Basit Denetim Yeniden: Türkiye’de Tatil Köylerinde Emek Denetimi

Year 2019, Volume: 2 Issue: 61, 1069 - 1092, 01.01.2019

Hüseyin Yener Erköse

Abstract

Türkiye’de ucuz ve vasıfsız işgücüne dayanan emek-yoğun turizm sektörünün serpilmesi 1980 askeri darbesi ile birlikte dayatılan ihracat öncelikli ekonomik düzen içinde gerçekleşir. Darbeden sonra örgütsüzleştirilen işçi sınıfı üzerinde yükseltilen bu düzenin parçası olarak Türkiye’nin güney sahillerinde yatırımcılara sunulan çeşitli teşviklerle kitlesel turizm hizmeti veren tatil köyleri inşa edilir. Özellikle yabancı turistlere kitlesel tatil hizmetleri sunan tatil köyleri yeni ekonomik modelde ülkeye döviz girdisi sağlamanın bir aracı olarak kurgulanmıştır. Tarımdan zamanla çözülen işgücünü de istihdam etmeye başlayan tatil köyleri hem fiziksel hem de duygusal emek talep eden sezonluk işleri bir araya getiren işyerleridir. Kitlesel tatil hizmetlerinin üretildiği bu işyerlerinde emek denetimi çeşitli mekanizmalar aracılığıyla sağlanır. Bu yazıda bu emek denetim biçimlerinden biri olan basit denetim konu edilmektedir. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanıldığı gelişmiş kapitalist işletmeler olan ve müşterilerle yakın hizmet ilişkisinin kurulduğu tatil köylerinde son yıllarda basit denetimin ağırlık kazandığı işçiler ve yöneticiler tarafından dile getiriliyor. Basit denetimi gerekli kılan şartlar nelerdir? Tatil köylerinde basit denetimin hangi öğeleri gözlemlenmektedir? Katılımcı gözlem ve derinlemesine mülakatlara dayanan saha araştırmasından elde edilen veri turizm firmaları arasında giderek yoğunlaşan rekabete işaret etmektedir

Keywords

Emek süreci, hizmet işçileri, basit denetim, Taylorizm

Simple Control Redux: Labor Control in Holiday Villages

Abstract

The growth of the labor-intensive tourism sector in Turkey that employs a cheap, non-skilled labor force takes within the exportoriented economic model imposed by the 1980 military coup. As part of this new model rising upon a working class that remained disorganized after the coup, holiday villageswere built along the southern coasts of Turkey through various public incentives provided to entrepreneurs. Serving especially international tourists, holiday villages are entrusted with earning foreign currency within the new economic model. Absorbing the workforce that dissolve from the agriculture sector over time as well, holiday villages are workplaces that bring together seasonal jobs that demand both physical and emotional labor. In these sites of mass production of leisure services, labor control is executed through various mechanisms. This article deals with simple control as one of these mechanisms. Worker and manager interviewees mention that simple control is accentuated recently in such a developed capitalist workplace where empathy and ‘high-touch’ is part of service and information and communication technologies are utilized. Why is simple control accentuated recently? What are its elements observed in holiday villages?Data from field research based on participant observation and in-depth interviews points to the intensification of competition among firms

