677 Sayılı Kanun, Türbeleri “Millileştirme” ve Yıkıcı Sonuçları: Geç Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türbedarlık

Yıl 2017, , 113 - 137, 31.12.2017

Gökçen Beyinli Dinç

https://doi.org/10.30517/cihannuma.373245

Cited By: 2

Öz

Türkiye Cumhuriyeti’nin Osmanlı mirasını ve İslam’ı kamusal alandan çıkarmak hususunda en etkili kanunlarından biri, 1925 tarihli “Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklarla birtakım unvanların meni ve ilgasına dair” 677 sayılı Kanundur. Buna göre ülkedeki tüm türbeler kapatılmış, türbe ziyareti ve türbedarlık yasaklanmış, kapatılan ve 1950’den sonra müze olarak açılan bazı türbelere devlet memuru olarak bekçiler tayin edilmiştir. Bu makale, tarihsel çalışmalarda yeterince ilgi görmemiş türbedarlık mesleğini, 677 sayılı kanun ve türbelerin “millileştirilmesi” bağlamında, cumhuriyet arşivleri, meclis tutanakları ve daha önce kullanılmamış İstanbul Türbeler Müze Müdürlüğü arşivleri ışığında 1925-1970 dönemine odaklanarak incelemektedir. Geç Osmanlı’da türbedarın kim olduğu, türbeler kapatıldıktan sonra türbe ve türbedarlara ne olduğu, türbelerdeki hırsızlık vakaları, Vakıflar sorunu ve farklı devlet kurumları, türbe bekçileri ile halk arasında yaşanan gerilim, çekişme ve yasal ihlaller ele alınacaktır. Makale, tarihi ve mimari önemi olan türbelerin ihmalinin ve türbeleri müzeye dönüştürerek “millileştirme” politikasının, kültürel tarihimizde kopukluk yaratmasını ve tarihi birikimi zedelemesini göstererek, cumhuriyet tarihinin daha önce ele alınmamış bir boyutunu aydınlatmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türbedar, 677 Sayılı Kanun, Türbeler, Türkiye Cumhuriyeti, Millileştirme

The Law 677, Nationalization of Shrines and its Destructive Consequences: Shrine Keeper from the Late Ottoman Empire to the Republic of Turkey

Öz

One of the foundational laws of the Republic of Turkey on the exclusion of the Ottoman heritage and Islam is the Law 677 which was enacted in 1925. The Law outlawed the mystic orders and closed their lodges as well as hundreds of shrines in the country and prohibited visiting them. Shrine keepers were dismissed and replaced by shrine officers in some shrines. Relying substantially on Republican archives, Parliamentary Proceedings and the previously untapped archival evidence from the Istanbul Museum Directorate of Shrines (İstanbul Türbeler Müze Müdürlüğü), this article examines the transformation of this occupation and “nationalization” of shrines from 1925 to the 1970s by situating the analysis within its legal context. It will elaborate who was a shrine keeper in the late Ottoman Empire, what happened to the shrines and shrine keepers after the shrines were closed down, the theft incidents the new shrine officers were involved with, policies regarding the “nationalization” of shrines and the tensions as well as negotiations between different actors regarding the shrines. Aiming to shed light on a previously untackled aspect of republican history, the article demonstrates how the abandonment of shrines and the policy of nationalizing and turning them into museums brought along a rupture in the cultural history of the country and contributed to the destruction of historical heritage.

