OSMANLI’DA KADIN İŞLETMECİLER: 18. YÜZYILDA İSTANBUL’UN KADIN HAMAMCILARI

Yıl 2021, , 55 - 100, 27.12.2021

Gökçen Coşkun Albayrak

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1040294

Cited By: 1

Öz

Osmanlı sosyal ve iktisadi tarihinin en önemli kaynaklarından biri mahkeme kayıtlarıdır. Osmanlı mahkeme kayıtlarına dayanan araştırmalar Osmanlı kadınının modern dönemden önce de iktisadi hayata aktif bir şekilde katıldığını, servet sahibi olabildiğini ve evlendikten sonra da servetinin tasarruf hakkını koruyabildiğini ortaya koymuştur. Bu çalışma tereke olarak bilinen Osmanlı miras kayıtları üzerinden 18. yüzyıl Osmanlı iktisadi hayatına hamam işletmecisi olarak dahil olan kadınları daha yakından tanımayı amaçlamaktadır. Çalışmada 18. yüzyıl İstanbul’unda hamamcılık yapmış sekiz kadının terekeleri incelenmektedir. İstanbul Kısmet-i Askeriye Mahkemesi’nde kayıt altına alınmış bu miras dökümlerinin işletmecilik yapan Osmanlı kadınları hakkında bize ne gibi ipuçları verebileceği tartışılmaktır. Hamam işletmecisi kadınların bıraktıkları mirasın büyüklüğü ve sahip oldukları tüketim eşyalarının/varlıklarının değeri, girdikleri parasal ilişkiler bu kadınların gelir düzeyleri ve yaşam standartları hakkında neler söyler, yaptıkları profesyonel iş terekelerine yansımış mıdır sorularına cevap aranmaktır. Çalışmanın temel amacı tereke kayıtlarının meslek grupları hakkında kaynaklık edip edemeyeceği tartışmasını gündeme getirmektir.