Keywords

Labor process, service workers, simple control, Taylorism

References

• Adaklı, G. (2006) Türkiye’de Medya Endüstrisi: Neoliberalizm Çağında Mülkiyet ve Kontrol İlişkileri, Ankara: Ütopya.
• Akdemir, N. (2008) Taşeronlu Birikim: Tuzla Tersaneler Bölgesinde Üretim İlişkilerinde Enformelleşme, İstanbul: SAV.
• Aktaş, A. vd. (2002) “Türkiye Genelinde “Her şey Dahil” (All Inclusive) Uygulamasının Turistler, İşletme Yöneticileri ve Yöre Esnafı Açısından Değerlendirilmesine Yönelik Bir Araştırma,” 1. Akdeniz Ülkeleri Turizm Kongresi, 17-21 Nisan, Antalya.
• Aksu, A. ve Aktaş, A. (2005) “Job Satisfaction of Managers in Tourism: Cases in the Antalya Region of Turkey," Managerial Auditing Journal, 20/5, 479-488.
• Avcı, N. (2011) “Turizm Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin İş Değerleri: Çeşme Turizm ve Otelcilik Yüksekokulu Örneği,” Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 22/1, 7-18.
• Aydoğanoğlu, E. (2011) Fabrikada Emek Denetimi, İstanbul: Evrensel.
• Aykac, A. (2010) “Tourism Employment: Towards an Integrated Policy Approach,” Anatolia, 21/1, 11-27.
• Aykaç, A. (2009) Yeni İşler Yeni İşçiler: Turizm Sektöründe Emek, İstanbul: İletişim.
• Bailly, F. ve Léné, A. (2014) “What Makes a Good Worker? Richard Edwards Is Still Relevant,” Review of Radical Political Economics, 47/2, 176-192.
• Braverman, H. (1974; 1998) Labor and Monopoly Capital: The Degradation of Work in the Twentieth Century, New York: Monthly Review Press.
• Brotherton, B. vd. (1994) “Developing Human Resources for Turkey's Tourism Industry in the 1990s,” Tourism Management, 15/2, 109-116.
• Burawoy, M. (1985) The Politics of Production, London: Verso.
• Burke, R.J. vd. (2008) "Work Experiences, Satisfactions and Psychological WellBeing of Female and Male Managers in the Hospitality Sector in Turkey," Equal Opportunities International, 27/6, 505-518.
• Callaghan, G., Ve Thompson, P. (2001) “Edwards Revisited: Technical Control and Call Centers,” Economic and Industrial Democracy, 22/1, 13-37.
• Cave, P. ve Kilic, S. (2010) “The Role of Women in Tourism Employment With Special Reference to Antalya, Turkey,” Journal of Hospitality Marketing & Management, 19/3, 280-292.
• Çakır, P. (2002) “Turizm Sektörünün İstihdam Yapısı ve Sorunları,” Anadolu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 18/1-2, 195-201.
• Çakmakçı, E. (2017) “Duygusal Emeğin Otel Çalışanlarının Sosyal, Aile ve Mesleki Yaşamlarına Etkileri, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17/3, 175- 198.
• Çelik, C. (2017) “Sınıf Deneyimi Olarak Güvencesizlik: Antalya Turizm İşçileri Örneği” Bedirhanoğlu, P. (der.) Finansallaşma Kıskacında Türkiye’de Devlet, Sermaye Birikimi ve Emek, İstanbul: Nota Bene, 221-248
• Çevirgen, A. ve Üngüren, E. (2009) “Yöre Esnafının Her Şey Dahil Sistemine Yönelik Tutumları,” Ege Akademik Bakış, 9, 637-58.
• Deery, S. ve Kinnie, N. (2002) “Call Centers and Beyond: A Thematic Evaluation,” Human Resource Management Journal, 12/4, 3-13.
• Demir, M. (2011) “İş Yaşamında Ayrımcılık: Turizm Sektörü Örneği,” Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 8/1, 760-784.
• Durak, Y. (2013) Emeğin Tevekkülü: Konya’da İşçi-İşveren İlişkileri ve Dindarlık, İstanbul: İletişim.
• Durmaz, O.S. (2014) Türkiye’de Öğretmen Olmak: Emek Süreci ve Yeniden Proleterleşme, Ankara: Nota Bene.
