On the Verb Bil- and Its Derivatives in Khwarezm Turkish Texts

Year 2025, Volume: 5 Issue: 1, 15 - 26, 30.06.2025

Serkan Cihan

https://doi.org/10.71096/cakutad.1663418

Abstract

Ancient and medieval period texts emerge as important sources in the study of the Turkish language. Our language, which has a very deep-rooted history, has gone through many stages so far, has struggled with changes at every stage, and has been influenced by and affected other languages, as in every language. During this period, many words were exchanged, some words were completely forgotten, while others managed to survive to the present day. In our language history, one of the periods when language interaction was the most intense, also due to its geographical location, is undoubtedly the Khwarezm Turkish period. Many words and word groups that are forgotten today are found in these texts. Khwarezm Turkish is one of these periods, in the 13th-14th centuries in the Khwarezm region. It was formed as a transition language between Karakhanid Turkish and Chagatai Turkish in the centuries. During this period, many important works such as Nehcü'l-Ferâdîs, Kısasü'l-Enbiyâ, Mu'înü'l-Mürîd, Mukaddimetü'l-Edeb were written. The vocabulary of these works awaits examination in terms of origin, structure and functioning. When the studies on the texts of the period are examined, it would not be wrong to say that many works did not receive the attention they deserved. In the Turkish language, words are generally divided into two main groups as nouns and verbs when they are monosyllabic. The subject of this study will be the verb bil-, one of the monosyllabic verbs that is frequently used in the texts of this period, and its derivatives. When the texts of the period are examined, it will be seen that the verb was used quite widely and many nouns and verbs were derived from this root. The verb is used in the texts in a way that covers a wide range of concepts with meanings such as bil- 'to know, understand, learn, diagnose, recognize, acquire information about something', and in its verbal form, bilmek 'knowledge, science'. When the Khwarezm Turkish texts were examined, 18 words derived from this monosyllabic verb, including the verb bil-, were identified. In the study, these words were examined, their situations in etymological dictionaries were revealed when necessary, their situations in other basic works of Turkish were used where necessary, and their current situations were examined.

Keywords

Khwarezm Turkish , verb , bil- , vocabulary

Harezm Türkçesi Metinlerinde Bil- Fiili Ve Türevleri Üzerine

Abstract

Türk dilinin incelenmesinde eski ve orta çağ dönem metinleri, önemli kaynaklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Çok köklü bir geçmişe sahip olan dilimiz, şu ana kadar birçok aşamadan geçmiş, her aşamada değişikliklere uğraşmış, her dilde olduğu gibi diğer dillerden etkilenmiş ve onları etkilemiştir. Bu süreçte birçok kelime alışverişi gerçekleşmiş, bazı kelimeler tamamen unutulurken bazıları da günümüze kadar varlığını sürdürmeyi başarmıştır. Dil tarihimizde coğrafi konumunun da etkisiyle dil etkileşiminin en fazla olduğu dönemlerden biri, kuşkusuz Harezm Türkçesi dönemidir. Harezm Türkçesi, Harezm bölgesinde 13-14. yüzyıllarda Karahanlı Türkçesi ve Çağatay Türkçesi arasında bir geçiş dili olarak teşekkül etmiştir. Bu dönemde Nehcü’l-Ferâdîs, Kısasü’l-Enbiyâ, Mu’înü’l-Mürîd, Mukaddimetü’l-Edeb gibi birçok önemli eser kaleme alınmıştır. Bu eserlerin söz varlığı, köken, yapı ve işleyiş bakımından incelenmeyi beklemektedir. Dönem metinleri üzerinde yapılan çalışmalar incelendiğinde birçok eserin hak ettiği ilgiyi görmediğini söylemek yanlış olmaz. Türk dilinde kelimeler, tek heceli durumdayken genel anlamda isimler ve fiiller olarak iki ana gruba ayrılmıştır. Bu çalışmanın konusu da, bu dönem metinlerinde çok sık kullanılan, tek heceli fiillerden birisi olan bil- fiili ve türevleri olacaktır. Dönemin metinleri incelendiğinde fiilin oldukça yaygın olarak kullanıldığı ve bu kökten birçok isim ve fiil türetildiği görülecektir. Fiil, metinlerde bil- ‘bilmek, anlamak, öğrenmek, teşhis etmek, tanımak, bir şey hakkında bilgi edinmek’, fiilimsi durumunda ise bilmek ‘ilim, bilim’ gibi anlamlarla oldukça geniş bir kavram alanını karşılayacak biçimde kulla-nılmıştır. Harezm Türkçesi metinleri incelendiğinde bil- fiiliyle birlikte bu tek heceli fiilden türeyen 18 kelime tespit edilmiştir. Çalışmada bu kelimeler incelenmiş, gerektiğinde etimolojik sözlüklerdeki durumları ortaya konulmuş, ilgili yerlerde Türkçenin diğer temel eserlerindeki durumlarından faydalanılmış ve günümüzdeki durumları irdelenmiştir.

Keywords

Harezm Türkçesi , Fiil , Bil- , söz varlığı

References

• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III (indeks), (Haz. K. Eraslan, O. F. Sert-kaya, N. Yüce). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arat, R. R. (2006). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki, Atabetü’l-Hakayık. Ankara: TDK.
• Ata, A. (1997). Kısasü'l Enbiyā (Peygamber Kıssaları) II Dizin. Ankara: TDK.
• Ata, A. (2014). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Ata, A. (2014). Dizin-Sözlük. J. Eckmann (Tıpkıbasım ve Çev. Yazı), S. Tezcan & H. Zülfikar (Yay.), Nehcü’l-Ferâdîs Uştmaqlarınıŋ Açuq Yolu: Mahmud bin Ali (ss. 1–538). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1970). Abuşka Lügatı ve Çağatay Sözlüğü. İstanbul: Ayyıldız Matbaası.
• Atalay, B. (2013). Divanü Lûgat-it Türk. Ankara: TDK.
• Battal, A. (1997). İbn-i Mühennâ Lûgati. 3.Baskı. Ankara: TDK.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Cihan, S. (2021). Mukaddimetü'l-Edeb (Yozgat Nüshası)-(Giriş, Metin, Notlar, Sözlük-Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Clauson, S.G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish. Oxford: At the Clarendon Press.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin Grameri. (çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: TDK.
• Karasoy, Y. (1998). Şiban Han Dîvânı. Ankara: TDK.
• Özavşar, R. (2009). Marzubànnàme Tercümesi, Metin, Çeviri, Art Zamanlı Anlam Değişmeleri, Dizin. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• RΣsΣnen, M. (1969), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae 17.
• Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi/Giriş-Metin-Sözlük I. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed nüs. [293 No.], Giriş - Metin - Dizin), Cilt 1-2. Ankara: Akçağ Yay.
• Tekin, T. (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: TDK.
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2008). Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: TDK.
• Türk Dil Kurumu (2019). Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Türk Dil Kurumu (2023). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü'l-Edeb Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: TDK.