16. YÜZYILDA OSMANLI PADİŞAHLARININ POLİTİK, EKONOMİK VE MANEVİ GÜÇ KAYNAĞI OLARAK HANEDANA YÖNELİK TEMLİKLERİ

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 45 - 69, 07.12.2022

Zafer Karademir

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1215696

Cited By: 1

Öz

Osmanlı padişahlarının ülkedeki mali kaynakların yegâne sahibi oldukları kabul edilmekteydi. Bu anlayışa göre padişahlar kontrol ettikleri kaynakları mülk statüsü altında ve hukuk kuralları çerçevesinde diledikleri kişilere bağışlayabilirlerdi. Bu makale 16. yüzyılda hüküm süren Osmanlı padişahlarının bizzat hanedan üyelerine temlik yöntemi ile verdiği mülklerin dağıtılma sebeplerini ve yönetici aile bireylerine sağlanan bu olanakların ne gibi sonuçlar doğurduğunu incelemektedir. Çalışma kapsamında T. C. Devlet Arşivleri Başkanlığı Başkanlık Osmanlı Arşivi’nden elde edilen temliknameler ayrıntılı olarak değerlendirilmiştir. Bu mülklerin iktisadi düzene olumlu ya da olumsuz etkileri makalenin odak noktasıdır. Ayrıca temliğe konu olan mali kaynakların nasıl korunduğu, bunların korunamadığı zamanlarda kimlerin bu varlıklara müdahale ettiği sorularına yanıtlar aranmaktadır. Ülke geneline yayılan ve oldukça farklı çeşitleri olan temlik uygulamalarının bir “temlik ağı” şeklinde tasarlandığı söylenebilir. Padişahlar ve onlara bağlı merkezi bürokrasi bu yapı ile hem devletin önemli gelir kaynaklarını aile içinde bırakmaya gayret etmişler hem de bunların kontrolü ile hanedan içi dengeleri gözetmişlerdir. Hanedanın kadın üyelerinden damatlara kadara pek çok kişi bu ağdan beslenmiştir. Tüm hukuki ve fiziki korumalara rağmen hanedanın mülklerine dışarıdan müdahaleler yaşamış ancak bunlara karşı hukuki yollarla engel olunmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, padişah, hanedan, temlik, yeni çağ

The Temliks for the Dynasty as the Source of Politics, Economics and Spiritual Force of the Ottoman Sultans in the 16th Century

Öz

It was accepted that the Ottoman sultans were the sole owner of the financial resources in the country. According to this understanding, the sultans could donate the resources they controlled under the status of mülk (property) and within the framework of the rules of law. This article examines the reasons for the distribution of the mülks given by the Ottoman sultans, who ruled in the 16th century, to the members of the dynasty by the method of temliks (given property), and the results of these opportunities provided to the members of the ruling family. Within the scope of the study, the temliknâmes (property papers) obtained from the Presidency Ottoman Archives of the Presidency of the State Archives of the Republic of Turkey were evaluated in detail. The positive or negative effects of these mülks on the economic order are the focus of the article. In addition, how the financial resources subject to assignment were protected; when these cannot be protected who intervenes in these assets are the questions to be answered. It can be said that the temlik practices, which were spread throughout the country and had quite different types, were designed as a "temlik network". With this structure, the sultans and the central bureaucracy connected to them both tried to leave the important income sources of the state within the family and kept the balance within the dynasty under their control. Many people, from the female members of the dynasty to the grooms, were fed from this network. Despite all the legal and physical protections, the dynasty's properties experienced outside interventions, but they were tried to be prevented by legal means.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, sultan, dynasty, New Age, temlik