• Edwards, P. K. (1990) “Understanding Conflict in the Labor Process: The Logic and Autonomy of Struggle,” Knights, D. ve Willmott, H. (der.) Labor Process Theory içinde, London: Macmillan, 125-152.
• Edwards, P. K. ve Scullion, H. (1982) The Social Organization of Industrial Conflict: Control and Resistance in the Workplace, Oxford: Blackwell Edwards, R. C. (1979) Contested Terrain: The Transformation of the Workplace in the Twentieth Century, London: Heinemann, 1979.
• Edwards, R.C. (1978) “Social Relations of Production at the Point of Production,” Critical Sociology, 8/2&3, 109-125.
• Friedman, A.L. (1977a) Industry and Labor: Class Struggle at Work and Monopoly Capitalism,London: Macmillan.
• Friedman, A.L. (1977b) “Responsible Autonomy versus Direct Control over the Labor Process,” Capital and Class, 1/1, 43-57.
• Friedman, A. L. (1987) “The Means of Management Control and Labor Process Theory: A Critical Note on Storey,” Sociology, 21/2, 287-294.
• Gökmen, Ç.E. (2011) “Türk Turizminin Yabancı Gelinleri: Marmaris Yöresinde Turizm Sektöründe Çalışan Göçmen Kadınlar,” Çalışma ve Toplum, 28, 201-232.
• Güler Müftüoğlu, B. (2005) Fason Ekonomisi: Gedikpaşa’da Ayakkabı Üretimi, İstanbul: Bağlam.
• Hodson, R. (1991a) “The Active Worker: Compliance and Autonomy at the Workplace,” Journal of Contemporary Ethnography, 20/1, 47-78.
• Hodson, R. (1991b) “Workplace Behaviors: Good Soldiers, Smooth Operators, and Saboteurs,” Work and Occupations, 18/2, 271-290.
• Icoz, O. ve Tavmergen, I. P. (1999) “Service Sector and Tourism as a Remedy for Unemployment,” Tourism Analysis, 4/3-4, 213-220.
• İplik, N. F. (2009) “Türkiye'deki Dört ve Beş Yıldızlı Otellerde Uygulanan Örgütsel Sosyalleşme Taktiklerinin Belirlenmesine Yönelik bir Araştırma,” Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 20/2, 185-196.
• International Labor Organization (2011) “Employment in the Tourism Industry to Grow Significantly,” World of Work, 71/36. http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/--- dcomm/Documents/publication/wcms_154579.pdf (12.04.2013).
• Jaros, S.J. (2005) “Marxian Critiques of Thompson’s (1990) ‘core’ Labor Process Theory: An Evaluation and Extension,” Ephemera, 5/1, 5-25.
• Jaros, S. J. (2010) “The Core Theory: Critiques, Defences and Advances,” Thompson, P. ve Smith, C. (der.) Working Life: Renewing Labor Process Analysis içinde, Basingstoke: Palgrave Macmillan, 70-90.
• Kaderoğlu Bulut, Ç. (2019) Sınıfın Sınırlarında: Gazeteciler ve Proleterleşme, İstanbul: Nota Bene.
• Kaya, U. ve Özhan, Ç.K. (2012) “Duygusal Emek ve Tükenmişlik İlişkisi: Turist Rehberleri Üzerine Bir Araştırma,” Çalışma İlişkileri Dergisi, 3/2, 109-130.
• Kesici, M. (2015) “Turizm, Özel Güvenlik ve Sağlık Hizmeti Yürüten İşlerde Gece Çalışması, Çalışma ve Toplum, 48, 221-236.
• Koca, E. vd. (2014) “Are Internship Programs Encouraging or Discouraging? A Viewpoint of Tourism and Hospitality Students in Turkey,” Journal of Hospitality, Leisure, Sport & Tourism Education, 15, 135-142.
• Korzay, M. (1994) “Turkish Tourism Development,” Seaton, A.V. vd. (der) Tourism: The State of the Art içinde, West Sussex: John Wiley, 85-99.
• Koşar, A. (2018) “Marx’ta Maddi Olmayan Emek Kavramının Bağlamı,” Koşar, A. (der.) Maddi Olmayan Emek Teorisi içinde, İstanbul: Kor Kitap, 97-113.
• Littler, C. (1982) The Development of The Labor Process in Capitalist Societies: A Comparative Study of the Transformation of Work Organization in Britain, Japan and the USA, Aldershot: Gower.