Anahtar Kelimeler

Shrine Keeper, The Law 677, Shrines, Republic of Turkey, Nationalization

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) İstanbul Türbeler Müze Müdürlüğü Arşivi (İTMMA) Yayınlanmış Devlet Belgeleri Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanakları “Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar İle Bir Takım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun,” http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin /1.3.677.pdf. [erişim 23 Aralık 2015,] “Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklarla birtakım unvanların meni ve ilgasına dair olan 677 sayılı Kanunun birinci maddesine bir fıkra eklenmesi hakkında Kanun, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanun tbmmc032/kanuntbmmc032/kanuntbmmc03205566.pdf. [erişim 20 Kasım 2017] Diğer Kaynaklar Aktaş, Recep, İslam Dininin Yasak Ettiği Batıl İnanışlar, Adana 1965. Alemdar, Yusuf, “Reisül-Kurralık Makamı ve Son Reisül-Kurra Ahmed Efendi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 24 (2011), s. 25-40. Araz, Nezihe, Anadolu Evliyaları, İstanbul 1958. Arslanlar, Ahmet. Kişisel Görüşme, 16 ve 17 Temmuz 2013. Atacan, Fulya, Sosyal Değişme ve Tarikat: Cerrahiler, İstanbul 1990. Atasağun, Galip, “Ziyaret Fenomeni,” Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, no. 21 (2006), s. 33-60 Ayas, Nevzad, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitimi: Kuruluşlar ve Tarihçeler, Ankara 1948. Aydemir, Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam: Mustafa Kemal 1919-1922, Cilt 3 İstanbul 1999. Aytürk, Nihat ve Bayram Altan, Türkiye’de Dini Ziyaret Yerleri, Ankara 1992. Azamat, Nihat, “Ahmed Amiş Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 2, İstanbul 1989, s. 43-44. , “Fahreddin Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 12, İstanbul 1995, s. 83-84. Baydar, Mustafa. Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları, İstanbul 1968. Bayrı, Mehmet Halit, İstanbul Folkloru, İstanbul 1947. , “İstanbul Sünnet Düğünü,” Halk Bilgisi Haberleri 11, no. 121 (Kasım1941), s. 14-16. “Bazı Türbeler Müze Olarak Ziyaretçilere Açılacak”, Tan, 13 Kasım 1939. Brubaker, Roger, “Religion and Nationalism: Four Approaches,” Nations and Nationalism 18/ 1 (Ocak 2012), s. 2-20. Demiray, Tahsin, Arkada Bıraktığım Küçük İşaret Taşları (1948-1950 Makaleleri), İstanbul 1955. Derman, M. Uğur, “Düzgünman, Mustafa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 10, İstanbul 1994, s. 62-63. Dönmez, Ali Rıza, Cumhuriyet Devrinde Vakıflar, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 1991. Dinç, Gökçen B., The Religious and National ‘Others’ of the State: People, Superstitions and the Nationalization of Islam in Turkey (1925-1970), Doktora Tezi, Berlin Humboldt Üniversitesi, Tarih Bilimleri Enstitüsü, 2017. Ertem, Adnan, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Vakıflarla İlgili Uygulamalar, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990. Erten, Azize, “Meşhur Adak Yerleri,” Hafta, 4 Aralık 1953. Günaltay, Şemseddin, Hurafattan Hakikate, İstanbul 1332. Günay, Ünver, “Türk Halk Dindarlığının Önemli Çekim Merkezleri Olarak Dini Ziyaret Yerleri,” Kayseri Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, no. 15 (2003), s. 5-36 “Güzellik Kraliçesi Sevil Nayman Eyüp’te,” İstanbul, 3 Şubat 1957. Hansu, Hüseyin, “Hadis Aşığı Bir Felsefeci: Babanzâde Ahmed Naim Bey”, Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri, İstanbul 2010, s. 385-397. Hasan Fehmi, “Tanrı’ya