Türkiye’de Erken Cumhuriyet Döneminde Kadın Emeği

Year 2010, Volume: 2 Issue: 25, 13 - 40, 01.01.2010

Ahmet Makal

Abstract

Dünyadaki emek tarihi çalışmalarında kadın emeğine ve özellikle ücretli kadın emeğine duyulan ilgi marjinal boyutlardadır. Emek tarihi de başka tarihlerde olduğu gibi, daha çok erkek emekçilerin tarihidir. Son dönemlerde kadın hareketinin gelişmesi ile kadın emeğine yönelik ilgide bir canlanma olmuşsa da, kadın emeğinin tarihine duyulan ilgi hâlâ çok yetersizdir. Türkiye’de ise bu ilginin yok denecek düzeyde olduğu söylenebilir. Türkiye’de kadın emeğinin tarihini sadece bazı boyutlarıyla konu alan bu çalışmamız, süregelmekte olan daha geniş kapsamlı bir çalışmamızdan kesitler sunmaktadır ve kadın emeğinin tarihine ilişkin boşluğu şimdilik ve kısmen gidermeyi amaçlamaktadır. Metodolojik açıdan, Cumhuriyet döneminin ancak Osmanlı İmparatorluğu ile süreklilik ve geçişlilikleri çerçevesinde anlamlandırılabileceğini düşündüğümüzden, makalemizde kadın emeği konusunda İnmparatorlukta yaşanan öncül gelişmelere de yer veriyoruz. Osmanlı İmparatorluğu’nda kadının geleneksel faaliyet alanları tarım kesimi ve evde çalışma iken, 19. yüzyıl sonlarından itibaren kadın önce atölyelerde, sonra da fabrika niteliğindeki kuruluşlarda ücretli çalışma yaşamının içine çekiliyor. Bu oluşum üzerinde, savaşlar nedeniyle azalan erkek işgücünün ikame edilmesi gerekirliği belirleyici oluyor. Ev içinde geleneksel olarak halı ve dokumacılık alanında çalışan kadının ev dışına açılması da aynı faaliyetlerde gerçekleşiyor, bunu tedricen diğer faaliyet alanları izliyor. Yapılan çalışmalar, Osmanlı İmparatorluğu’nda kadının, zannedilenin aksine sanayide ücretli olarak geniş bir biçimde yer aldığını ve aynı zamanda uzun çalışma süreleri ile düşük ücretlere konu edildiğini ortaya koyuyor. Cumhuriyet döneminde de ana çizgileriyle İmparatorluğun son dönemlerindeki yapının varlığını sürdürdüğü görülüyor. Rakamlar, erken cumhuriyet döneminde sanayide kadın işçilerin oranının yaklaşık %25’ler dolayında olduğunu ortaya koyuyor. Gene ağırlıklı olarak dokumacılık ile gıda sanayiinde çalışmaya devam eden kadınlar, esas olarak, başta İstanbul ve İzmir olmak üzere sanayinin geliştiği birkaç büyük kentte toplanmış görünüyor. Türkiye’de özellikle 1930’lu yıllarda devletçi iktisat politikalarının izlendiği dönemde geliştirilen İktisadi Devlet Teşekkülleri ise kadın işçiliğinin artmasına katkıda bulunuyor. Diğer taraftan, bu kuruluşlar, işçilerine sağladığı daha geniş sosyal olanaklar ve eğitim ile kadın işçilerin niteliğini geliştirici etkiler de yapıyor. Erken cumhuriyet döneminde kadınların çalışma koşullarına bakıldığında ise, cinsiyete dayalı ücret farklılıklarının kadınlar aleyhine devam etmekte olduğunu, tüm işçiler gibi kadınların da uzun çalışma sürelerine ve kötü iş sağlığı ve iş güvenliği koşullarına maruz bırakıldıklarını gösteriyor. Çocuk sahibi kadın işçilerin yararlanabileceği kreş ve yuva olanakları da dönem içerisinde yok denecek düzeydedir. Başta 1936 tarihli İş Kanunu olmak üzere, mevzuatta kadın işçileri koruyucu bazı sosyal politika önlemlerine yer verilmiştir. Ancak, hem yeterli denetimlerin yapılamaması, hem de İkinci Dünya Savaşı koşullarında 1940’ta çıkarılan Milli Korunma Kanunu’nun bu sosyal hükümlerin büyük bölümünü askıya almış olması nedeniyle, bu önlemler etkili olamamaktadır. Sonuç olarak, Türkiye’de erken cumhuriyet dönemi, özellikle de savaş yılları kadın işçiler açısından sıkıntılı, zor bir dönem olarak tezahür etmektedir

Keywords

Kadın emeği, kadın işçiler, cinsiyete dayalı ücret farklılıkları, evde çalışma, Milli Korunma Kanunu