• Lordoğlu, K. (2009) “Türkiye’de Turizmde Çalışan Göçmenler ve İşgücüPiyasasında Oluşan Yeni” Sorunlar, http://mimoza.marmara.edu.tr/~klordoglu/yazilar/Anvers_Kongre_metni1. pdf (14.11.2017).
• Marx, K. (2011) Kapital, l. Cilt (çev. M. Selik-N.Satligan), İstanbul: Yordam.
• Nurol, B. (2014) Beyaz Yakalı Emeğin Dönüşümü: Finans Sektöründe Emek Süreçleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı, Ankara
• Oktik, N. (2011) “Turizm Sektöründe Çalışan Kadınların Toplumsal Değişime Etkileri,” Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmalar Dergisi, 1/4.
• Ollman, B. (2008) Yabancılaşma: Marx’ın Kapitalist Toplumdaki İnsan Anlayışı (çev. Kars, A.), İstanbul: Yordam. Orhangazi, Ö. (2019) “2000’li Yıllarda Yapısal Dönüşüm ve Emegin Durumu,” Calışma ve Toplum, 60, 325-348.
• Özuğurlu, M. (2008) Anadolu’da Küresel Fabrikanın Doğuşu: Yeni İşçilik Örüntülerinin Sosyolojisi, İstanbul: Kalkedon. Pakulski, J. ve Waters, M. (1996) The Death of Class, London: Sage.
• Pollert, A. (1981) Girls, Wives, Factory Lives, London: Macmillan. Storey, J. (1985) “The Means of Management Control,” Sociology, 19/2, 193-211.
• Thompson, P. ve Smith, C. (2010) “Debating Labor Process Theory and the Sociology of Work.” Thompson, P. ve Smith, C. (der.) Working Life: Renewing Labor Process Analysis içinde, Basingstoke: Palgrave Macmillan, 11-28.
• Thompson, P. (1989) The Nature of Work: An Introduction to Debates on the Labor Process, London: Macmillan.
• Tucker, H. (2007) “Undoing Shame: Tourism and Women’s Work in Turkey,” Journal of Tourism and Cultural Change, 5/2, 87-105.
• Türkiye Otelciler Federasyonu (2016), “Turizm Raporu.” http://www.turofed.org.tr/_files/_pdf/turizm_raporu_sayi_7.pdf (01.10.2016).
• Üner, M. vd. (2007) “Her Şey Dahil Sisteminde Farklı Uygulamalar ve Antalya Ölçeğinde Bir Araştırma” Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 18/1, 53-63.
• Üner, M. vd. (2006) “Türkiye’de Her Şey Dahil Uygulamasının Konaklama İşletmeleri Üzerindeki Etkisi: Antalya Örneği,” Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi 17/1, 35-50.
• Vatansever, A. ve Gezici Yalçın, M. (2015) “Ne Ders Olsa Veririz:” Akademisyenin Vasıfsız İşçiye Dönüşümü, İstanbul: İletişim.
• Warhurst, C. vd. (2009) “Labor Process Theory: Putting Materialism Back into the Meaning of Service Work,” Korczynski, M. ve Macdonald, C.L., Service Work: Criticical Perspectives içinde, New Work: Routledge, 91-112.
• Wood, S. (1987) “The Deskilling Debate: New Technology and Work Organization, Acta Sociologica, 30/1, 3-24.
• Yağcı, Ö. (2001) “Türkiye’de Turizm Eğitimi ve İstihdamda Karşılaşılan Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri,” Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, 4, 23-39.
• Yenipınar, U. (2005) “Otel İşletmelerinde Ücretlendirme: İzmir İli 4–5 Yıldızlı Otel İşletmelerinde Bir Analiz,” Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitusü Dergisi, 7/3, 148-176.
• Yeşiltaş, M. vd. (2010) “Tourism Education in Turkey and Implications for Human Resources,” Anatolia: An International Journal of Tourism and Hospitality Research, 21/1, 55-71.
• Yücesan-Özdemir, G. (2014) İnatçı Köstebek: Çağrı Merkezlerinde Gençlik Sınıf ve Direniş, İstanbul: Yordam.
• Yücesan-Özdemir, G. (1999) “Türkiye’de Emek Sürecinin Değişen Doğası ve İşyerinde Sendikal Siyasetin Gerekliliği,” Ekonomik Yaklasim Association, 10/34, 27-53.