Çeşme Vak‘ası Sonrası Osmanlı Donanmasında Kalyonlar (1770-1789)

Yıl 2019, Cilt: 17 Sayı: 26, 111 - 130, 30.04.2019

Ali Karahan

https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.585349

Öz

Osmanlı donanmasında XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kullanılmaya başlanan kalyonlar, boyutları itibarıyla yelkenli gemi türlerinin en büyüklerindendi. Kalyonlarda üç adet direk bulunurdu. Güvertelerinin altında iki veya üç adet ambar olabilirdi. Bunlardan iki ambarlılarda 60-80 ve üç ambarlılarda 80-110 top yer alırdı. Donanmada yelkenli gemilere geçiş sürecinin tamamlanmasının ardından 1701’de yürürlüğe sokulan Bahriye Kanunnamesi’yle kalyonlarda görev yapacak personelin mevcudu, iş bölümü ve alacakları maaş belirlendi. Osmanlı Devleti, donanmadaki kalyonlar başta olmak üzere diğer türdeki gemilerinin tamamına yakınını 1768-1774 savaşı esnasında Baltık Denizi’nden Akdeniz’e gelen Rus donanmasının saldırısı neticesinde Çeşme’de kaybetti. Bu çalışmada, Çeşme’deki hadiseden sonra Osmanlı Devleti tarafından başlatılan kalyon inşa faaliyetleri hakkında genel bir değerlendirme yapılacaktır. Ayrıca, bu süreçte hizmetten çekilen kalyonlar hakkında da bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kalyon, Gemi, Osmanlı Donanması, Denizcilik

