ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİNİN II. MEŞRUTİYET İLE İTTİHAT VE TERAKKİ’YE BAKIŞI

Year 2024, Volume: 24 Issue: 49, 605 - 653, 31.12.2024

Gülsüm Tütüncü

https://doi.org/10.18244/cttad.1518671

Abstract

Bu çalışmanın amacı; Erken Cumhuriyet Dönemi’nin İkinci Meşrutiyet (II. Meşrutiyet) ile İttihat ve Terakki’ye bakışını genel bir tutum değerlendirmesi yaparak açıklamaktır. Bu amaç doğrultusunda cevabı aranan araştırma soruları; Cumhuriyet’in ilk kuşakları II. Meşrutiyet ile İttihat ve Terakki’yi birbirinden ayırmış mıdır? Yoksa bir bütün olarak mı görmüşlerdir? Tutumlarının olumlu ya da olumsuz olmasını etkileyen nedenler nelerdir? Çeşitli araştırmacıların savunduğu gibi İttihat ve Terakki ile Cumhuriyet’in Kemalist İdeolojisi arasındaki devamlılık Cumhuriyet’in ilk kuşakları tarafından dile getirilmiş midir? olarak belirlendi. Cumhuriyeti kuran kadroların çoğu II. Meşrutiyet döneminde az ya da çok rol almışlardı. Geçmişte içinde bulundukları bir döneme ilişkin tutumları bu yaşanmışlığın etkisi altındadır. Ayrıca Cumhuriyet’in II. Meşrutiyet ile İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı takındığı tutum, kişisel tutumlara etki etmektedir. Araştırma sorularının cevaplandırılması ve tutumun belirlenmesi için kullanılan başlıca kaynaklar; Erken Cumhuriyet Dönemi’nin süreli yayınlarında başta Akşam, Son Posta, Milliyet ve Cumhuriyet gazetelerinde yayınlanan çoğunluğu hatırat kapsamında olan tefrikalardır. Tefrikaların içerdiği bilgiler öznel olmakla birlikte İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tarihini oluşturmak için arşivine başvurulamaması nedeniyle değerlidirler. II. Meşrutiyet ile İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tarih yazınının en fazla çalışılan konularından olması sebebiyle konuya ilişkin başlıca kitaplar değerlendirilerek, literatürün yaklaşımı da tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırmanın kaynaklarına ilişkin tanıtım ve analiz çalışmanın başına dahil edilmiştir. Çalışma tutuma ilişkin bulgu ve değerlendirmelerini son bölüm olan “Erken Cumhuriyet Döneminde Tefrikalara göre II. Meşrutiyet ile İttihat ve Terakki’ye Bakış” başlığı altında sunmaktadır. Sonuç bölümünde araştırmanın bulguları dahilinde araştırma sorularının yanıtları oluşturulmuş ve tefrikaların tutumlarına ilişkin hazırlanan tablo ışığında Erken Cumhuriyet Dönemi’nin İkinci Meşrutiyet ile İttihat ve Terakki’ye bakışı tespit edilmiştir.

Keywords

İkinci Meşrutiyet, İttihat ve Terakki, Erken Cumhuriyet Dönemi, Tutum Değerleme, Son Posta Gazetesi, Akşam Gazetesi, Milliyet Gazetesi

THE EARLY REPUBLICAN PERIOD'S PERSPECTIVE ON THE SECOND CONSTITUTIONAL MONARCHY AND THE COMMITEE OF UNION AND PROGRESS

Abstract

This study aims to elucidate the Early Republican perspective on the Second Constitutional Monarchy and the Committee of Union and Progress through a comprehensive evaluation of prevailing attitudes. To this end, the study seeks to address the following questions: Did the initial generations of the Republic differentiate between the Second Constitutional Monarchy and the Committee of Union and Progress, or did they perceive them as a singular entity? What were the underlying reasons for their positive or negative attitudes? Furthermore, did these early generations of the Republic acknowledge the continuity between the Committee of Union and Progress and the Kemalist ideology of the Republic, as various scholars have suggested? Most leading figures who founded the Turkish Republic had, to varying degrees, participated in the Second Constitutional Era. Their perspectives on this period, in which they were once involved, are shaped by their personal experiences. Furthermore, the Republic’s stance towards the Second Constitutional Era and the Committee of Union and Progress also influences these individuals' views. The primary sources for addressing the research questions and understanding these attitudes are the commentaries, many of which are memoirs, published in early Republican periodicals, particularly in the newspapers Akşam, Son Posta, Milliyet, and Cumhuriyet. These personal accounts are both subjective and invaluable, given the limitations on accessing archival materials necessary for writing a comprehensive history of the Committee of Union and Progress. As the Second Constitutional Era and the Committee of Union and Progress have been extensively studied within historical scholarship, the key texts on the subject were reviewed to assess the existing literature’s approach. An introduction and analysis of the sources of the research is included at the beginning of the study. The findings and assessments of the various attitudes towards the period are presented in the final section, titled "The Second Constitutional Era and the Committee of Union and Progress in Early Republican Newspapers and Memoirs." In the conclusion, answers to the research questions are provided, drawing on the study’s findings, and the Early Republican period's perspective on the Second Constitutional Era and the Union and Progress is established based on a synthesis of these attitudes.

