A Critical-Analytical Review on the “Turkish Rewritings of Mantıku’t Tayr”

Year 2025, Issue: 38, 1 - 17, 31.07.2025

Erdem Akgün

https://doi.org/10.37599/ceviri.1664032

Abstract

This study aims to analytically and critically examine Zehra Toska and Nedret Kuran-Burçoğlu's (1996) article titled “Ferideddin-i Attar’ın Mantıku’t-Tayr Adlı Yapıtının 14, 16, 17. ve 20. Yüzyıllarda Yapılmış Türkçe Yeniden Yazımları [Turkish Rewritings of Ferideddin-i Attar's Mantıku't-Tayr Made in the 14th, 16th, 17th and 20th Centuries]” within the framework of translation studies and the Polysystem Theory. In this study, while comprehensively analyzing the translations by Gülşehri, Zaifi, Fedai Dede, and Abdülbaki Gölpınarlı, the research investigates how the strategies adopted by the translators reflect the changing norms of the periods they lived in, in line with the responses to questions proposed by D’hulst (2001) in his systemic-analytic approach, such as quis? (who?), ubi? (where?), cur? (why?), and quando? (when?). The study evaluates the positions of the translated texts within the target literary system while specifically taking into account their contextual backgrounds and repercussions. In so doing, it highlights the key and influential roles of translators as well in enlightening social actors and culture planning across different time periods within the focal target literary system. Furthermore, the re-creation of the same source text into translations in different periods demonstrates that the translations were continuously re-produced to adapt to the changing norms of each period. This work uncovers the evolution of translation practices, which began in the 14th century and gradually transformed into a system, and by the 16th century, into a polysystem, ultimately contributing to the formation of an Ottoman system of interculture. In conclusion, this study provides significant insights into how translation practices have evolved within the cultural and historical context.

Keywords

translation history , polysystem , contextual norms , rewriting , Ottoman system of interculture

Mantıku’t–Tayr’ın Türkçe Yeniden Yazımları Üzerine Eleştirel-Analitik Bir İnceleme

Abstract

Bu çalışma, Zehra Toska ve Nedret Kuran-Burçoğlu’nun 1996 tarihli “Ferideddin-i Attar’ın Mantıku’t-Tayr Adlı Yapıtının 14., 16., 17. ve 20. Yüzyıllarda Yapılmış Türkçe Yeniden Yazımları” başlıklı makalesinden yola çıkmaktadır. Bahsi geçen bu makale daha ziyade edebiyat tartışmalarının sorunsallaştırdığı noktalara ağırlık vererek bir edebiyat incelemesi bakış açısıyla yazılmıştır. Öte yandan bu incelemede ise, çeviribilim kavramlarına ve çeviribilim dahilinde sorunsallaştırılan noktalara öncelik vererek yapılan yeni bir sorgulama ve analiz, bahsi geçen makalede yeni bir katmanda fark edilebilecek çok zengin tespitler olduğunu ortaya koymayı, bunları Çoğuldizge Kuramı kavramları çerçevesinde analitik-eleştirel bir şekilde incelemeyi ve tartışmaya açmayı amaçlamaktadır. Bu çalışmada, Çoğuldizge Kuramı’nı temel alan araştırmalarda sıklıkla kullanılan D’hulst’ün (2001) dizgesel-analitik bir yaklaşım için ortaya attığı quis (kim?), ubi? (nerede?), cur? (neden?), quando? (ne zaman?) gibi sorulara vermeye çalıştığı cevapların da doğrultusunda, Gülşehri, Zaifi, Fedai Dede ve Abdülbaki Gölpınarlı’nın çevirileri kapsamlı bir şekilde incelenirken, çevirmenlerin benimsedikleri stratejiler ile dönemin değişen normlarının çevirilere nasıl yansıdığı sorgulanır. Bu makalede, çeviri metinlerin bağlamları dikkate alınarak, erek edebiyat dizgesi içindeki konumları değerlendirilmiş, aynı zamanda çevirmenlerin tarihin ve toplumsal gelişimin farklı dönemlerinde toplumun bilgilenmesi, kültür planlamalarının topluma aktarılması, toplumun eğitilmesi ve edebiyat dizgesinin geliştirilmesi/değişimi bağlamlarındaki değişen ve etkin rolleri vurgulanmıştır. Ayrıca farklı dönemlerde aynı kaynak metnin yeniden yazımlarının yapılması, çevirilerin her dönemde değişen normlara uyacak şekilde yeniden üretildiğini gösterir. Bu tespitlerden hareketle Çoğuldizge Kuramı dahilinde, 14. yüzyılda edebiyat ve kültür alanında üretilmeye başlanan çeviri eserlerin, edebiyat dizgesi içinde zamanla ayrı bir çeviri eserler dizgesi oluşturduğu söylenebilir. 16. yüzyıldan itibaren de bu dizgenin yeni çeviriler ve bunlardan hareketle oluşturulan fikirlerin ve telif eserlerin ‘Osmanlı kültürlerarası alanı’ bağlamında bir ‘çoğuldizge’ye evrildiği iddia edilebilmektedir. Sonuç olarak, bu çalışma, çeviri pratiklerinin kültürel ve dönemsellik bağlamında nasıl değiştiğini anlamada dizgesel bir bakış açısıyla inceleme yapmanın kazandıracağı yeni kavramsal sorgulamaları da göstererek alana önemli katkılar sağlamaya çalışmaktadır.

