, yer belirlenmiş, ödenekler çıkarılmıştır. Maarif Vekâleti tarafından ilk olarak 1925 yılında gündeme gelen ve dönemin şartları gereği I. Ulusal Mimarlık Akımı’nın etkisiyle Mimar Kemalettin tarafından çizilen “Milli Kütüphane” projesi ile 1933 yılında Eckhard Unger ve Ernst Egli tarafından yeni ve modern bir kimlik anlayışına göre projelendirilen “Milli Kütüphane, Milli Müze ve Milli Akademi” Kompleksi tasarlanmıştır. Ancak sonuç olarak her iki tasarının da projeden öteye geçemediği görülmektedir. Bugüne kadar yapılan çalışmalar genel itibariyle mimarlık fakültelerinin müze araştırmalarına yönelik çalışmalarıdır. Bu makalede kütüphanecilik tarihi için önemli olan bu projelerin müstakil bir çalışmada derlenip toplanması hedeflenmiştir. Çalışma, Milli Kütüphane, Milli Müze ve Milli Akademi Kompleksinin kütüphane boyutunu ele alan ilk çalışmalardan biri olarak kabul edilebilir.

Keywords

Erken Cumhuriyet Dönemi , Milli Kütüphane , Kütüphane Projeleri

References

• Akok, M. (1968). Ankara Şehrindeki Roma Hamamı. Türk Arkeoloji Dergisi, 5-37. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2166337
• Alpay, M. (1991). Harf Devriminin Kütüphaneler Açısından Önemi. Harf Devrimi’nin 50.Yılı Sempozyumu. (içinde 125-128). Ankara: TTK.
• Alsaç, Ü. (1976). Türkiye’deki Mimarlık Düşüncesinin Cumhuriyet Dönemindeki Evrimi [Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id= UlDQmn3Tw77nZ7QXL7UbgA&no=ldp_2oGSAbGlEYAXw8Iqmw
• Yasa-Yaman, Z. (Ed.) (2012). Ankara Resim ve Heykel Müzesi. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara Roma Hamamı ve Açıkhava Müzesi, Turkish Museums, Erişim Adresi: https://www.turkishmuseums.com/museum/detail/1948-ankara-roma-hamami/1948/1; Ankara’da bir Ankaralı: Mustafa Kemal Atatürk. [yay.t.y.]. Ankara: Ankara Ticaret Odası. Ankara’da Kütüphane Binası. (5 Mart 1933). Vakit.
• T.C. Ankara Valiliği. (2023). Ankara’nın Başkent Oluşunun 100. Yıl Mesajı. Erişim Adresi: http://www.ankara.gov.tr/ankaranin-baskent-olusunun-100-yil- mesaji#:~:text=Milletimizin%20istiklal%20ve%20istikbal%20m%C3%BCcadelesinde,nin%20ba%C5%9Fkenti%20olarak%20kabul%20edilmi%C5%9F.
• Arseven, C.E. (1984). Türk Sanatı. İstanbul: Cem Yayınevi.
• A. S. (11 Şubat 1933). Ankara’da Üç Büyük İrfan Müessesesi, Cumhuriyet.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (1961). 1. Cilt. Ankara: Türk İnkılâp Tarihi Ensitüsü Yayınları.
• Atay, F.R. (1928). Muhasebe: Fikir ve Sanat Ankarası. Türk Yurdu, 1 (2).
• Avcı, M. (2017). Atatürk Dönemi Kütüphanecilik Faaliyetleri (1923-1938) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=sM8ieKhALs8xXf5BTc2 DXw&no=9TeQp2urJzhCLU3rM7BkDA
• Aydemir, Ş.S. (1966). İkinci Adam İsmet İnönü 1884-1938, 1. Cilt. İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Aysal, N. ve Avcı A. (2019). Cumhuriyet Döneminde Kültürel Değişimin Bir Simgesi: Ankara Etnografya Müzesi. History Studies, 11 (5), 1433-1455. Doi: 10.9737/hist.2019.772.
• Balcı, A. (2022). Mimar Kemaleddin’in Edirne’deki Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi Yapıları. AKSOS, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü Dergisi, 11, 167-206.