Kaynakça

• I. Arşiv Kaynakları A. Osmanlı Arşivi (OA) 1. Defterler
• - Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D. BŞM. d.), nr. 4421; 4467; 4570.
• - Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Tersane Eminliği Defterleri (D. BŞM. TRE. d.), nr. 15002; 15042; 15051; 15052; 15060; 15096; 15120.
• - Maliyeden Müdevver Defterler (MAD. d.), nr. 2925; 3014; 3988; 4122; 10384; 10388; 10390; 10391; 10392; 10396; 10398; 10404; 10406; 10412.
• 2. Belgeler
• - Ali Emirî Tasnifi-Abdülhamid I (AE. SABH. I.), nr. 3335.
• - Muallim Cevdet Tasnifi-Bahriye (C. BH.), nr. 2963; 5085; 5675; 5830; 6098; 7430; 8509; 9152; 11062; 11654.
• - Hatt-ı Hümayun (HAT.), nr. 4543.
• B. İstanbul Deniz Müzesi Deniz Tarihi Arşivi (DTA)
• - Kalyon Masraf Defteri, nr. 31; 23.
• II. Kaynak Eserler
• AHMED VÂSIF EFENDİ, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakaikü’l-Ahbâr, (yay. haz. Mücteba İlgürel), İstanbul 1978.
• ÇALIŞKAN, Muharrem Saffet, (Vekayi’nüvis) Enverî Sadullah Efendi ve Tarihinin I. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1182-1188/1768-1774), (Yayımlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2000.
• ÇİÇEK, Hikmet, (Vekayi‘nüvis) Sadullah Enverî Efendi ve Tarihi’nin II. Cildi’nin Metin ve Tahlili, (Yayımlanmamış doktora tezi), Atatürk Üniversitesi Türkiyat, Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum 2018.
• SAĞLAM, Nevzat, Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakaiku’l-Ahbârı 1166- 1188/1752-1774 (İnceleme ve Metin), (Yayımlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2014.
• ŞEM’DÂNÎZÂDE FINDIKLILI SÜLEYMAN EFENDİ, Mür’i’t-tevârih, (yay. haz. Münir Aktepe), C.II-B, İstanbul 1980.
• Taylesanizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi İstanbul’un Uzun Dört Yılı (1785-1789), (yay. haz. Feridun Emecen), C.I, İstanbul 2003.
• III. Sözlükler
• AKDOĞAN, Refik, Türkçe-İngilizce Ansiklopedik Denizcilik Sözlüğü, İstanbul tarihsiz.
• GÜRÇAY, Lütfü, Gemici Dili, İstanbul 1962.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.III, İstanbul 1983.
• SÜLEYMAN NUTKİ, Kamûs-ı Bahrî Deniz Sözlüğü, (haz. Mustafa Pultar), İstanbul 2011.
• IV. Seyahatname, Araştırma ve İncelemeler
• AKTEPE, M. Münir, “Çeşme Vak‘ası”, TDVİA, C.VIII, 1993, s.288-289.
• ANDERSON, Roger Charles Anderson, Naval wars in the Levant, 1559-1853, Princeton 1952.
• AYDIN, Yusuf Alperen, Sultanın Kalyonları Osmanlı Donanmasının Yelkenli Savaş Gemileri (1701-1770), İstanbul 2011.
• AYDÜZ, Salim, “Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, S.1, 1995, s.159-207.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun”, TDVİA, C.XXXI, 2006, s.514- 516.
• BOSTAN, İdris, Osmanlı Bahriye Teşkilâtı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, Ankara 1992.
• “Osmanlıların Denize Açılma Sürecinde Gelibolu”, Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği, İstanbul 2011, s.33-46.
• “Kadırga’dan Kalyon’a XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Gemi Teknolojisi’nin Değişimi”, Osmanlı Araştırmaları, C.XXIV, 2004, s.65-86.
• Çeşme Deniz Muharebesi Faciası ve Akdeniz’de İlk Rus Donanması, (çev. Ali Rıza Seyfi), İstanbul 1943.
• DEPE, Enes, 18. YY.’da Taşra Tezgahlarında Kalyon İnşa Organizasyonu, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2017.
• DERELİ, Muharrem Sinan, XVIII. Yüzyılda Kalyon Teknolojisi ve Osmanlı Kalyonları, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2010.
• DÜZCÜ, Levent, Yelkenliden Buharlıya Geçişte Osmanlı Denizciliği (1827-1853), İstanbul 2017.
• GÖKYAY, Orhan Şaik, “Osmanlı Donanması ve Kapudân-ı Derya ile İlgili Teşrifat Hakkında Belgeler”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S.12, 1982, s.25-84.
• GÜMÜŞ, Şenay Özdemir, “Osmanlı’da Gemilerin Denize İndirilmesi”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.8, S.1, 2010, s.15-36.