Women’s Labour in Turkey during the Early Republican Era

Abstract

In the labour history studies in the world, interest in women’s labour and especially in women’s paid labour has been marginal. As with other histories, the labour history is the history of men labourers. Recently, with the development of the women's movement, there has been resurgence in the interest for women's labour, but the interest in the history of women's labour is still very poor. In Turkey, it can be said that this interest is almost non existent. Our study which deals only with some aspects of the history of women’s labour, contains sections from a more comprehensive ongoing study and is intended to fill the gap concerning the history of women’s labour, for the time being and partially. From the methodological point of view, envisioning that the Republican era can only be interpreted in the context of its continuity and transitivity with the Ottoman Empire, we include in our article, the precursor developments in the Empire concerning women’s labour. In the Ottoman Empire, while traditional activity areas for women were agricultural and home work, from the end of 19. Century, women were drawn into the life of paid work first in the workshops, then in the factory type establishments. The need to replace the declining male labour due to wars has been decisive in this development. Women who traditionally worked in the carpet and fabric weaving at home opened up to outside work in the same activities, and these were gradually followed by other activities. Studies revealed that, contrary to the presumptions, women in the Ottoman Empire, were widely employed in the industry and also were exposed to long working hours and low wages. During the Republican era, the main lines of the structure from the last period of the Empire, seems to persist. Figures show that in the early republican period, the proportion of female workers in the industry was around approximately 25%. Women who continued to work still predominantly in weaving and food industry, seemed to have gathered in several large cities, mainly in Istanbul and Izmir, where the industry was developed. The State Economic Enterprises developed especially in the 1930s when Statist economic policies were followed in Turkey, have contributed to the increase in female labour. On the other hand, these organizations contributed to the improvement of the quality of woman workers with the wider social and educational opportunities provided to their employees. When we look at the working conditions of women during the early Republican period, we see that gender-based wage differences against women persists and that women are subjected to long working hours and poor occupational health and safety conditions. During this period, children's nursery and kindergartens for the use of woman workers with children were almost non existent. Starting with Labour Law of 1936, the legislation included some social policy measures for the protection of woman workers. However, these measures were not effective since adequate controls could not be performed and the National Protection Law, adopted in 1940 under the conditions of the Second World War, suspended the majority of these the social provisions. As a result, the early Republican era in Turkey, especially the war years, appear to be a troubled, difficult period in terms of woman workers

Keywords

Women’s labour, woman workers, gender based wage differences, home work, National Protection Law