• Bezci, G. (2021). Kültür Hazinemiz: Hâmit Zübeyr Koşay. GTTAD, 3 (6), 501-510. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1498069
• Bir İhtiyâc-ı İrfânımız: Ankara’da Bir Milli Kütüb-hânemiz Olmalı. (30 Haziran 1921). Hakimiyet-i Milliye. Boratav, K. (1995). Türkiye İktisat Tarihi 1908-1985. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Cengizkan, A. (2010). Türkiye için Modern ve Planlı bir Başkent Kurmak: Ankara 1920-1950. Ankara: Goethe-Institut. https://www.goethe.de/ins/tr/ank/prj/urs/geb/sta/trindex.html
• Cunbur, M. (1964). Tanzimat’ın Kütüphaneciliğimize Etkileri. Belleten, 28 (112), 691-700. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2772848
• Çapa, M. (2020). Devlet Merkezinin İnşa Sürecinde Ankara Şehreminliği ve Şehreminleri (1924-1930). A.Ü. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, (67), 75-115. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1478412
• Çakmak, A. (2022). Mütareke’den Cumhuriyet’e Kurumsal Bir Dönüşüm: Evkâf Nezâreti’nden Evkâf Umum Müdürlüğü’ne. Vakıflar Dergisi, 58, 185-208. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2521223
• Çiçek, H.G. ve Cerit, Z. (2023). 1924-1926 Erken Dönem Cumhuriyet Dönemi Bütçelerinin İçerik Analizi Yöntemi ile Değerlendirilmesi. Gümrük Ticaret Dergisi, 10 (32), 8-26. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3174993
• Çolak, S. ve Erarslan, A. (2021). Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi Konut Yapıları; İstanbul Örnekleri. Anadolu Bil MYO Dergisi, 16 (62), 203-226. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1816704
• Çubukçu, E. (2021). Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarisinde Ulusal Kimlik Arayışı: Ankara’daki Kamu Yapıları. Kültür Araştırmaları Dergisi, 9, 359-378. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1660850
• Dağcı, H. (2008). Maarif Vekâleti’nin Kuruluşu ve Çağdaşlaşma Çabaları (1920- 1938) [Yüksek Lisans tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=Rn65qhjsvUbc3PvSBdsuaQ&no=v8b5LX-7YF7kbnTbaeCqfg
• Dursun, İ. (1999). 1930-1938 Dönemi Maliye Politikası Uygulaması. Afyon Kocatepe Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1 (2), 159-176. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1661119
• Elyıldırım, İ. (2018). 1923-1950 Yılları Arasında Milli Mimarlıktan Modern Mimarlığa ve Modern Mimarlıktan Milli Mimarlığa Dönüş. Erişim Adresi: https://tr.linkedin.com/pulse/1923-1950-y%C4%B1llar%C4%B1-aras%C4%B1nda-milli-mimarl%C4%B1ktan-modern-ve-elyildirim
• [Engin], M.S. (1933). Kültür İnkılâbımız. Ülkü, (5), 353-54.
• Fırat, N.İ. (2024). Ankara Etnografya Müzesi. Erişim Adresi: https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ankara-etnografya-muzesi/
• Göndürü, D.S. (2023). Milli Kütüphane’ye Yardım Derneği ve Milli Kütüphane’nin Kuruluşu. Tarih ve Günce Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, (12), 179-201. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2724270
• Gökalp, Z. (30 Mayıs 1923). Hars Teşkilatı. Yeni Gün.
• Göktürk, I. (2023). Cumhuriyet’in 100. Yılında Sürdürülebilir Kültürel Miras Yönetimi ve Tarihsel Perspektifle Ankara Etnografya Müzesi. Kent Akademisi Dergisi, 16 (Special Issue for the 100th Anniversary of the Republic of Turkiye), 577-596. https://doi.org/10.35674/kent.1353406
• Gürbey, H., Gül, M. ve Taşğın, H. (2022). Tekke ve Zaviyelerini Kapatılmasının Ardından Hacı Bektaş Veli Dergâhı’ndaki Eşyaların Durumu. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (101), 421-440. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2390952
• İnci, N.F. (1998). Ankara’da Cumhuriyet Dönemi Mimarisinden İki Örnek Etnografya Müzesi ve Eski Türk Ocağı Merkezi Binası. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kaptan, S. (1993). Bilimsel Araştırma ve İstatistik Teknikleri. Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Bölümü Yayınları.
