ÜSKÜDAR’DA OSMANLI MEDRESE GELENEĞİNİN GELİŞİMİ VE MİHRİMAH SULTAN MÜDERRİSLERİ: ULEMA BİYOGRAFİ ESERLERİ VE RUZNAMÇE KAYITLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME (1547-1732)

Yıl 2022, , 71 - 114, 07.12.2022

Esra Muhacır

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1215701

Öz

Üsküdar’da şehir ve kültürün gelişiminde, yüzyıllar boyunca kurulan vakıflar önemli bir faktördü. Vakıflar aracılığıyla yaptırılan cami, mescid, medrese, tekke ve imaretler şehrin fiziksel ve ekonomik gelişimini sağlıyor bu da nüfus artışını beraberinde getiriyordu. Külliye yapıları içerisinde eğitime tahsis edilmiş olan medreseler şehrin eğitim ihtiyacına cevap veriyor ve eğitimli bir kitlenin oluşmasını sağlıyordu. Üsküdar eğitim tarihinde de medreseler kültürel ve entelektüel gelişimin en önemli araçlarıydı. Bu bağlamda Üsküdar’da medrese geleneğinin teşekkülü ilk medrese olan Rum Mehmed Paşa Medresesi’nin kurulmasıyla başlamış ve daha sonra da Abdullah Ağa ve Mihrimah Sultan Medreseleri ile devam etmiştir. Üsküdar’da Mihrimah Sultan Medresesi, kurulduğu 16. Yüzyılın ortalarından 18. yüzyıla kadar Üsküdar tarihi için oldukça önemli sayıda müderris istihdam etmiş bir müessese olarak kültür ve eğitim tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Bu süreç içerisinde medresede görev yaptığı tespit edilen müderrisler Şakayık-ı Numaniye ve zeyllerinden hareketle incelenmiş ve literatürde daha önce yer almayan müderris biyografileri ise Ruznamçe kayıtları üzerinden tespit edilerek literatüre kazandırılmıştır. İlk müderris ataması külliyenin tamamlanmasıyla 1547 yılından itibaren başlamakta ve 1732 yılına kadar devam etmektedir. Tespit edilen 185 müderrisin biyografileri müderrislik, müftülük, kadılık, kazaskerlik ve şeyhülislamlık şeklinde gelişen kariyer basamakları açısından değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Üsküdar, Mihrimah Sultan Medresesi, Müderris ve Kadıların Kariyeri

The Development of the Ottoman Madrasa Tradition in Üsküdar and Mihrimah Sultan Mudarrises: An evaluation on Books of Ulema Biographies and Ruznamçe Registers (1547-1732)

Öz

Foundations, which have been established for centuries, were an important factor in the development of the city and culture in Üsküdar. Mosques, masjids, madrasahs, dervish lodges and soup kitchens built through foundations provided the physical and economic development of the city, thus, these structures brought about an increase in population. Especially kulliye-type structures have made a great contribution to the economic, social and cultural development of cities. Madrasas in kulliyes responded to the educational needs of the city and created an educated class. In the history of Üsküdar education, madrasas were the most important tools of cultural and intellectual development. In this context, the formation of the madrasah tradition in Üsküdar began with the establishment of the Rum Mehmed Pasha Madrasa as the first madrasah. Later it continued with Abdullah Ağa and Mihrimah Sultan Madrasahs. Mihrimah Sultan Madrasa in Üsküdar has a significant place in the history of culture and education, as an institution that employed a significant number of mudarris for the history of Üsküdar from the middle of the 16th century to the 18th century. In this process, the mudarrises who lectured in the madrasah were examined based on the Şakayık-ı Numaniye and its annexes. The biographies of mudarrises, which were not included in the literature before, were determined through the Ruznamçe records and added to the literature. We can determine through the various sources, the first mudarris appointment begins in 1547, after the completion of the kulliye, and continues to 1732. In this study, the biographies of 185 mudarris who lectured in Mihrimah Sultan Madrasa from the 16th century to the middle of the 18th century were examined, and their career steps that developed as mudarris, mufti, kadi, cadilesker and sheikh al-Islam were evaluated.