Keywords

çeviri tarihi , çoğuldizge , dönemsel normlar , yeniden yazım , Osmanlı kültürlerarası alan dizgesi

References

• Andrews, W. G. (2002). Starting over again: Some suggestions for rethinking Ottoman divan poetry in the context of translation and transmission. S. Paker (Ed.), Translation(s): Reshaping of literature and culture içinde (ss. 15–37). Boğaziçi University Press.
• Aray. B. (2020). Aradiller ve aradilbilim. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 10(19), 127-146.
• Attâr, F. (2006). Mantık al-tayr. (A. Gölpınarlı, Çev.). Türkiye İş Bankası Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1483).
• Batumlu, D. Z., Bogenç-Demirel, E. (2019). Nazmi Ağıl'ın Canterbury hikâyeleri çevirisine çeviri sosyolojisi bağlamında bir bakış. Journal of Turkish studies 14(6), 3037-3058.
• Bourdieu, P. (1984). Distinction: A social critique of the judgment of taste. Routledge and Kegan Paul.
• Canım, R. (2000). Latîfî tezkiretü’ş-şu’arâ ve tabsıratu’n-nuzamâ (inceleme- metin). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• D’hulst, L. (2001). Why and how to write translation histories. J. Milton (Ed.), Crop 6, special edition “emerging views on translation history in Brazil” içinde (ss. 21-32).
• Dilçin, C. (1993). Mantikut-Tayr’in manzum çevirileri üzerine bir karşılaştırma. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 36(1-2), 35-52.
• Emirosmanoğlu, Z. (2020). Çeviribilim sosyolojisine doğru: Bourdieu sosyolojisiyle Türkiye’de çeviribilim alanını düşünmek. IU Journal of Translation Studies, 11, 35-53.
• Even-Zohar, I. (1978). The position of translated literature within the literary polysystem. J. S. Holmes, J. Lambert & Raymond van den Broeck (Ed.), Literature and translation: New, perspectives in literary studies içinde. Acco.
• Even-Zohar, I. (1997). The making of culture repertoire and the role of transfer. Target, 9(2), 373-81.
• Fazlıoğlu, I. (2003). The place and importance of the scientific works written in or translated into Turkish in the formation of language consciousness in the Ottoman period. Kutadgubilig felsefe-bilim araştırmaları, 3, 151-184.
• Fedâî Dede. (1274). Mantıku’l-Esrâr: Tercüme-i Mantıku’t-Tayr. Türk Dil Kurumu Kitaplığı. Fil/20360.
• Gölpınarlı, A. (1968). Ferideddin-i Attar, Mantık Al-Tayr I-II, 3. bs. Milli Eğitim Bakanlığı.
• Güler, G. (2023). Çevirmenin çoklu habitusu. Uluslararası Toplumsal Bilimler Dergisi, 7(2), 237-248.
• Gülşehrî. (1318). Mantıku’t-Tayr. Türk Dil Kurumu Kitaplığı. Nu. A/120.
• Hanna, S. F. (2014). Remapping habitus: Norms, habitus and the theorisation of agency in translation practice and translation scholarship". In G. Vordoerobermeier (Ed.), Remapping Habitus in Translation Studies. Brill. https://doi.org/10.1163/9789401210867_006
• Inghilleri, M. (2005). The sociology of Bourdieu and the construction of the ‘object’ in translation and interpreting studies. The translator, 11(2), 125-145. 10.1080/13556509.2005.10799195.
• İnalcik, H. (2006). Türk edebiyatı I. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Kadızade Şeyh Mehmed. (1578). İnşirahü's-Sadr. Türk Dil Kurumu Kitaplığı, No. 38.
• Kocatürk, S. (1982). Gülşehri ve felek-name. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Kuru, S. S. (2012). The literature of Rum: The making of a literary tradition (1450-1600). S. N. Faroqhi & K. Fleet (Eds.), The cambridge history of Turkey, 2, the Ottoman empire as a world power 1453-1603 içinde (ss. 548-592). Cambridge University Press.
• Kutlay, S. Y. (2015). Kişisel tarihin bir ürünü olarak çevirmen habitus’u. International Journal of Language Academy, 3(1), 428-437.
• Lefevere, A. (1992). Translation, rewriting and manipulation of literary fame. Routledge.
• Meylaerts, R. (2008). Translators and (their) norms. In A. Pym, M. Schlesinger & D. Simeoni (Eds.), Towards a sociological construction of the individual. Beyond Descriptive Translation Studies içinde (ss. 91-102). John Benjamins.
• Paker, S. (2002). Translation as terceme and nazire: Culture-bound concepts and their implications for a conceptual framework for research on Ottoman translation history. T. Hermans (Ed.), Crosscultural transgressions, research models in translation studies II: Historical and ideological issues içinde (ss. 120-143). St Jerome Publishing.
• Sayols, J. (2018). Transculturation and Bourdieu’s habitus theory. Target, 30(2), 260–287. https://doi.org/10.1075/target.16097.say
• Simeoni, D. (1998). The pivotal status of the translator’s habitus. Target, 10(1), 1-39.
• Toska, Z. & Kuran-Burçoğlu, N. (1996). Ferideddin-i Attar’ın mantıku’t-tayr adlı yapıtının 14, 16, 17. ve 20. yüzyıllarda yapılmış Türkçe yeniden yazımları. Journal of neareastern studies, 20, 251-265.
• Tosun, E. (2022). Bourdieu’nün alan, habitus ve sermaye kavramları ışığında çeviriye bir üst bakış. Turkish Studies-Language and Literature, 17(3). 10.7827/TurkishStudies.62116
• Toury, G. (1995). The nature and role of norms in translation, Descriptive translation studies and beyond. John Benjamins.
• Toury, G. (2002). Translation as a means of planning and the planning of translation: A theoretical framework and exemplary case. S. Paker (Ed.), Translations: (re)shaping of literature and culture içinde (ss. 148-165). Boğaziçi University Press.
• Zaifi. (1556). Türk Dil Kurumu Kitaplığı. Nu. 144.