Anahtar Kelimeler

Tereke, kadın, hamamcı, kadın işletmeci, İstanbul

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı-Osmanlı Arşivi – BOA
• Cevdet Belediye (C. BLD), 2706 (14 R 1180-20 Ca 1180/19 Eylül-24 Ekim 1766).
• Kısmet-i Askeriye Mahkemesi Şeriye Sicilleri (KA)
• KA 68- 36a (20 M 1146/3 Temmuz 1733). KA 78- 77b, 78a (23 B 1147/19 Aralık 1734).
• KA 87- 4b, 5a (1 L 1156/18 Kasım 1743). KA 104-26 (15 Ş 1160/22 Ağustos 1747).
• KA 199-71 (10 S 1172/13 Ekim 1758). KA 209- 114a (20 Ra 1174/30 Ekim 1760).
• KA 226-15b, 16a (27 L 1185/2 Şubat 1772). KA 386-62b (13 L 1188/17 Aralık 1774). KA 540-13b, 14a (22 N 1199/29 Temmuz 1785).
• Ağır, Seven, “Nineteenth Century Female Entrepreneurship in Turkey”, Female Entrepreneurs in the Long Nineteenth Century, (eds. J.Aston, C. Bishop), 2020, s.405- 432.
• Ağır, Seven ve Onur Yıldırım, “Gedik: Bir İsmin Ne Önemi Var?”, Ekmek Aslanın Ağzında Osmanlı Şehirlerinde Hayatlarını Kazanmak İçin Mücadele Eden Zanaatkarlar, (der. Suraiya Faroqhi), İstanbul 2017, s.235-254.
• Akgündüz, Ahmet, “İcare-i Vahide”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 21, 2000, s.388-389.
• Altuntaş, Zeynep, “19. Yüzyılın İlk Yarısında Kadın Terekelerine Göre Osmanlı İktisadi ve İçtimai Hayatı”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Artan, Tülay, “Terekeler Işığında 18. Yüzyıl Ortasında Eyüp’te Yaşam Tarzı ve Standartlarına Bir Bakış Orta Halliliğin Aynası”, 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam (ed. Tülay Artan), İstanbul 1998, s.49-64.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Edirne Askeri Kassamına Ait Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belgeler III/5-6, 1966, s.1-479.
• Baş, Esra, “Arşiv Belgelerinden Hareketle XVIII. Y. Y. Osmanlı Toplum Hayatında Kadın”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
• Başarır, Özlem, “Muhallefat Kayıtları Işığında XVII. ve XVIII. ve Yüzyıllarda Osmanlı Taşra Görevlilerinden Diyarbekir Voyvodalarının Terekeleri”, Belleten, Cilt LXXX, Sayı 287, Nisan 2016, s. 59-84.
• Bozkurt, Fatih, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Sakarya 2011.
• Ceylan, Pınar, Essays on Markets, Prices, and Consumption in the Ottoman Empire (Late-Seventeenth To Mid-Nineteenth Centuries), London School of Economics, Doktora Tezi, London 2016.
• Coşkun Albayrak, Gökçen, “Agop Köçeoğlu: Bir Ermeni Sarrafın Terekesinden Okunanlar ve Okunamayanlar”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 41/2019, s.155-222.
• Ergin, Nina, “1752 İstanbulu’nda Hamamların ve Hamam Çalışanlarının Haritasını Çıkarmak”, Ekmek Aslanın Ağzında Osmanlı Şehirlerinde Hayatlarını Kazanmak İçin Mücadele Eden Zanaatkarlar, (der. Suraiya Faroqhi), İstanbul 2017, s.125-153.
• , Bathing Culture of Anatolian Civilizations: Architecture, History, and Imagination, Peeters, Leuven-Paris-Walpole, MA., 2011.
• , “Bathing Business in Istanbul: A Case Study of the Çemberlitaş Hamami in the Seventeenth and Eighteenth Centuries”, Bathing Culture of Anatolian Civilizations: Architecture,
• History, and Imagination, (ed. Nina Ergin), Peeters, Leuven-Paris-Walpole, MA., 2011, s.142-168.
• , The Life Story of the Çemberlitaş Hamam: From Bath to Tourist Attraction, Doktora Tezi, University of Minnesota, Minneapolis 2005.
• , “The Albanian Tellak Connection: Labor Migration to the Hammams of the 18th Century Istanbul, Based on the 1752 İstanbul Hamamları Defteri”, Turcica, 43, 2011, s.231-256.
• Erünsal, İsmail E., Yirmi İki Mürekkep Damlası, (Söyleşi Halil Solak), İstanbul 2021.
• Eyice, Semavi, “Hoca Paşa Hamamı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 18, İstanbul 1998, s.193.
• , “Hamam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 15, İstanbul 1997, s.402-430.
• Faroqhi, Suraiya, “Women, Wealth and Textiles in 1730’s Bursa”, Living the Good Life Consumption in the Qing and Ottoman Empires of the Eigteenth Century, (ed.Elif Akçetin & Suraiya Faroqhi), Leiden-Boston 2018, s.213-235.
• , Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, (çev. Gül Çağalı Güven, Özgür Türesay), İstanbul 2008.
• , Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam (çev. Elif Kılıç), İstanbul 2005.
• Fay, Mary Ann, “Counting on Kin: Women and Property in Eighteenth-Century Cairo”, Across the Religious Divide, (ed. Sperling and Wray), New York-London 2010, s.208-223.
• Fişne, Sevda, “Osmanlı Dönemi Ankara’sında Sosyo-Ekonomik ve Demografik Açıdan Seyyide ve Şerifeler (M.1786-1835)”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2013.
• Gerber, Haim, “Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa, 1600-1700”, International Journal of Middle East Studies, Vol.12, No.3, 1980, pp.231-244.
• Göçek, F. M. ve M. D. Baer, “Social Boundaries of Ottoman Women’s Experience in Eighteenth Century Galata Court Records”, Women in the Ottoman Empire Middle Eastern Women in the Early Modern Era (ed. Madeline C. Zilfi), Leiden-New York- Köln 1997, s.48-65.
• Gürhan, Nazife ve Veysel Bozkurt, “Kadın Yoksulluğunun Tarihine Kapı Aralamak-18. Yüzyılın İkinci Yarısında Kadın Yoksulluğunun Toplumsal Görünümleri”, Journal of Economy Culture and Society. 2019(59), s.85-100.
