Ressam Hoca Ali Rıza ve Çanakkale Kumkale’de Bir Çeşme: Moldovanlı Ali Paşa Çeşmesi

Yıl 2019, Sayı: 27, 297 - 334, 18.12.2019

Gül Sarıdikmen

https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.661203

Öz

Üsküdarlı Ali Rıza olarak da anılan ressam Hoca Ali Rıza, belgelemeci tavırla çok sayıda mimarlık eserini resimlerine aktarmıştır. Asker ressamlardan olan sanatçı, yaşadığı dönemde, anıtsal mimarlık örneği olarak camiler, türbeler, köprüler, çeşmeler, sebiller, evler, köşkler, konaklar gibi dini ve sivil mimarlık örneklerini karakalem, suluboya ya da yağlıboya resimleriyle belgelemiştir.
Ankara'da Milli Kütüphane Tablo Koleksiyonu'nda yer alan resimleri arasında, Çanakkale peyzajları da vardır. Bu resimlerinden biri, "Kumkale Ali Paşa Çeşmesi" adıyla kayıtlıdır. Kağıt üzerine karakalem ve suluboya ile yaptığı resimde, abidevi bir meydan çeşmesini betimlemiş ve Osmanlıca el yazısıyla Kumkale'de Moldovanlı Ali Paşa'nın inşa ettirdiği harapça bir çeşme açıklamasını resme yazmıştır. Bu açıklamadan, çeşmenin Kumkale'de olduğu ve Moldovanlı Ali Paşa'nın yaptırdığı anlaşılır. Moldovanlı Ali Paşa, III. Mustafa dönemi Osmanlı sadrazamlarındandır. Mayıs 1770'te Seddülbahir muhafızlığı ile Çanakkale Boğazı seraskerliğine tayin edilmiştir. Çanakkale'deki görevi nedeniyle Seddülbahir ve Kumkale'de de bulunmuş olması, Hoca Ali Rıza'nın resminde görülen çeşmeyi inşa ettirmiş olabileceği görüşünü kuvvetlendirir. Resimdeki çeşme, çokgen planlı, hazneli ve kurşun kaplı çatılı anıtsal bir meydan çeşmesidir. Tasarım ve süsleme olarak 18. yüzyıl çeşmelerine uygundur. Resmin sağında, kubbeli bir yapı daha dikkati çeker ve burası, günümüzde askeri alan olarak kullanılan Kumkale Kalesi'nin güneyindeki hamam olmalıdır. Bu alanda günümüzde iki hamam olmasına karşılık, resimdeki çeşmeden hiçbir iz yoktur. Kumkale Kalesi ve çevresindeki evler, 1915'teki bombardıman ve saldırılarda harap edilmiştir. Muhtemelen resimdeki çeşme de bu süreçte ya da sonrasında yok olmuştur. Sanatçı, aynı koleksiyondaki Çanakkale Çınarlık'tan bir köşk görünümünü aktardığı bir resme 1318 [1902] tarihini yazdığından bu tarihte Çanakkale'ye gelmiş olmalı ve Kumkale'yi de ziyaret ederek, buradaki çeşme ve çevresi ile bir başka resminde de Kumkale'deki bazı evleri resmetmiştir. Moldovanlı Ali Paşa'nın İstanbul Üsküdar'da günümüze ulaşmayan bir çeşmesinin olduğu bilinir. Ali Paşa'nın Kumkale'de de bir çeşme yaptırmış olduğu ve Hoca Ali Rıza'nın 1900 başlarında Çanakkale Kumkale'yi ziyaretinde burayı görmüş olabileceği ve çeşmeyi de hemen orada hızlıca resme aktararak belgelediği anlaşılır. Bu açıdan resimleri, Çanakkale ve eski Kumkale için görsel belgeler olarak değerlendirmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Hoca Ali Rıza, Türk resmi, Çanakkale, Kumkale Kalesi, Moldovanlı/Moldovancı Ali Paşa, çeşme