References

• Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu [BCA CHPK]:
• Katalog No. 490.01/726.485.1.
• Katalog No. 490.01/728.495.5 (T.B.M.M. Çalışma Komisyonu Üyesi Milletvekillerinin 15.7.1947-12.9.1947 Tarihleri Arasındaki Araştırma Gezilerine İlişkin Raporları) (TBMM-ÇK)
• Katalog No. 490.01/1439.8.1.
• Katalog No. 490.01/1440.11.1. II. Kurum Yayınları
• Amerikan Türkiş İnvestment Korporeşön, Büyükdere Kibrit Fabrikası Dahili Talimatnamesi, Tarihsiz.
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (1932), İstatistik Yıllığı 1931/1932, İstanbul.
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (1945), İş İstatistikleri, Ankara.
• Çalışma Bakanlığı (1946), Çalışma Bakanlığı İlk Yılı ve İlk Hedefleri (Beş yıllık iş proğramının esasları), Akın Matbaası, Ankara.
• Çalışma Dergisi (1978), Ekim 1978, Öztek Matbaası, Ankara.
• Sümerbank (1943), X. Yıl (11.7.1933-11.7.1943), Cumhuriyet Matbaası, İstanbul.
• III. Kitap ve Makaleler
• Akçay, İsmail (1960); “Sosyal Hayatta Annenin ve Çocuğun Himayesi”, Çalışma Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 4, Ocak-Şubat 1960: 1-8.
• Alexander, Sally (1977); “Women’s Work in Nineteenth-Century London; A Study of the Years 1820-1850”, Juliet Mitchell, Ann Oakley (Editörler), The Rights and Wrongs of Women, Pelican Books, Harmondsworth, Middlesex: 59-111.
• Ayata, Sencer (1987); Kapitalizm ve Küçük Üreticilik: Türkiye’de Halı Dokumacılığı, Yurt Yayınları, Ankara.
• Caporal, Bernard (1982); Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasında Türk Kadını, Çeviren: Ercan Eyüboğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara.
• Çalgüner, Cemil (1943); Türkiye’de Ziraat İşçileri, Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Rektörlüğü Yayını, Ankara.
• Çitçi, Oya (1982); Kadın Sorunu ve Türkiye’de Kamu Görevlisi Kadınlar, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayını, Ankara.
• Erişçi, Lütfü (1951); Türkiye’de İşçi Sınıfının Tarihi (Özet olarak), Kutulmuş Basımevi, İstanbul.
• Fındıkoğlu, Z. Fahri (1955); Defterdar Fabrikası Hakkında Bir Tatbikî Sınaî Sosyoloji Denemesi, Türkiye Harsî ve İçtimaî Araştırmalar Derneği Yayını, İstanbul.
• Issawi, Charles (1980); The Economic History of Turkey: 1800-1914, The University of Chicago Press, Chicago.
• İktisat Vekâleti (1937); “Şark Vilâyetlerinde Küçük Sanat Vaziyeti”, İktisat Vekâleti, Aylık Bülten, Yıl: 1, Sayı: 6, II. Teşrin 1937: 32-37.
• Karay, Refik Halid (1981); “Hakkı Sükût”, Memleket Hikâyeleri, 8. Basılış, İnkilâp ve Aka Kitabevleri, İstanbul: 141-153.
• Kessler, Gerhard (1942); “Türk İş İstatistikleri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt: 4, Sayı: 1, İlkteşrin 1942: 236-254.
• Kocabaşoğlu, Uygur; Bulutgil, Aydan; Çiloğlu, Fahrettin; Binbaş, İlker Evrim; Şeker, Nesim (1996); SEKA Tarihi-Türkiye Selüloz ve Kâğıt Fabrikalarının Tarihsel Gelişimi, SEKA Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• Küçükerman, Önder (1987); Hereke Fabrikası-Saraydan Hereke’ye Giden Yol, Sümerbank Yayını, İstanbul.
• Makal, Ahmet (1997); Osmanlı İmparatorluğu’nda Çalışma İlişkileri: 1850-1920, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
• Makal, Ahmet (2001); “Türkiye’de 1950-1965 Döneminde Ücretli Kadın Emeğine İlişkin Gelişmeler”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: 56, Sayı: 2, Nisan-Mayıs-Haziran: 117-155.
• Makal, Ahmet (2002a); Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1946-1963, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
• Makal, Ahmet (2002b); “Türkiye’nin Sanayileşme Sürecinde İşgücü Sorunu, Sosyal Politika ve İktisadi Devlet Teşekkülleri: 1930’lu ve 1940’lı Yıllar”, Toplum ve Bilim, Sayı: 92, Bahar 2002: 34-70.
• Makal, Ahmet (2005); “65. Yılında Milli Korunma Kanunu, Çalışma İlişkileri ve İş Mükellefiyeti Üzerine Bir İnceleme”, Toplum ve Bilim, Sayı: 102: 55-91.
• Makal, Ahmet (2008); “Türkiye Emek Tarihinin Bir İzdüşüm Alanı Olarak ‘Edebiyat’”, Çalışma ve Toplum, Sayı: 18 “10. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Emek Tartışmaları Özel Sayısı”, 2008/3: 15-42.
• Moore, Laurence S. (1995); “Sanayi Yaşamının Bazı Yönleri”, Clarence Richard Johnson (Editör); İstanbul 1920, Çeviren: Sönmez Taner, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul: 147-174.
• Ökçün, Gündüz (Yayına Hazırlayan) (1970); Osmanlı Sanayii, 1913-1915 Yılları Sanayi İstatistiki, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara.
• Palairet, Michael (2000); Balkan Ekonomileri 1800-1914, Kalkınmasız Evrim, Çeviren: Ayşe Edirne, Sabancı Üniversitesi Yayınevi, İstanbul.
• Pamuk, Şevket (1984); Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820- 1913), Yurt Yayınları, Ankara.
• Phillips, Mabelle C. (1995); Clarence Richard Johnson (Editör); İstanbul 1920, Çeviren: Sönmez Taner, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul: 247-277.
• Quataert, Donald (1999); Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü, Çeviren: Tansel Güney, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Sencer, Oya (1969); Türkiye’de İşçi Sınıfı-Doğuşu ve Yapısı, Habora Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• Sussnitzki, A. J. (1966); “Ethnic Division of Labor”, Charles Issawi (Editör), The Economic History of the Middle East (1800-1914), The University of Chicago Press, Chicago and London: 114-125.
• Toprak, Zafer (1982); Türkiye’de Milli İktisat (1908-1918), Yurt Yayınları, Ankara.
• Toprak, Zafer (1995); İttihat-Terakki ve Devletçilik, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Tökin, İsmail Husrev (1946); İktisadi ve İçtimai Türkiye, Cilt III: Türkiye’de Sanayi, Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara.
• Tuna, Orhan (1944-1945); “İş İstatistikleri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt: 6, No. 1-2, Ekim 1944-Ocak 1945: 325-348.
• Uran, Hilmi (1939); Adana Ziraat Amelesi, Vakit Matbaası, İstanbul.
• Vatter, Sherry (1995); “Militant Textile Weavers in Damascus: Waged Artisans and the Ottoman Labor Movement, 1850-1914”, Donald Quataert, Erik Jan Zürcher (Editörler); Workers and the Working Class in the Ottoman Empire and the Turkish Republic: 1839-1950, Tauris Academic Studies, London: 35-58.
• Yesari, Mahmut (1995); Çulluk, Çevrimyazı: M. Sabri Koz, Oğlak Yayınları, İstanbul (İlk baskısı: 1927).
• Zaim, Sabahaddin (1956); İstanbul Mensucat Sanayiinin Bünyesi ve Ücretler, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayını, İstanbul.
• Zeki, M. (1930); Mıntıkamızın Kitabı, Cilt I, İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Yayını, İzmir.