Eş-Şekâiku’n-Nu‘mâniyye Külliyatında Otobiyografik Anlatılar

Year 2024, Volume: 2 Issue: 2, 32 - 65, 31.12.2024

Yasemin Beyazıt

Abstract

Osmanlı ilim geleneğinde ulema ve meşâyihin ilk toplu biyografı olan ve eserinin sonunda otobiyografisini kaleme alan Taşköprülüzâde Ahmed Efendi İstanbul’un fethini izleyen asırda imparatorluğun sadece fetihlerle değil devleti sağlamlaştıran kurumsal yapılanmasının büyüyüp geliştiği, kanunların tedvini, bürokratik uzmanlaşma, devşirmelerin artan istihdamı, devlet kontrolünde bir ulema hiyerarşisinin kurulması gibi uygulamaların merkeziyetçi idareyi tesis ettiği bunlara ilaveten mimaride, şiirde ve tarih yazıcılığında bir Osmanlı imparatorluk üslubunun oluştuğu devirde yaşamıştır. Bahsedilen üslubun oluşmasında Taşköprülüzâde’nin yazdıkları ve yaptıkları da önemli olmuştur.
Taşköprülüzâde İsâmeddin Ahmed Efendi’nin (ö.968/1561) biyografi sahasındaki eş-Şekâiku’n-Nuʻmâniyye fî-Ulemâ’id-Devleti’l-Osmâniyye adını verdiği kitabı tercüme, telhis ve zeyilleriyle Osmanlı tarihinin en geniş kapsamlı biyografik eserler silsilesinin ilk önemli halkasıdır. Taşköprülüzâde Ahmed Efendi, eserinde kendi biyografisini kaleme alarak bu yönüyle de bir farklılık oluşturmuş, ardından gelen mütercim ve zeyil yazarları arasında da otobiyografilerini kaleme alanlar olmuştur.
Bu makalede Taşköprülüzâde’nin eserinin sonunda kendi biyografisine yer vermesinin sıra dışı olup olmadığı, otobiyografisini eserine koyma tercihinin muhtemel nedenleri, eş-Şekâik tercümelerinde ve zeyillerinde bu tercihin devam edip etmediği, kendinden bahsetmenin biçimleri ve Taşköprülüzâde’nin yaklaşımının dönemin tezkire ve vekâyinâme yazarlığı ile benzerliği ya da farklılığı tartışılacaktır.

Keywords

eş-Şekâiku’n-Nu‘mâniyye fî-Ulemâ’id-Devleti’l-Osmâniyye, Taşköprülüzâde Ahmed İsâmeddin Efendi, Otobiyografi, Ben Anlatıları

Autobiyographical Narratives in the al-Saqāʾiq al-nuʿmāniyya Corpus

Abstract

The first collective biographer of the ulema and sheikhs in the Ottoman scientific tradition, Taşköprülüzâde Ahmed Efendi, who wrote his autobiography at the end of his work, lived in the century following the conquest of Istanbul—an age in which the empire not only achieved military conquests but also underwent significant consolidation, provided by the growth and development of institutional structures that solidified the state, and the foundation of a centralized administration established through practices such as the codification of laws, specialization in bureaucracy, increased recruitment of devshirmes, and the creation of a state-controlled ulema hierarchy. Additionally, in this era, an Ottoman imperial style emerged in architecture, poetry, and historiography, and the writings and practices of Taşköprülüzâde were also significantly instrumental in the formation of this style.
Taşköprülüzāde ʻIṣām al-Dīn Ahmed Efendi's (d. 968/1561) book in the field of biography, which he entitled al-Saqāʾiq al-nuʿmāniyya fī ʿulamāʾ al-dawla al-ʿutmāniyya, represents the first important link in the series of the most comprehensive biographical works in Ottoman history, with its translations, commentaries, and annexes. In his work, Taşköprülüzâde Ahmed Efendi also achieved a first in terms of writing his own biography, setting a precedent that was followed by many of the later translators and commentators who also penned their own biographies.
In this article, a discussion is conducted regarding whether Taşköprülüzāde’s inclusion of his own biography at the end of his work was unusual, the possible reasons for his choice to include his autobiography, whether this choice continued in the later al-Saqāʾiq translations and addendums, the forms of self-reference, and the similarities or differences between Taşköprülüzāde's approach and that of the tezkire (collection of poets’ biographies) and the chronicle writing of the period.