• Karaduman, H. (2007). Türk Ocakları ve Hars Müzeleri. Vakıflar Dergisi, 30, 503-518. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/203000
• Karatepe, T.Ç. (2020). Millî Kütüphane. TDV İslam Ansiklopedisi, 30. Cilt (içinde 74-75). Ankara: TDV. https://islamansiklopedisi.org.tr/milli-kutuphane
• Karpuz, H. (2009). Atatürk ve Müzecilik. Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü: Atatürk Dönemi (1920-138), 3. Cilt (içinde 1331-1336). O.Horata (vd.) (Ed.). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Kartal, C.B. (2019). Cumhuriyet’in Başkentinin Mekânsal Dönüşümü ve 1928-1930 Dönemi Hâkimiyet-i Milliye Gazetesine Yansımaları. Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 306-344, http://doi.org/10.32739/uskudarsbd.5.9.63
• Keseroğlu, H.S. (1987). Halk Kütüphanesi Politikası ve Türkiye Cumhuriyeti’ndeki Durumu [Yayımlanmış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/TEZ/18181.pdf
• Kılınç, A. (2013). Seçili Başkentlerin Kent Planlama Öyküsü: Ankara, Brasilia, Canberra, Islamabad, Washington DC. Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 4 (7), 17-27. https://dergipark.org.tr/tr/pub/odusobiad/issue/27571/290115
• Kılınç, A. (2023). Ankara Etnoğrafya Müzesi’nin Ulus Kimliğinin İnşasındaki Yeri ve Müze Müdürü Dr. Hâmit Zübeyr (Koşay) (1897-1984). International Academic Social Resources Journal, 8 (49), 2634-2651. http://dx.doi.org/10.29228/ASRJOU RNAL.69200
• Kinross, L. (1966). Atatürk: The Rebirth of a Nation. London: Weidenfeld and Nicolson. [Koşay], H.Z. (1926). Kütüphanelerde Yapılacak Tedricî Islahat. Muallimler Birliği, 1 (7), 315-317. https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/en/periodicals/catalog/issue/16978
• [Koşay], H.Z. (1928). Hacı Bektaş Tekkesi. Türkiyat Mecmuası, 2, 365-382. https://cdn.istanbul.edu.tr/file/JTA6CLJ8T5/5CC299CE75A24C16894A9CC7B787F05B
• Koşay, H.Z. (1960). Kütüphanelere Dair (I). TKDB, 9 (1-2), 36-40. https://www.researchgate.net/publication/47332428_Kutuphanelere_Dair_I
• Koşay, H.Z. (1977). Yazı, Kitap ve Kütüphane Üzerine Düşünceler. TKDB, 26 (1), 1-6. https://www.researchgate.net/publication/47332930_Yazi_Kitap_ve_Kutuphane_Uzerine_Dusunceler
• Kuşci, A. (2021). Milli Mücadele Dönemi Türk Eğitim Tarihi (1920-1923). Kafdağı, 6 (2), 147-164. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2043988
• Maarif Vekili Hamdullah Suphi Beyefendi ile Mülakat. (10 Mart 1921). Hakimiyet-i Milliye.
• Maarif Vekili Mustafa Necati Bey’in Beyanatı. (19 Mart 1927). Cumhuriyet.
• Maarif Vekili İstiyfa Etti. (14 Ağustos 1933). Hakimiyet-i Milliye.
• Milli Eğitim Bakanlığı. (2024). Milli Eğitim Bakanlığının Kısa Tarihçesi. https://www.meb.gov.tr/milli-egitim-bakanliginin-kisa-tarihcesi/duyuru/8852
• Mimar Abidin. (1933). Memlekette Türk Mimarının Yarınki Vaz’iyeti. Arkitect, (29), 129-130.
• Mimar Şahabettin. (1933). Şehir Mimarisinde Usuller. Arkitect, (27), 65-70.
• Mumyakmaz, H.G. (2024). Mustafa Kemal Paşa’nın Ankara’ya Gelişi (27 Aralık 1919). Atatürk Ansiklopedisi. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/mustafa-kemal-pasanin-ankaraya-gelisi-27-aralik-1919/?pdf=3454 Nikolai, B. (1998). Moderne und Exil. Berlin: Verlag für Bauwesen.
• Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyetinin 1327 Senesi Siyasi Programı. (1327 [1911]). İstanbul: Tanin Matbaası. TBMM Kütüphanesi Açık Erişim Koleksiyonu, https://acikerisim.tbmm.gov.tr/items/8e881833-a5aa-413e-972a-30ab6ce955ad
• Öngören, P.G. (2012). Displaying Cultural Heritage, Defining Collective Identitiy: Museums From The Late Ottoman Empire to The Early Turkish Republic [Doktora tezi, ODTÜ]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jspid=NaUQtjoKr6ToJKfSBtHx3Q&no=VILAeqJiZyOXKV71aEz8IQ
• Öngören, P.G. (2016). Ernst A.Egli’nin Ankara’da İnşa Edilecek Milli Kütüphane, Akademi ve Müze Projesi. Mimarlık, (387). http://mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=401&RecID=3829
• Sade, F.Ö. (2005). Türkiye’de Tasarlanmış Müze Yapıları [Yüksek Lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi]. https://polen.itu.edu.tr:8443/server/api/core/bitstreams/4c03fbdb-be7e-413a-bace-8a4cb8656d8c/content Sağlamtunç, T. (1994). Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesinin Tarihçesi. Türk Kütüphaneciliği, 8 (3), 188-197. http://www.tk.org.tr/index.php/TK/article/view/1049/1048
• Soysal, Ö. (2017). Turkish Librarianship Atatürk Period (1920-1938). Türk Kütüphaneciliği, 32 (2), 79-93. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/805044
• Sungu, İ. (1941). Harf İnkılâbı ve Milli Şef İsmet İnönü. Maarif Vekaleti Tarih Vesikaları, 1 (1), 10-19. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/items/e0e528ff-fc00-4ff1-bc51-9a2fb6b49f17/full
• Şenalp, L. (1974). Cumhuriyet Döneminde Kütüphaneciliğimiz. TKDB, 23 (1), 38-47. http://www.tk.org.tr/index.php/TK/article/view/1623/1612
• Şenalp, L. (2005). Türkiye Milli Kütüphanesi’nin Kuruluş Yılları 1945-1955. Türk Kütüphaneciliği, 19 (2), 219-226. http://www.tk.org.tr/index.php/TK/article/view/69/69
• [Şopolyo], E.B. (1934). Müzeciliğin Tarihi. Ülkü Dergisi, (18), 428-431.
• Tankut, G. (1993). Bir Başkentin İmarı Ankara: 1929-1939. İstanbul: Anahtar Kitaplar.
• TBMM ZC, 1.Devre, C: 1, 10.İçtima, 3 Mayıs 1336 [1920], 196-198.
• TBMM ZC, 2.Devre, C: 6, 107.İçtima, 20 Şubat 1924, 166.
• TBMM ZC, 2.Devre, C: 6, 109.İçtima, 23 Şubat 1924, 254.
• TBMM ZC, 2.Devre, C: 18, 102.İçtima, 14 Nisan 1925, 6.
• TBMM ZC, 2.Devre, C: 25, 99.İçtima, 15 Nisan 1926, 133.
• TBMM ZC, 2.Devre, C: 25, 103.İçtima, 16 Nisan 1926, 178.
• TBMM ZC, 2.Devre, C: 31, 51.İçtima, 12 Nisan 1927, 86.
• Tekeli, İ. (2010). Almanca Konuşan Plancı ve Mimarların Erken Cumhuriyet Dönemi Ankara’sının Planlaması ve Konut Sorununun Çözümüne Katkıları Üzerine, Ankara: Goethe-Institut. https://www.goethe.de/ins/tr/ank/prj/urs/geb/sie/trindex.htm
• Tekeli, İ. (2011). Anadolu’da Yerleşme Sistemi ve Yerleşme Tarihleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tiryaki, İ.D. ve Kubat, A.S. (2023). Başkent Olma Sürecinde Çeper Kuşak Alanlarının Okunması: Ankara Örneği. IV.Kentsel Morfoloji Sempozyumu (31 Mayıs-2 Haziran 2023), Konya, 220-233.
• Tunaya, T.Z. (1984). Türkiye’de Siyasal Partiler: İkinci Meşrutiyet Dönemi (1908-1918), 1[y.y.], Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Üç Büyük Müessese Kuruluyor: Akademi, Milli Müze ve Milli Kütüphane. (15 Temmuz 1933). Milliyet. Yasa, A. (2024). Reşit Galip (Baydur) (1893-1934). Atatürk Ansiklopedisi. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/resit-galip-baydur-1893-1934/
• Yavuz, O. (2023). Başkent Ankara ve İlk Şehir Planları (1923-1938). Türk Yurdu Ankara Cumhuriyetin 100. Yılına Armağan. (içinde: 754-776). Yavuz, A.F. (Ed.). Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
• Yavuz, Y. (1981). Mimar Kemalettin Bey (1870-1927). ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 7 (1), 53-76. https://open.metu.edu.tr/bitstream/handle
• Yavuz, Y. (2009). İmparatorluktan Cumhuriyete Mimar Kemalettin 1870-1927. Ankara: TMMOB Mimarlar Odası.
• Yılmaz, B. (2019). Türk Milli Kütüphanesi ile İlgili Güncel Durum Üzerine. Türk Kütüphaneciliği, 33 (3), 165-167. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/818340
• Yılmaz, U. (2024). Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Büyükelçisi Semyon İvanoviç Aralov’un Gözünden İzmir İktisat Kongresi. Türkiye İktisat Kongresi (19-20 Temmuz 2023) Bildiriler Kitabı (içinde: 790-813). Ankara: TTK Yayınları.