• İLGÜREL, Mücteba, “Levent”, TDVİA, C.XXVII, 2003, s.149-151.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Deniz Üssü Gelibolu”, Türk Denizcilik Tarihi, (ed. Bülent Arı), Ankara 2002, s.99-105.
• KAÇAR, Mustafa, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri Teknik Eğitimde Modernleşme Çalışmaları ve Mühendishanelerin Kuruluşu (1808’e Kadar)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C.II, 1998, s.69-137.
• KARAHAN, Ali, Cezayirli Gazi Hasan Paşa’nın Hayatı ve Faaliyetleri (1714?-1790), (Yayımlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2017.
• KARAL, Enver Ziya, “Osmanlı Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten, C.IV, S.14-15, Ankara 1940, s.175-189.
• KURTOĞLU, Fevzi, 1768-1774 Türk-Rus Harbinde Akdeniz Harekâtı ve Cezayirli Gazi Hasan Paşa, İstanbul 1942.
• NOYAN, Bahri S., “Eski Gemilerimizin İsimleri”, Hayat Tarih Mecmuası, C.I, S.1, 1978, s.91-94.
• PANZAC, Daniel, Osmanlı Donanması (1572-1923), (çev. Ahmet Maden-Sertaç Canpolat), İstanbul 2018.
• SAFVET, “1205’te Donanmamız”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası (TOEM), C.IV, S.22, 1329, s.1370-1377.
• SÜLEYMAN NUTKİ, Musavver Muhârebât-ı Bahriye-i Osmaniye, İstanbul 1307.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara 1988.
• Venezuela’lı General Miranda’nın Türkiye’ye Dair Hâtıratı, (der. Fuad Carım), İstanbul 1965.
• ZORLU, Tuncay, Osmanlı ve Modernleşme III. Selim Dönemi Osmanlı Denizciliği, İstanbul 2014.
• (Footnotes)
• 1 Muharrem Saffet Çalışkan, (Vekayi’nüvis) Enverî Sadullah Efendi ve Tarihinin I. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1182-1188/1768-1774), (Yayımlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2000, s.174; Vâsıf (Sağlam), a.g.e., s.416.
• 2 OA, MAD. d., nr. 3014, s.52.
• 3 Enverî (Çalışkan), a.g.e., s.174; Vâsıf (Sağlam), a.g.e., s.416.
• 4 OA, MAD. d., nr. 2925, s.204.
• 5 OA, MAD. d., nr. 10384, s.193; MAD. d., nr. 10390, s.179.
• 6 OA, MAD. d., nr. 10392, s.198; Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Tersane Eminliği Defterleri (D. BŞM. TRE. d.), nr. 15002, s.2.
• 7 OA, MAD. d., nr. 10392, s.208, 214.
• 8 Hikmet Çiçek, (Vekayi‘nüvis) Sadullah Enverî Efendi ve Tarihi’nin II. Cildi’nin Metin ve Tahlili, (Yayımlanmamış doktora tezi), Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum 2018, s.637-638.
• 9 OA, D. BŞM. d., nr. 4467, s.8, 11.
• 10 OA, MAD. d., nr. 10396, s. 200, 207.
• 11 OA, D. BŞM. TRE. d., nr. 15060, s.16; MAD. d., nr. 4122, s.180.
• 12 OA, D. BŞM. TRE. d., nr. 15120; Hatt-ı Hümayun (HAT.), nr. 4543.
• 13 OA, D. BŞM. TRE. d., nr. 15002, s.33.
• 14 OA, MAD. d., nr. 10396, s.207.
• 15 OA, MAD. d., nr. 4122, s.180.
• 16 OA, D. BŞM. TRE. d., nr. 15120; HAT., nr. 4543.
• 17 OA, D. BŞM. TRE. d., nr. 15120; HAT., nr. 4543.
• 18 OA, C. BH., nr. 2963.
• 19 OA, D. BŞM. TRE. d., nr. 15120; HAT., nr. 4543.
• 20 Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakaikü’l-Ahbâr, (yay. haz. Mücteba İlgürel), İstanbul 1978, s.393.
• 21 Enverî (Çiçek), Sadullah Enverî Efendi ve Tarihi, s.884.
• 22 Vâsıf (İlgürel), Mehâsinü’l-âsâr, s.260-261; Taylesanizâde Hâfız Abdullah Efendi Tarihi İstanbul’un Uzun Dört Yılı (1785-1789), (yay. haz. Feridun Emecen), C.I, İstanbul 2003, s.73.
• 23 OA, MAD. d., nr. 10388, s.170.
• 24 OA, MAD. d., nr. 3014, s.170-171.
• 25 OA, MAD. d., nr. 10391, s.190.
• 26 OA, MAD. d., nr. 10395, s.196; C. BH., nr. 7200.
• 27 OA, D. BŞM. TRE. d., nr. 15042.
• 28 OA, D. BŞM. TRE. d., nr. 15051.
• 29 OA, MAD. d., nr. 10398, s.203.
• 30 OA, D. BŞM. TRE. d., nr. 15052, s.4.
• 31 OA, MAD. d., nr. 3988, s.226.
• 32 OA, MAD. d., nr. 3988, s.228.
• 33 OA, MAD. d., nr. 10404, s.175.
• 34 OA, MAD. d., nr. 10406, s.224.
• 35 OA, D. BŞM. TRE. d., nr. 15096.36 OA, MAD. d., nr. 2925, s.224.
• 37 OA, MAD. d., nr. 2925, s.228.
• 38 DTA, Kalyon Masraf Defteri, nr. 23, s.2; OA, MAD. d., nr. 10412, s.206.