• Haskan, M. Nermi, İstanbul Hamamları, İstanbul 1995.
• Hoşgör Büke, Sümeyye, “Bakkal Terekeleri Işığında İstanbullu Mutfağına Bir Bakış”, Kebikeç, 42, 2016, s. 129-146.
• İnalcık, Halil, “Osmanlı Tarihi Hakkında Mühim Bir Kaynak”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1/1, 1942, s.89-96.
• İstanbul Kadı Sicilleri 76 İstanbul Mahkemesi 25 Numaralı Sicil (H. 1179-1180 / M. 1765-1767), Coşkun Yılmaz (ed.), İstanbul 2019.
• Jennings, Ronald C., “Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol.8, No.1, 1975, pp.53-114.
• Karaman, Hayreddin, “Asabe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 3, İstanbul 1991, s.452-453.
• Kayhan Elbirlik, Leyla, “Negotiating Matrimony: Marriage, Divorce, and Property Allocation Practices in Istanbul, 1755-1840”, Harvard University, Doktora Tezi, 2013.
• Koçu, Reşad Ekrem, Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Ankara 1969.
• Koyuncu Kaya, Miyase, “Ermeni Esnafı Terekeleri: XVIII.Yüzyıl Sonu Bursa Örneği”, Tarihte Türkler ve Ermeniler Sosyo-Ekonomik Hayat, V. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014, s.47-58.
• Kuran, Timur, Mahkeme Kayıtları Işığında 17. Yüzyıl İstanbul’unda Sosyo-Ekonomik Yaşam, Cilt 1, İstanbul 2010.
• Kuşu, Selma, “1656-1669 Tarihleri Arasında Edirneli Kadınların Maddi Varlıkları Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, History Studies, 11/5, Ekim 2019, s. 1667-1686.
• Kütükoğlu, Mübahat, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İstanbul 1983.
• Maydaer, Saadet, “Osmanlı Klâsik Döneminde Kadınların Servet Edinme Yolları (Bursa Örneği)”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 15, Sayı 2, 2006, s.30-46.
• Oğuz, Gülser, “Bir Osmanlı Kentinde Taşınır ve Taşınmaz Mal Varlığına Dayalı Servet Analizi: Edirne Örneği”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 2013.
• Özcan, Abdülkadir, “Patrona İsyanı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 34, İstanbul 2007, s.189-192.
• Özlü, Zeynel, XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Gaziantep, Gaziantep 2004.
• Öztürk, Sait, “XVII. Yüzyıl Askerî Kassam Defterlerinin Sosyo-Ekonomik Tahlili”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 1993.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt II, İstanbul 2004.
• Pamuk, Şevket, İstanbul’da ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar ve Ücretler 1469-1998, Ankara 2000.
• Pantık, Ramazan. “Osmanlı’da İcareteyn Uygulaması Hakkında Yeni Değerlendirmeler”, Vakıflar Dergisi, 48, 2017, s.75-104.
• Quataert, Donald, “Ottoman Women, Households, and Textile Manufacturing 1800-1914”, Women in Middle Eastern History, (ed. Nikki Keddie and Beth Baron), New Haven 1991, s. 161-176.
• Sunar, Mehmet Mert, “XIX. Yüzyıl Başları İstanbul’unda Esnaf Yeniçeriler”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 18, 2010, s.59-86.
• Şimşir, Nahide, “XVIII. Yüzyılın Ortalarında İstanbul ve Çevresindeki Hamamların Sosyal ve İktisadî Özellikleri”. XVI. Türk Tarih Kongresi, Cilt VI, Ankara 2015, s.87-118.
• , “18. Yüzyılın Ortalarında İstanbul Hamamlarına Dair Bazı Tespitler”, 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri IV, Ankara 2012, s.257-274.
• , “18. Yüzyıl Ortalarında Üsküdar ve Çevresindeki Hamamları”, I. Üsküdar Sempozyumu, İstanbul 2004, s.79-89.
• Terzi, Arzu, Saray Mücevher İktidar, İstanbul 2011.
• Tunç, Duysal, “Diyarbakır Şer‘iyye Sicillerine Göre Kadınların Metrukâtı (1739-1800), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Van 2019.
• Turna, Nalan, “Yeniçeri-Esnaf İlişkisi: Bir Analiz”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Esnaf ve Ticaret, (der. Fatmagül Demirel), İstanbul 2012, s.21-42.
• Uzun, Mustafa İsmet ve Nurettin Albayrak, “Hamam: Kültür ve Edebiyat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 15, İstanbul 1997, s.430-433.
• Yaşar, Ahmet, “1766 Tarihli Bir Hamam Defterine Göre İstanbul Vakıf Hamamları”, Vakıflar Dergisi, 53, 2020, s.67-99.
• , “18. Yüzyıl Osmanlı İstanbulu’nda Hamam Tellakları Üzerinde İktidarın Gözetimi”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, Cilt 7, Sayı 18, 2020, s.405-417.
• , “İstanbul Hamamları: 1731-1766”, Osmanlı İstanbulu II, (ed. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Safa Gürkan), İstanbul 2014, s.553-585.
• Yörük, Saim, “XVIII. Yüzyıl Eyüp Kazası Hamamları ve Hamam Çalışanlarının Demografik Yapısı”, Belleten, Cilt 80, Sayı 289, 2016, s.823-856.
• Zarinebaf, F., “From Mahalle (Neighborhood) to the Market and the Courts Women, Credit, and Property in Eighteenth Century Istanbul”, Across the Religious Devide, Women, Property, and Law in the Wider Mediterranean (ca. 1300-1800), (ed. Jutta Sperling, Shona Kelly Wray, Routledge, 2009, s.224- 237.
• , “The Role of Women in the Urban Economy of İstanbul, 1700-1800”, International Labor and Working Class History, No 60, Fall 2001, s.141-152.
• Zeyrek, Nesrin, XIX. Yüzyıl’da Mardin Şer’iyye Sicilleri’nde Kadın Terekeleri, Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Mardin 2019.