Keywords

Taşköprülülüzâde Ahmed İsâmeddin Efendi, autobiography, al-Saqāʾiq al-nuʿmāniyya, Ego Documents

References

• Açıl, Berat, ed. Osmanlı Kitap Kültürü: Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. İstanbul: İlem Kitaplığı- Nobel Yayınları, 2016.
• Akün, Ömer Faruk. “Ahdî.” TDV İslam Ansiklopedisi 1, İstanbul: TDV Yayınları, (1988): 509-14.
• Alper, Ömer Mahir. “İbn Sina Eserleri.” TDV İslam Ansiklopedisi 20. İstanbul: TDV Ya- yınları (1999): 337-45.
• Arıcı Mustakim-Mehmet Arıkan, “Taşköprülüzâde’nin el-Lüccetü’z-zâhire fî saʻadeti’d- dünyâ ve’l-âhire Adlı Eseri: Tanıtım ve Neşir.” Taşradan Merkeze Bir Osmanlı Ulema Ailesi Taşköprülüzâdeler ve İsamüddin Ahmed Efendi, ed. Mustakim Arıcı- Mehmet Arıkan. İstanbul: İlem Yayınları, 2020.
• —, “Prosopografik Bir İnceleleme: Osmanlı’nın Âlimi Taşköprülüzâde, Çevresi, Kari- yeri ve Telifatı.” Taşradan Merkeze Bir Osmanlı Ulema Ailesi Taşköprülüzâdeler ve İsamüddin Ahmed Efendi, ed. Mustakim Arıcı-Mehmet Arıkan, İstanbul: İlem Yayınları, 2020.
• Atçıl, Abdurrahman Osmanlı Dünyasında Değişen Şartlar Karşısında Taşköprülüzâdeler (XV ve XVI. Yüzyıllar).” Taşradan Merkeze Bir Osmanlı Ulema Ailesi Taşköprülüzâdeler ve İsamüddin Ahmed Efendi, ed. Mustakim Arıcı-Mehmet Arıkan, İstanbul: İlem Yayınları, 2020.
• Aynur, Hatice. “Kurgusu ve Vurgusuyla Kendi Kaleminden Âşık Çelebi’nin Yaşam Öy küsü”, Âşık Çelebi ve Şairler Tezkiresi Üzerine Yazılar. Der. Hatice Aynur-Aslı Niyazioğlu, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Ayten, Halil İbrahim. “Geçmiş ve Gelecek Arasında “Ben”: Abdullah el-Ahıskavî’nin Otobiyografisi.” Ceride 1 (2023): 64-128.
• Beyazıt, Yasemin, Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl). Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Bilici, Faruk. “Şehrîzâde Mehmed Said.” TDV İslam Ansiklopedisi 38, İstanbul: TDV Yayınları, 2010: 472-3.
• Çiftçi, Mehmet Faruk. “Akifzâde’nin Gözünden 18. Yüzyıl Amasyası’nda Arap Diline Dair Faaliyetler.” Dergiabant 7 (AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi) 14, (2019): 386- 409.
• Çöğenli, Sadi-Ömer Kara. “Feyzullah Efendi’nin Kendi Kaleminden Otobiyografisi Tenkitli Neşir.” Erzurumlu Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi Sempozyumu Tebliğler, ed. Ömer Kara. Erzurum, 2015: 101-17.
• Dakuki, İbrahim. “Hatırat-Arap Edebiyatı.” TDV İslam Ansiklopedisi 16. İstanbul: TDV Yayınları, 1997: 449-50.
• Donuk, Suat. “Saçlı Emîrzâde Abdülkadir Efendi ve Zeyl-i Şakâiki.” Journal of Turkish Language and Literature 6, 3 (2020): 891-911.
• Emecen, Feridun. “Osmanlı Kronikleri ve Biyografi.” İslam Araştırmaları Dergisi 3 (1999): 83-90.
• Eskimen, Ayşe Derya. “16. Yüzyıl Divan Edebiyatında Çok Yönlü Bir İsim: Mecdî Meh- med Efendi.” Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 24 (2009).
• Fazlıoğlu, İhsan. “‘Öz.ne’nin kıyâmı: ‘Ben’, ‘Biz’ ve ‘Kendilik’ Hakkında Nazarî Bir Çö- zümleme.” Ceride 1, 1 (2023): 45-63.
• —, “Abdurrahman Bistâmi,” İslam Düşünce Atlası. Erişim Tarihi 2 Aralık 2024, htt- ps://islamdusunceatlasi.org/abdurrahman-bistami/358/.
• —, “Bir Kitaba Ömür Vermek ya da Kutbüddîn Şîrâzî’nin MâCerâsı”, Arkakapak 5 (2016): 10-12. Erişim Tarihi 24 Eylül, 2024, https://arkakapak.babil.com/bir-kita- ba-bir-omur-vermek-ya-da-kutbuddin-sirazinin-macerasi/.
• Gönül, Behcet. “İstanbul Kütüphanelerinde Al-Şakâik Al-Numâniyye Tercüme ve Zeyilleri.” Türkiyat Mecmuası VII-VIII, Cüz II (1945):136-168.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Vekâyinâme Müelliflerinin Eserlerinde Kendileri Hakkında Verdikleri Bilgilerin Otobiyografik Değeri (XVI-XVII. Asırlara Ait Misaller).” XVII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, IV. Cilt-I. Kısım (2018): 1-16.
• Kafadar, Cemal. İki Cihan Aresinde Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. İstanbul: Metis Yayınları, 2018.