Kaynakça

• a. T. C. Devlet Arşivleri Başkanlığı (Başkanlık Osmanlı Arşivi BOA;) Kaynakları
• İbnülemin Ensab, İE.ENB, Dosya No, Gömlek No: 1,13.
• Mühimme Defterleri (MD), Defter No, Sayfa No, Hüküm No: 2, 120, 2078; 5, 7, 9; 6, 472, 1022; 9, 54, 144; 14, 584, 836; 25, 27, 271; 34, 31, 60; 34, 31, 61; 35, 397, 1014; 36, 9, 27; 36, 152, 421; 39, 75, 182; 39, 76, 186; 39, 79, 197; 39, 79, 197; 46, 247, 553; 48, 252, 704; 48, 308, 912; 48, 314, 931; 48, 324, 953; 69, 35, 66.
• Topkapı Sarayı Maliyeden Müdevver Defterler (TS.MA.d,) Defter No, Sayfa No: 1962,2; 7139; 1517,11; 10088
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Belgeler, (TS. MA. e), Defter No, Sayfa No: 722, 35; 745,49; 811,4; 851,60; 968, 66; 968,75 b. Yayınlanmış Ana Kaynaklar ve Arşiv Malzemeleri
• Feridun Ahmed Bey, Münşeâtü’s- Selâtin, Cilt. 1, Takvîmhâne-i Âmire, Dersaadet 1849.
• Koçi Bey Risâlesi, Birinci Tab’ı, Matbaa-i Ebulfeyza, Konstantiniyye 1303.
• c. Başvuru Eserleri
• Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul 2011.
• d. Araştırma/İnceleme Eserler
• Allahverdi, Reyhan Şahin, “Yetim Bir Hanım Sultan: Şehzade Mehmed’in Kızı Hümaşah Sultan Vakıfları”, Süleyman Demirel Üniversitesi (SDÜ) Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 37 (Nisan 2016), s. 1-25.
• Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, Cilt 2 1453- 1559, Ankara 1979.
• Aksan, Virginia H., “Wâlide Sultân”, Encyclopedia of Islam, Second Edition, Volume: XI, Leiden 2002, s. 130-131.
• Aybakan, Bilal, “Temlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 40, İstanbul 2011, s. 428-430.
• Babinger, Franz, “Mihr-i Mâh Sultân”, Encyclopedia of Islam, Second Edition, Volume: VII, Leiden 1993, s. 6-7.
• Barkan, Ömer Lütfi, “İslam-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğunda Aldığı Şekiller”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, VI/1 (1940), s. 156-181.
• ---------, Ömer Lütfi, “İslam-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğunda Aldığı Şekiller II”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, VII/1 (1941), s. 157-176.
• ---------, Ömer Lütfi, “İslam-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğunda Aldığı Şekiller III : İmparatorluk Devrinde Toprak Mülk ve Vakıfların Hususiyeti”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, VII/4 (1941) s. 906-942
• ---------, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I-II İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, 2 (1942), s. 279- 386.
• ---------, Ömer Lütfi, “Timar”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 12, İstanbul 1979, s. 286- 333.
• Berki, Ali Himmet, “İslam’da Sahîh ve Gayr-i Sahîh Nev’ileri I”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6/1 (Ocak 1957), s. 19- 26.
• ------, Ali Himmet, “Vakıfların Hukuk ve Tarih Bakımından Kıymeti”, Vakıflar Dergisi, VI (1965), s. 5- 13.
• Cin, Halil, “Arazi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 3, İstanbul 1991, s. 342-346.
• Çalı, Ayşegül, “Akıncı Beyi Evrenos Bey’e Ait Mülknâme”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 20 (2006), s. 59-79.
• Çağatay, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğunda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 5/5 (1947), s. 483-511.
• Emecen, Feridun M., İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, İstanbul 2010.
• Gel Mehmet, “Kanuni Devrinde Vüzera Gölgesinde "Vakfa İlave Mülkün Satışı" Üzerine Bir Hukuki Tartışma: "Da'va-yı Asiyab", Belleten, LXXVII/280 (Aralık 2013), s. 927- 954.