Keywords

Second Constitutional Monarchy, Committee of Union and Progress, Early Republican Period, Attitude Appraisal, Son Posta Newspaper, Akşam Newspaper, Milliyet Newspaper

References

• Ahmad, Feroz, İttihatçılıktan Kemalizme, çeviren Fatmagül Berktay, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2016.
• Akşin, Sina, Jön Türkler ve İttihat Terakki, Ankara: İmge Kitapevi, 2023.
• Arıkan, Zeki, Tarihimiz ve Cumhuriyet Muhittin Birgen (1885-1951), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
• Arif Cemil, Talat Paşa’nın Son Günleri Bir Türk Vurulmuş Diyorlar, hazırlayan Volkan Soran, İstanbul: Kronik Yayınları, 2020.
• Bardakçı, Murat, Enver, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Bardakçı, Murat, İttihatçının Sandığı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Bayar, Celal, Ben de Yazdım, cilt 4, İstanbul: Sabah Yayınları, 1997.
• Birgen, Muhittin, İttihat ve Terakki’de On Sene İttihat Terakki Neydi?, hazırlayan Zeki Arıkan, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009.
• Çiçek, Hikmet, Dr. Bahattin Şakir İttihat ve Terakki’den Teşkilatı Mahsusa’ ya Bir Türk Jakobeni, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2007.
• Denker, Arif Cemil, Birinci Dünya Savaşı’nda Teşkilat-ı Mahsusa, hazırlayan Metin Martı, İstanbul: Arma Yayınları, 2006.
• Duru, Kazım Nami, “İttihat Terakki” Hatıralarım, İstanbul: Sucuoğlu Matbaası, 1975.
• Eryüksel, Hasan, Ziya Şakir Hayatı ve Eserleri, İstanbul: Anıl Matbaası, 1949.
• Esatlı, Mustafa Ragıp, Ölümünden Sonra Rıza Tevfik, İstanbul: Sinan Matbaası, 1950.
• Hanioğlu, Şükrü, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük, İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Hatıraları ve Mektuplarıyla Talât Paşa, hazırlayan Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul: Temel Yayınları, 2008. İrtem, Süleyman Kâni, Meşrutiyet Doğarken 1908 Jön Türk İhtilali, derleyen Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul: Temel Yayınları, 1999.
• İrtem, Süleyman Kâni, Meşrutiyetten Mütarekeye Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş Yılları 1909-1918, hazırlayan Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul: Temel Yayınları, 2004.
• Kansu, Aykut, 1908 Devrimi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• Karabekir, Kazım, İttihat ve Terakki Cemiyeti, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009.
• Kavaklı, Nurhan, Bir Gazetenin Tarihi Akşam, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Kuran, Ahmet Bedevi, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2000.
• Kuran, Ahmet Bedevi, Osmanlı İmparatorluğu’nda İnkılâp Hareketleri ve Millî Mücadele, İstanbul: Çeltüt Matbaası, 1959.
• Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çeviren Metin Kıratlı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Mardin, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 1989.
• Mardin, Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, çeviren Mümtaz’er Türköne, Fahri Unan, İrfan Erdoğan, İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
• Meclis-i Mebusan ve Ayan Reisi Ahmed Rıza Bey’in Anıları, hazırlayan Bülent Demirbaş, İstanbul: Arba Yayınları, 1988.
• Menteşe, Halil, Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, Ankara: Altınordu Yayınları, 2019.
• Mithat, Ali Haydar, Hatıralarım 1842-1946, İstanbul: Mithat Akçit Yayını, 1946.
• Mustafa Ragıp, İttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi: Yakup Cemil Niçin ve Nasıl Öldürüldü?, hazırlayan Nurer Uğurlu, İstanbul: Örgün Yayınevi, 2004.
• Mustafa Ragıp, Meşrutiyet’ten Önce Manastır’da Patlayan Tabanca, hazırlayan Rahşan Aktaş, İstanbul: Bengi Kitap Yayın, 2007.
• Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti: Paris Merkezi Yazışmaları Kopya Defterleri 1906-1908, hazırlayan Çiğdem Önal Emiroğlu, Kudret Emiroğlu, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2017.
• Özcan, Ahmet, Türkiye’de Popüler Tarihçilik (1908-1960), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Petrosyan, Yuriy Aşatoviç, Sosyalist Açıdan Jöntürk Hareketi, çeviren Ayşe Hacıhasanoğlu, Mazlum Beyhan, İstanbul: Yordam Kitap, 2020.
• Ramsaur Jr, Ernest Edmondson, Jön Türkler ve 1908 İhtilali, çeviren Nuran Ülken, İstanbul: Sander Yayınları, 1972.
• Ramsour, Ernest Edmondson, Genç Türkler ve İttihat Terakki 1908 İhtilalinin Hazırlık Dönemi, çeviren Hacasan Yüncü, İstanbul: Etkin Kitaplar, 2013.
• Şapolyo, Enver Behnan, Mustafa Kemal Paşa ve Millî Mücadelenin İç Alemi, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1967.
• Tansu, Samih Nafiz, İttihat Terakki İçinde Dönenler- Anlatan: Galib Vardar, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1960.
• Tekir, Süleyman, İttihatçılık Doğuş 1908, İstanbul: Kronik Yayınları, 2024.
• Tunaya, Tarık Zafer, Hürriyet’in İlanı: İkinci Meşrutiyet’in Siyasi Hayatına Bakışlar, İstanbul: Kronik Kitap, 2023.
• Tunaya, Tarık Zafer, İslamcılık Cereyanı, İstanbul: Yenigün Haber Ajansı, 1998.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler II. Meşrutiyet Dönemi, cilt 1, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1988.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler İttihat ve Terakki: Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, cilt 3, İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Uca, Alaattin, İttihad ve Terakki Liderlerinden Bahaeddin Şakir Bey, Konya: Kömen Yayınları, 2015.
• Üstündağ, Ayla, Sözlü Tarihin Büyük Üstadı Dedem Ziya Şakir, İstanbul: Akıl Fikir Yayınları, 2011.
• Yalçın, Hüseyin Cahit, İttihatçı Liderlerin Gizli Mektupları, hazırlayan Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul: Pankuş Yayınları, 2023.
• Yalçın, Hüseyin Cahit, Siyasal Anılar, hazırlayan Rauf Mutluay, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1976.
• Ziya Şakir, İttihat ve Terakki Nasıl Doğdu?, cilt 1, Nasıl Yaşadı?, cilt 2, Nasıl Öldü?, cilt 3, hazırlayan. İsmail Hakkı Avcı, İstanbul: Akıl Fikir Yayınları, 2018.
• Zürcher, Erik Jan, Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Siyasal Muhalefet Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 1924-1925, çeviren Gül Çağalı Güven, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Zürcher, Erik Jan, Millî Mücadele’de İttihatçılık, çeviren Nüzhet Salihoğlu, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Acun, Fatma, “Muhteva Analizi Metodu ve Cumhuriyet Tarihi Araştırmalarında Kullanımı”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 22, 1 (2005): 27-50.
• Aydın, Suavi ve Ömer Türkoğlu, “İttihad ve Terakki Cemiyeti Programının ve Eyleminin Radikal Dönüşümü: 1908 Öncesi ve Sonrası”, II. Meşrutiyet’i Yeniden Düşünmek derleyen Ferdan Ergut içinde, 260-285. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2009.
• Baykal, Bekir Sıtkı, “93 Meşrutiyeti”, Belleten 6, 21-22 (Ocak 1942): 45-83.
• Bedir, Ayşe, “Atatürk’ün Türk Kadınına Bakışı: Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri’nin Muhteva Analizi”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 76, (Nisan 2023): 197-220, https://doi.org/10.51290/dpusbe.1246141.
• Birgen, Muhittin, “İttihat ve Terakki’ye Dair Neler Yazacağım?, Son Posta, 16 Ekim 1936.
• Çöllü, Ersan Fazıl ve Yunus Emre Öztürk, “Örgütlerde İnançlar-Tutumlar Tutumların Ölçüm Yöntemleri ve Uygulama Örnekleri Bu Yöntemlerin Değerlendirilmesi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi 9, 1-2 (2006): 373-404.
• Doğan, Necmettin, “Türk Demokrasi Tarihini Anlamanın Bir Aracı Olarak Meşrutiyet”, II. Meşrutiyet “100.Yıl”, Doğu-Batı 1, 45 (Mayıs-Haziran-Temmuz 2008): 133-148.