• —, Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken. İstanbul: Metis Yayınları, 2009.
• Kalaycı, Mehmet-Muzaffer Tan. “Bir 16. Yüzyıl Osmanlı Aliminin Peşinde: Zeyrekzâde Emrullah Mehmed Efendi ve Otobiyografik Anlatıları.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 62 (2021): 1-90.
• Kanlıdere, Ahmet. “Mercani.” TDV İslam Ansiklopedisi 29, Ankara: TDV Vakfı Yayınları, 2004: 169-72.
• Kaplan, Hayri. “Ebü’l-Mevahib (Ebu Abdirrahman) Abdülvehhab b. Ahmed b. Ali eş-Şa’rani el-Mısri.” TDV İslam Ansiklopedisi 38, 2010: 347-50.
• Karahasanoğlu, Selim. “Ben Anlatıları.” Tarih Bilimi ve Metodolojisi, ed. Mehmet Yaşar Ertaş. İstanbul: İdeal Yayıncılık, 2019.
• Karahasanoğlu, Selim. “Niçin Çıkıyoruz.” Ceride 1, 1 (2023): 5-23.
• Karaver, Ümit- Muhammed Taki Hüseyni, “Şeyh Alî El-Bistâmî’nin (Musannifek) “Hakāiku’lİmân Li-Ehli’l-Yakîn Ve’l-İrfân” Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme.” İslam Tetkikleri Dergisi 12 (2022): 397-439.
• Kaya, Süleyman. “Akifzâde’nin Mecelletü’l-Mehâkim İsimli Eseri Çerçevesinde Osmanlı Fetvasında Değişim.” M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi 40 (2011): 93-108.
• Mengi Mine. “Seyahatname’nin Otobiyografi/Sergüzeşt-i Evliya Bölümleri.” Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi 2, 5 (2016): 87-95.
• Özcan, Abdulkadir. “İsmet Efendi, Fındıklılı.” TDV İslam Ansiklopedisi 23, İstanbul: TDV Vakfı Yayınları, 2001:139-40.
• Özkan, Halit. “Ebü’l-Fazl Celalüddin Abdurrahman b. Ebi Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî.” TDV İslam Ansiklopedisi 38 (2010):188-98.
• Saatçi, Suphi. “Sâî Mustafa Çelebi.” TDV İslam Ansiklopedisi 35, İstanbul: TDV Vakfı Yayınları, 2008: 539-41.
• Sarıcaoğlu, Fikret. “Kâtip Çelebi’nin Otobiyografileri.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 37 (2001-2002): 297-319.
• Schmidt, Jan The Joys of Philology: Studies in Ottoman Literature, History and Orientalism (1500-1923). Istanbul: The Isis Press, 2010.
• Terzioğlu, Derin. “Tarihi İnsanlı Yazmak: Bir Tarih Anlatı Türü Olarak Biyografi,” Cogito 29 (2001): 284-296.
• Tıraş, Yusuf Can. “Hatıratın Peşine Düşmek: Ali Şir Nevayî-Mecalisü’n-Nefâyis, Sehi Beg-Hest-Behiş, Latîfî-Tezkiretü’ş Şuârâ ve Âşık Çelebi-Meşairü’ş-Şuârâ Tezkirelerinde Hatırat Unsurları.” Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hatırat Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. Musa Gümüş, 1 Cilt, Ankara (2022): 117-30.
• Tomar, Cengiz. “Şemseddin Sehavi.” TDV İslam Ansiklopedisi 36, İstanbul: TDV Ya- yınları, 2009: 313-316.
• Türek, Ahmet-F. Çetin Derin. “Feyzullah Efendi’nin Kendi Kaleminden Hal Tercüme- si.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 23 (1969): 69-92.
• Uludağ, Süleyman. “İbn Haldun.” TDV İslam Ansiklopedisi 19, İstanbul: TDV Yayınları, 1999: 8-12.
• —, “Nefehâtü’l-üns.” TDV İslam Ansiklopedisi 32, İstanbul: TDV Vakfı Yayınları, 2006: 521-2.
• Ünal, İsmail Hakkı. “Abdülhak b. Seyfiddîn b. Sa‘dillâh ed-Dihlevî,” TDV İslam Ansik- lopedisi 9, İstanbul: TDV Yayınları, 1994: 291-3.
• Yaşa, Fırat, der. İmparatorluğun Öteki Yüzleri Toplumsal Hiyerarşi ve Düzen Karşısında Sıradan Hayatlar. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları. 2020.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Taşköprülüzâde Ahmed Efendi.” TDV İslam Ansiklopedisi 40, 2011: 151-2.
• Yazıcı, Mehmet Yunus. “Seyyid Mustafa’nın Hakâiku’l-Beyân Fî-Tercemeti Şakâiku’n- Nuʻmân Tercümesi ve Zamîmê-i Şakâ’iku’n-Nuʻmân Adlı Şakâ’îk Zeyli.” Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 6, 12 (2019):144-64.
• Yazıcı, Nermin. “Türk Edebiyatında Otobiyografi.” Türkbilig 11 (2006): 189-217. Yazıcı, Tahsin. “Bâkîhanlı.” TDV İslam Ansiklopedisi 4. İstanbul: TDV Vakfı Yayınları, 1991: 543-4.