• Genç, Mehmet, “Malikâne- Divani”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 27, Ankara 2003, s.518-519.
• Gökbilgin, M. Tayyip, XV- XVI. Asırlarda Edirne Paşa Livâsı Vakıflar- Mülkler- Mukataalar, İstanbul 1952.
• ----------, M. Tayyip, “Mehmed III”, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 7, İstanbul 1997, s. 535- 547.
• Gündüz, Ahmet, “Çelebi Mehmed’in Kızı Selçuk Hatun Vakıfları”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17 (3), s. 1154-1173.
• Hacak, Hasan, “Milk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 30, İstanbul 2005, s. 62-64.
• Heaton, Herbert, Avrupa İktisat Tarihi, I, Ankara 1985.
• İnalcık, Halil, “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Editörler: Çağlar Keyder, Faruk Tabak, İstanbul 1998, s. 17- 35.
• ---------, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, İstanbul 2009.
• ---------,Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt 1 1300-1600, Çeviren: Halil Berktay, İstanbul 2000.
• ---------, Halil, “The Emergence of Big Farms, Çiftliks: State, Landlords and Tenants“,. Contributions à L’histoire Économique et Sociale de L’empire Ottoman, Jean-Louis Bacqué-Grammont and Paul Dumont, eds Peeters Press, Louvain 1984, s. 105-125.
• İpşirli, Mehmet, “Paşmaklık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 34 İstanbul 2007, s. 186- 187.
• ---------, Mehmet, “Temliknâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 40 İstanbul 2011, s. 430-431.
• Köprülü, Fuad, “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü”, Vakıflar Dergisi, 2 (1942), s. 1- 37.
• Kütükoğlu, Mübahat, “Berat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, İstanbul 1992, s. 472-473.
• Lajos, Fekete, “Macaristan'da Türk Mülk Sistemi”, Tarih Dergisi, 12/16 (1961), s. 25- 42.
• Mete, Zekai, “Osmanlı Dönemi Arazi Vakıflarının Menşei ve Hukukî Konumuyla İlgili Yeni Belgeler Yeni Yaklaşımlar”, Vakıflar Dergisi, (35), 2011, s. 1-20.
• Pamuk, Şevket, A Monetary History of the Ottoman Empire, Cambridge 2000.
• Pierce, Leslie P., Harem-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, (çev. Ayşe Berktay), İstanbul 2012.
• Selçuk, Furuzan, “Vakıflar (Başlangıçtan 18. Yüzyılına Kadar) ‘Islamic Society and The West’ Cilt I.- Kısım II den”, Vakıflar Dergisi, VI (1965), s. 21-30.
• Sezer, Musa, “XVI. Yüzyılda İsmihan Sultan’a Ait Dupniçe Mülk Toprakları (Mülknâme ve Sınırnâme İle Birlikte)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi TAED, 62 (2018), s.375-395.
• Singer, Amy, İyilik yap Denize At Müslüman Toplumlarda Hayırseverlik, (çev. Ali Özdamar), İstanbul 2012.
• --------, Amy, “The Mülknāmes of Hürrem Sultan's Waqf in Jerusalem”, Muqarnas, Vol. 14 (1997), s. 96-102.
• Uluçay, Çağatay, “Bayezid II.’in Âilesi”, Tarih Dergisi, 10/14 (Eylül 1959), s. 104-124.
• --------, M. Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980.
• Yediyıldız, Bahaeddin, “XVII. Asır Türk Vakıflarının İktisadi Boyutu”, Vakıflar Dergisi, 18 (1984), s. 5- 41.
• e. Yüksek Lisans Tezleri
• Sarıbıyık, Mustafa, Hasan Kâfî Akhisâri’nin ‘Usûlü’l-Hikem Fî Nizâmi’l Âlem’ Adlı Eseri Üzerinde Bir Tetkik, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Konya 1989.
• Taş, Hülya, XVI. Yüzyılda Rum Eyaleti’nde Miri Toprakların Mülk ve Vakfa Dönüştürülmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1998
• Taşkın, Nuri, Osmanlı Diplomatikasında Mülknâmeler, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2012.