• Gözen, Mustafa, “Değer ve Değerleme Hakkında Kavramsal ve Kuramsal Bir Çalışma”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi 22, 2 (Kasım 2019): 374-382.
• Hanioğlu, Şükrü, “İttihat ve Terakki Cemiyeti”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 23: 476-484. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001.
• İnalcık, Halil, “Hermenötik, Oryantalizm, Türkoloji”, Oryantalizm I, Doğu-Batı, 20 (Ağustos-Eylül-Ekim 2002): 13-39.
• İnalcık, Halil, “Osmanlılarda Batı’dan Kültür Aktarması Üzerine”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerine Arşiv Çalışmaları, İncelemeler içinde, 425-430. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
• İnalcık, Halil, “Turkey Between Europe and The Middle East”, Journal Of International Affairs 3, 1, (March-May 1998): 1-7.
• İnan, Afet, “Atatürk’ü dinledim: Trablusgarp’ta Hürriyete Karşı İsyan”, Belleten 8, 31 (Temmuz 1944): 387-401.
• İnan, Afet, “Atatürk’ü Dinlerken: Gerilla Hakkında İki Hatıra”, Belleten 1, 1 (Ocak 1937): 15-19.
• İnan, Afet, “Atatürk’ü Dinlerken: Mukaddes Tabanca”, Belleten 1, 3-4 (Temmuz 1937): 605-610.
• İnan, Afet, “Atatürk’ü Dinlerken: Vatan ve Hürriyet”, Belleten 1, 2 (Nisan 1937): 289-298.
• Kaan, Oğuz, “Türk Siyasi Tarihi’nde Jön Türk Kongreleri”, Econharran Harran Üniversitesi İİBF Dergisi 3, 4 (2019): 1-19.
• Kızıldoğan, Hüsrev Sami, “Vatan ve Hürriyet=İttihat ve Terakki”, Belleten 1, 3-4 (Temmuz 1937): 619-625.
• Mardin, Şerif, “Siyasi Fikir Tarihi Çalışmalarında Muhteva Analizi”, Siyasal ve Sosyal Bilimler Makaleler 2, derleyen Mümtaz’er Türköne içinde, 9-24. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Mutlu, Sevda, “Atatürk’ün Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Geçişte Rejim Stratejileri: Atatürk’ün TBMM Açış Konuşmalarının İçerik Analizi (1920-1938)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi XXX, 90 (2014): 83-114.
• Örs, Orhan, “Kuruluşundan Birinci Dünya Savaşına Kadar İttihat ve Terakki Cemiyeti”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 51 (Bahar 2013): 679-716.
• Smakaj, Gentrit ,“Birinci Jön Türk Kongresi ve Arnavutlar (Paris 4-9 Şubat 1902)”, CEDRUS XI, (2023): 445-459, https://doi.org/10.13113/CEDRUS.202324.
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin, “Kurtuluş Savaşında Talat Paşa ile Mustafa Kemal’in Mektuplaşmaları”, Belleten 44, 174 (Nisan 1980): 301-345, https://doi.org/10.37879/belleten.1980.301.
• Tunaya, Tarık Z., “Amme Hukukumuz Bakımından İkinci Meşrutiyet’in Siyasi Tefekküründe ‘İslamcılık Cereyanı’”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 19, 3-4 (1954): 630-670.
• Tunaya, Tarık, “Amme Hukukumuz Bakımından İkinci Meşrutiyet’in Siyasi Tefekküründe ‘Garbcılık Cereyanı’”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 14, 3-4 (1948): 585-630.
• Uyar, Hakkı, “Millî Mücadele ve Cumhuriyet Kadrolarının İkinci Meşrutiyet’ten ve Birinci Dünya Savaşı’ndan Çıkardığı Dersler”, Belgi 1, 7 (Kış 2014): 829-835.
• Yalçın, Hüseyin Cahit, “Tarihi Mektuplar”, (Yeni) Tanin, 15 Mart 1945.
• Yüksel, Nahit, “‘Fikir Hareketleri’ Dergisinde (1933-1940) Hüseyin Cahit’in (Yalçın) Türk Devrimi’ne Bakışı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 22, 64-65-66 (2006): 347-378.
• Göçer, Güngör, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Popüler Bir Tarihçi: Ziya Şakir” Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2017.
• Arıkan, Mustafa, “Cumhuriyet Gazetesi”, Atatürk Ansiklopedisi, erişim 17 Temmuz 2024, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/cumhuriyet-gazetesi/
• https://www.gastearsivi.com/
• Karcı, Erol, “Son Posta Gazetesi”, Atatürk Ansiklopedisi, erişim 12 Temmuz 2024, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/son-posta-gazetesi/