Anahtar Kelimeler

Mihrimah Sultan Madrasa, Mudarris and Kadis’s Careers, Uskudar

Kaynakça

• Yazma Eserler
• Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Süleymaniye/Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Anadolu Kazasker Ruznamçeleri (NOR)
• NOR19, NOR21, NOR22, NOR24, NOR25, NOR26, NOR27, NOR28, NOR30, NOR31, NOR32, NOR33, NOR35.
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Meşihat Arşivi Fonu Anadolu Kazasker Ruznamçeleri (MA)
• MA10, MA11, MA13, MA19, MA20, MA21, MA22, MA23, MA24, MA25.
• Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Süleymaniye/Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Rumeli Kazasker Ruznamçeleri (RML)
• RML60, RML63, RML64
• Araştırma Eserleri
• Atai, Nev’izade, Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik, (neşre haz.: Suat Donuk, ed.:Derya Örs) Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2017, I, II, 2157.
• Atai, Nev'izade Ataullah Efendi, eş-Şekaikü'n-nu'maniyye ve zeyilleri: Hadaikü'l-hakaik fi tekmileti'ş-Şekaik, (neşre haz.: Abdülkadir Özcan) Çağrı, İstanbul 1989, II., 771, 103.
• Atai, Nev'izade Ataullah Efendi, Zeyl-i Şekaik - Hadaikü’l-hakaik fi tekmileti’ş-Şekaik, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1268, 771.
• Atçıl, Abdurrahman, Erken Modern Osmanlı İmparatorluğu’nda Âlimler ve Sultanlar, Klasik, İstanbul 2019, 253.
• Baltacı, Cahid, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri: Teşkilat, Tarih, İrfan Matbaası, İstanbul 1976, 715.
• ___________, “XV-XVI. Asırlarda Üsküdar Medreseleri” Uluslararası Üsküdar Sempozyumu V – 1-5 Kasım 2007, cilt I, İstanbul 2008.
• Donuk, Suat, “Nev’îzâde Atâyî’nin Zeyl-i Şakâik’ına Göre 16. ve 17. Yüzyıllarda İstanbul Medreseleri” Osmanlı Medreseleri, Eğitim, Yönetim, Finans, (Editörler: Fuat Aydın, Mahmut Cengiz, Kübra Cevherli, Yunus Kaymaz), Sultanbeyli Belediyesi, İstanbul 2019, 704.
• ___________, Nev’izâde Atai Hadaikü’l-Hakayık Fi Tekmileti’ş-Şakayık (İnceleme Metin), Doktora Tezi, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa 2015.
• Evliya Çelebi, haz. Orhan Şaik Gökyay, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Yapı ve Kredi Bankası, İstanbul 1996, 498.
• Faroqhi, Suraiya, “16. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Uleması Arasında Sosyal Hareketlilik” Osmanlı Eğitim Mirası: Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler, Ankara 2013, 164-186.
• Galitekin, Ahmet Nezih, Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul, Cami Tekke, Medrese, Mektep, Türbe, Hamam, Kütüphane, Matbaa, Mahalle ve Selatin İmaretleri, İşaret, İstanbul 2003.
• Haskan, Mehmet Nermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar III, Üsküdar Belediyesi, İstanbul 2001, 1019-1543.
• İpşirli, “Ebusaidzâde Feyzullah Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 12, 1995 İstanbul, 526.
• İpşirli, Mehmet, Mustafa İsmet Uzun, “Bahai Mehmed Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul 1991, 463-464.
• Konyalı, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi, Türkiye Yeşilay Cemiyeti, İstanbul 1977, II, 548.
• Kuran, Aptullah, “Üsküdar’da Mihrimah Sultan Külliyesi” Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, 1975, vol III, 43-72.
• Mazlum, Deniz “Üsküdar” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı ortak yayını, 1994, VII, 568.
• Muhacır, Esra, “Üsküdar’da Osmanlı Medrese Geleneğinin Teşekkülü: Rum Mehmed Paşa Medresesi ve Müderrisleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, İstanbul 2022, sayı 47, 283-344.
• Musalı, Namık, “Farsça Kaynaklara Göre Üsküdar’ın Tarihi ve Coğrafyası”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VI 6-9 Kasım 2008, İstanbul 2009, II, 696.
• Necipoğlu, Gülru, Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür, Çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul 2013.
• Orman, İsmail “Mihrimah Sultan Külliyesi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2005, XXX, 40-42
• Özcan, Abdülkadir, “Şeyhî Mehmed Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2010, XXXIX, 82-84.
• Sıçrayık, Anılcan, “Üsküdar Mihrimah Sultan Külliyesinin Günümüze Ulaşmayan İki Yapısı” Uluslararası Üsküdar Sempozyumu X 19-20-21 Ekim 2018, İstanbul 2019, III, 267-285.
• Şeyhi Mehmed Efendi, eş-Şekaiku'n-nu'maniyye ve zeyilleri: Vekayiü'l-fudala I, (neşre hazırlayan Abdülkadir Özcan) Çağrı, İstanbul: 1989. III, 108, 720.
• Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyi’u’l-Fuzalâ Şeyhî’ninŞakâ’ik Zeyli, haz. Doç. Dr. Ramazan Ekinci, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, I-IV, 2018 İstanbul
• Taşköprüzade, Ebü'l-Hayr İsamüddin Ahmed Efendi, eş-Şekaiku'n-nu'maniyye fî ulemai'd-devleti'l-Osmaniyye, el-İkdü'l-manzum fî zikri efadili'r-rum, Hısım Manık Çelebi Ali b. Bali Ali Çelebi, Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, Beyrut 1975/1395.
• Tayşi, Mehmet Serhan, “Feyzullah Efendi, Seyyid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1995, XII, 527-528.
• Uğur, Ali, The Ottoman Ulema in the Mid-17th Century: An analysis of the Vakaiu'l-fuzala of Mehmed Şeyhi Ef. , Klaus Schwarz Verlag, Berlin 1986, 630.
• Yavuzyılmaz, Ahmet, Anadolu’da XVI. Yüzyıl Osmanlı Medrese Mimarisi, Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitiesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk İslam Sanatları Bilim Dalı, Konya 2021, 1911.
• Zülfikar, F. Cangüzel Güner, “Mihrimah Sultan’ın Vakıflarının Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Hizmetleri”, Kanunî Sultan Süleyman Dönemi ve Bursa, ed. Burcu Kurt, Bursa 2019, 547-580.
• _____________, Mihrimah Sultan’ın Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde Bulunan Vakfiyelerinin Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Esntitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1989, VII, 84.