Arzuhal”, Halk Bilgisi Haberleri, c.3, s.28 (15 Eylül 1933), s.104-5. İnan, Abdülkadir, Hurâfeler ve Menşeleri, Ankara 1962. İstanbul Türbeler Müze Müdürlüğü’ne bağlı bulunan türbelerin listesi, http://www. kulturvarliklari.gov.tr/TR,44099/istanbul-turbeler-muze-mudurlugu.html. [erişim 1 Mart 2015]. Kafadar, Cemal, “Eyüp’te Kılıç Kuşanma Törenleri,” içinde Eyüp: Dün / Bugün, 11-12 Aralık 1993 (editör Tülay Artan), İstanbul 1994, s. 50-61. Kalafat, Yaşar, Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Genişletilmiş 6. baskı, Ankara 2010. Kandemir, “İstanbul’da Bir Panayır,” İnci, 8 Eylül 1952. Kara, İsmail, Biraz Yakın Tarih Biraz Uzak Hurafe, İstanbul 1998. , Din ile Modernleşme Arasında: Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, İstanbul 2003. , Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam, İstanbul 2010. , Şeyh Efendi’nin Rüyasındaki Türkiye, İstanbul 2015. , Aramakla Bulunmaz, İstanbul 2014. , Biraz Yakın Tarih Biraz Uzak Hurafe, İstanbul 2017. Kara, Mustafa, “Cumhuriyet Döneminde Tarikatlar,” Demokrasi Platformu 2, no. 6 (2006): 1-20. , Din, Hayat, Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, İstanbul 1999. Kazım, Musa, “Anadolu Hurafeleri,” Halk Bilgisi Haberleri 4, no. 48 (Mayıs 9, 1935), s. 314–20. Kılıçzade Hakkı, İ’tikâdât-ı Bâtılaya İ’lân-ı Harb, İstanbul 1331. Koşay, Hamit, “Tekke ve Türbeler Kapandıktan Sonra”, Güzel Sanatlar Dergisi Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 6 (Ocak 1949), s. 1-5. Köse, Ali ve Ali Ayten, Türbeler: Popüler Dindarlığın Durakları, İstanbul 2010. Kreiser, Klaus, “Turkologie Als Steckenpferd? Von Paul Horn Bis Carl Frank,” AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Semih TEZCAN’a Armağan 13 (2013), s. 213-29. Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Halk İnançlarında ve Edebiyatında Evliya Menkıbeleri, Ankara 1984. Okan, Aysel, İstanbul Evliyaları, İstanbul 1968. Olcayto, “Merkez Efendi Türbesi,” Hafta, 30 Mart 1956. Orman, İsmail, “Türbe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 41, İstanbul 2012, s. 464-466. Önus, Muammer, “İstanbulda bazı Ziyaret Yerleri”, Halk Bilgisi Haberleri 9 / 104 (Haziran 1940), s. 207-208. , “İstanbulda bazı Ziyaret Yerleri”, Halk Bilgisi Haberleri 9 / 105 (Temmuz 1940), s. 18-225. Özdamar, Mustafa, Ahmed Amiş Efendi, İstanbul 1997. Öztürk, Nazif, “Tâceddin Dergâhı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 39, İstanbul 2010, s. 339-341. Pohlsander, Hans A., National Monuments and Nationalism in the 19th Century Germany, Bern 2008. Schrader, Friedrich, Konstantinopel: Vergangenheit und Gegenwart, Tübingen 1917. Tanman, M. Baha, “Yahyâ Efendi Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 43, İstanbul 2013, s. 246-249. , “Abdurrahman Şâmî Tekkesi”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul 1988, s. 174. Tanyu, Hikmet, Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara 1967, 80. Taş, Hakan, “Vahyî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 42, İstanbul 2012, s. 451-452. Tekeli, İlhan ve Selim İlkin, Savaşın İçinden Geleceğine Yönelen İkinci Dünya Savaşı Türkiyesi Cilt 3, İstanbul 2014. Tekin, Mustafa. Ziyaret Fenomeni Çerçevesinde Dua ve Sosyal Sorunlar: Konya Mevlana Müzesi Örneği, İstanbul 2008. Uysal, Mustafa, İslam’a Sokulan Bid’at ve Hurâfeler, İstanbul 1971. Wessel, M. Schulze, (editör) Nationalisierung der Religion und Sakralisierung der Nation im östlichen Europa, Stuttgart 2006. Yücel, Erdem, Anılarıyla Tahsin Öz, İstanbul 2009.