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) BOA, A.}MKT.UM.., No: 563/89, tarih: H-12-11-1278 [11 Mayıs 1862] BOA, AE.SMHD.II. No: 117/9831 tarih: H-17-04-1255 [30 Haziran 1839] BOA, C..AS.., No: 755/31840, tarih: H-10-02-1189 [12 Nisan 1775] BOA, C..AS.., No: 980/42470, tarih: H-09-02-1213 [23 Temmuz 1798] BOA, C..AS.., No: 221/9396, tarih: H-19-10-1240 [6 Haziran 1825] BOA, C..AS.., No: 599/25265, tarih: H-29-10-1240 [16 Haziran 1825] BOA, C..BLD., No: 59/2922, tarih: H-08-08-1264 [10 Temmuz 1848] BOA, C..ML.., No: 148/6278, tarih: H-03-01-1190 [23 Şubat 1776] BOA, DH.MKT., No: 204/29, tarih: H-02-08-1311 [8 Şubat 1894] BOA, EV.HMH.d..., No: 5533/0, tarih: H-25-08-1179 [6 Şubat 1766] BOA, MVL, No: 568/36, tarih: H-29-07-1274 [15 Mart 1858] BOA, MVL, No: 650/86, tarih: H-18-01-1280 [5 Temmuz 1863] BOA, ŞD., No: 191/6, tarih: H-09-11-1326 [3 Aralık 1908] Milli Kütüphane Tablo Demirbaş Defteri
• Araştırma Eserleri Acıoğlu, Yusuf, Çanakkale Boğazı'ndaki Kaleler, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale 2006. Ahmed Cavid, Hadikatü'l-Vüzera Zeyli, İstanbul 1271. Aktepe, M. Münir, Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi Mür’i’t-Tevârih II. B, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 2732, İstanbul 1980. Aktepe, M. Münir, "Moldovancı Ali Paşa ve Mezar Kitâbesi", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S.12, 1981-1982, s.405-426. Arslan, Mehmet, (haz.), Osmanlı Sadrazamları Hadikatü'l-Vüzerâ ve Zeylleri, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2013. Ateş, İbrahim, “Vakıf ve Vatan Savunması”, Vakıflar Dergisi, Sayı: XX, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1998, s.169-182. Aydıner, Mesut, "Ali Paşa, Moldovancı", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, EK-1, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2016, s.80-81. Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin, Vefeyât-ı Selâtîn ve Meşâhîr-i Ricâl, (haz. Fahri Ç. Derin), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No.2241, İstanbul 1978. Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Alî Sâtı Efendi, Süleymân Besîm Efendi, Hadîkatü'l -Cevâmi' İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi'mârî Yapılar, (haz. Ahmed Nezih Galitekin), İşaret Yayınları, İstanbul 2001. Baron de Tott, Türkler ve Tatarlara Dâir Hâtıralar, (çev. Mehmet R. Uzmen), Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul. Cezar, Mustafa, Resimli - Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, C. IV, Baha Matbaası, İstanbul 1960. Çalışkan, Muharrem Saffet, (Vekayi‘nüvis) Enverî Sâdullah Efendi ve Tarihi’nin I. Cildi'nin Metin ve Tahlili, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, İstanbul 2000. Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.4, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1972. David, Geza, "Baron de Tott, François", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.5, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s.83-84. Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5. Kitap, (haz. Y. Dağlı vd.), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001. Göksu, Süleyman (haz.), Müellifi Meçhûl Bir Rûznâme-Osmanlı-Rus Harbi Esnasında Bir Şahidin Kaleminden İstanbul: 1769-1774, (ed. Selman Soydemir), Çamlıca Basım Yayın Kitapları: 33, İstanbul 2007. Haskan, Mehmet Nermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, C.2, Üsküdar Belediyesi Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayını, İstanbul 2001. Haskan, Mehmet Nermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, C.3, Üsküdar Belediyesi Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayını, İstanbul 2001. Kırca, Ersin - vd. (haz.), Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Kaleleri, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul 2016. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C.1, (haz. Nuri Akbayar, çev. Seyit Ali Kahraman), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996, s.292. Sarıdikmen, Gül, “Türk Resminden Örneklerle İstanbul’un Değişen veya Günümüze Ulaşmayan Çeşme ve Sebilleri”, İstanbul Araştırmaları Yıllığı, S.2, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, İstanbul 2013, s.167-181. Sarıdikmen, Gül, “Ressam Hoca Ali Rıza’nın Resimleri Işığında Üsküdar’da Dünden Bugüne Bulgurlu Köyü”, VII. Üsküdar Sempozyumu Bildiriler 2-4 Kasım 2012, Üsküdar Belediye Başkanlığı, İstanbul 2014, 166-191. Sarıdikmen, Gül, “Geçmişten Günümüze Bulgurlu’da Namazgâh Camii (Cavid Ağa Camii)”, Medeniyet Sanat, İMÜ Sanat ve Tasarım Fakültesi Dergisi, Sayı:1, İstanbul 2015, s.71-89. Sarıdikmen, Gül, “Hoca Ali Rıza’nın Resimlerinde Bulgurlu Köyü ve Çevresi, İstanbul’un Ressamı Hoca Ali Rıza Ev ve Şehir II, (haz. Ömer Faruk Şerifoğlu), TOKİ T.C. Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığı Kültür Yayınları:2, İstanbul 2018, s.539-549. Sarıdikmen, Gül, “İstanbul Merdivenköy Şahkulu Sultan Dergâhı Önündeki Çeşme Hakkında”, 2. Uluslararası Mimarlık ve Tasarım Kongresi, 11-12 Ekim 2018, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, İstanbul 2018, s.873-881. Sarıdikmen, Gül, "Ressam Hoca Ali Rıza'nın Resimleri Işığında Çeşme Mimarisi Tasarımları", 2. Uluslararası Mimarlık ve Tasarım Kongresi Bildiriler, İstanbul 2018, s. 864-872. Sayar, Ahmed Güner, A. Süheyl Ünver, Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri 1889-1986, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2011. Sertoğlu, Midhat, Resimli - Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, C.V, İskit Yayınevi, İstanbul 1971. Şerifoğlu, Ömer Faruk, "Sanatla Yoğrulmuş Bir Ömürden İzler", İstanbul'un Ressamı Hoca Ali Rıza ev ve şehir I, (haz. Ömer Faruk Şerifoğlu), TOKİ T.C. Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığı Kültür Yayınları.2, İstanbul 2018, s.49-149. Şerifoğlu, Ömer Faruk (haz.), İstanbul'un Ressamı Hoca Ali Rıza ev ve şehir I-II, TOKİ T.C. Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığı Kültür Yayınları.2, İstanbul 2018. Tengüz, Hüsnü, Sanat Hayatım Bahriye Ressamı Hüsnü Tengüz'ün Hatıraları, (çev. Müge Kılıçkaya), Kültür Yayınları Tarih Dizisi No:63, İstanbul 2005. Thys - Şenocak, Lucienne, "Çanakkale Boğazı'nı Savunmak: Seddülbahir, Kumkale ve Turhan Sultan'ın Mirası", Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler Hadice Turhan Sultan, (çev. Ayla Ortaç), Kitap Yayınevi, İstanbul 2009, s.131-211. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.III, 6. baskı, Türk Tarihi Kurumu Yayınları Ankara. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.IV, 1. Kısım, Türk Tarihi Kurumu Yayınları, Ankara 1959. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.IV, 2. Kısım, Türk Tarihi Kurumu Yayınları, Ankara 1959. Ünver, A. Süheyl, Ressam Ali Rıza Hayatı ve Eserleri (1858-1930), Kemal Matbaası, İstanbul 1949. Ünver, A. Süheyl, "İstanbul ve Boğaziçi Ressamı Ali Rıza Bey", İstanbul Risaleleri, C.1, (haz. İsmail Kara), İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 1995, s.23-32. Ünver, A. Süheyl, "Üstad-ı Âlişanım Ressam Rıza Beyefendi Hazretlerinin Samimi Lisanından Söylenen Tercüme-i Hali Suretidir", İstanbul Risaleleri, C.5, (haz. İsmail Kara), İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 1996, s.18-19.