A Collective Petitioning That Turned into a Public Crisis: Imams’ Initiative for Redress of Grievances in Istanbul and The Reaction of Abdulhamid II

Year 2025, Volume: 29 Issue: 1, 132 - 159, 15.06.2025

Necati Dögüş

https://doi.org/10.18505/cuid.1622941

Abstract

Since most imams in the Ottoman Empire were foundation employees, they received their salaries from the foundations until the 1838 salary reform. With the establishment of the Ministry of Endowments (Evkaf Nezareti) and the implementation of the salary reform, imam-hatips became state officials whose salaries were paid directly from the central treasury. However, neither the establishment of the Ministry of Endowments nor the salary reform positively impacted the wages of imams. This was because waqf revenues were consolidated following the Ministry’s establishment into the central treasury; rather than being allocated to waqfs or their employees’ salaries, these funds were increasingly directed toward addressing the growing budget deficits. The salary reform itself was unsuccessful, as the new payment system failed to function efficiently until the collapse of the state. The primary issue with the latest salary system was the inability to ensure regular payments. From the early 19th century onward, economic crises initially fluctuated but became chronic-intensified over time. By the last quarter of the century, these crises had reached a level of severe economic depression, culminating in the financial bankruptcy of the Ottoman treasury. Consequently, the salaries of imam-hatips became increasingly difficult to pay. As a result, imam-hatips frequently submitted petitions (arzuhâl) to the Sublime Porte (Bâbıâli), requesting salary increases or the regular payment of their wages. When these petitions yielded no results, the imam-hatips adopted a more assertive approach by attempting to present their grievances directly to the sultan during the Friday public procession (cuma selamlığı). This act, seen as more organized and threatening, included a leader: Mehmed Akif Efendi, the chief imam of the Eyüp Mosque. This article deals with the events surrounding the petition prepared by the imams and clerics working in Istanbul to be presented to Abdulhamid in 1884 for an increase and regular payment of their salaries. The article aims to reveal the reasons that prompted the imams and hatips serving in the “selâtin mosques” to prepare such a petition, the behind-the-scenes of presentation of the petition, and the fate of the attempt in the light of archival documents. On this occasion, the economic situation of imam-hatips, who received lower salaries compared to other civil servants in the face of high inflation, as well as the approach of Abdulhamid, who was quite intelligent and pragmatist, to sudden crises and the way he resolved them, were also touched upon. The event has been examined by tracing relevant archival documents. The primary focus of this study is the archival record found in the Yıldız Hususi Maruzat Fund, identified under file number 176 and document number 55, which pertains to the petitions submitted by imams and hatips. Additionally, other related archival materials have been analyzed. Among these is the petition prepared by Mehmed Akif Efendi, the Chief Imam of the Eyub Mosque, in collaboration with the imams, hatips, and staff of other imperial mosques (selâtin camileri). Alongside analyzing archival records, relevant research works, and articles have also been consulted where appropriate to examine the subject comprehensively. Archival documents reveal that this collective petition initiative had a more significant impact on the palace than initially anticipated. Thanks to his extensive intelligence network, Sultan Abdulhamid was informed of the planned petition and responded by establishing a commission to thwart the initiative. However, this commission failed to provide a comprehensive solution to the salary issue, as the problem was rooted in more profound and more structural challenges. Both archival records and related studies indicate that by the late 19th century, not only imams but civil servants across the board were caught in a severe financial crisis. Due to high inflation and irregular salary payments, many were unable to support their families. Those with alternative opportunities left public service, while others resorted to petitioning the state as a last resort. The reforms and commissions established during this period were unable to alleviate the hardships faced by public servants, offering only superficial and short-term solutions. Ultimately, the petition incident, which caused significant concern and alarm at the palace, was resolved to satisfy Sultan Abdulhamid. However, the salary problems of imams persisted until the eventual collapse of the state.

Keywords

History of İslam , Istanbul , Abdülhamid II , Religious Functionaries , Fiscal Crisis

Krize Dönüşen Bir Arzuhâl Olayı: Maaşları Ödenemeyen Payitaht İmamlarının Arzuhâl Teşebbüsü ve II. Abdülhamid’in Tepkisi

Abstract

Osmanlı Devleti’nde imamların büyük bölümü vakıf çalışanı oldukları için 1838 maaş reformuna kadar maaşlarını vakıflardan alırlardı. Evkaf Nezareti’nin kuruluşu ve maaş reformuyla imam-hatipler devlet kapısına bakan bir memur haline gelecek, maaşları da merkezî hazineden ödenmeye başlanacaktı. Ancak ne Evkâf Nezareti’nin kuruluşu ne de maaş reformunun imam maaşlarına olumlu bir etkisi olacaktı. Zira Evkâf Nezareti’nin kuruluşu ile vakıf gelirleri merkezi hazinede toplanacak ancak bu meblağ, vakıflar ve çalışanlarının maaşları yerine, gittikçe artan bütçe açıklarına aktarılacaktı. Maaş reformu ise başarısız olmuş, maaş sistemi devletin çöküşüne kadar düzgün işlememişti. Yeni maaş sistemin en büyük problemi ise maaşların düzenli olarak ödenememesi idi. 19. yüzyılın başlarından itibaren dönem dönem azalıp artan ancak kronikleşerek devam eden ve yüzyılın son çeyreğinde buhran seviyesine gelerek Osmanlı maliyesinin iflasına sebep olan ekonomik kriz ise imam-hatip maaşlarını ödenemez hale getirmişti. Bu sebeple imam-hatipler, Bâbıâli’ye maaşlarının artırılması veya düzenli olarak ödenmesi için sürekli olarak arzuhâl göndereceklerdi. İstidalarının sonuçsuz kaldığını gören imam-hatipler, bu defa oldukça etkili bir yola başvuracak cuma selamlığında, toplu olarak ve doğrudan sultana arzuhal sunma teşebbüsünde bulunacaklardı. Bu teşebbüs daha organize ve tehditkâr görülüyordu. Teşebbüsün bir lideri de vardı. O da Eyüp Camii başimamı Mehmed Akif Efendi idi. Bu makale İstanbul’da görev yapan imam ve hatiplerin maaşlarının artırılması ve düzenli bir şekilde ödenmesi için 1884 yılında II. Abdülhamid’e takdim etmek üzere hazırladıkları arzuhâl çevresinde gelişen olayları ele almaktadır. Makalenin amacı, selâtin camilerinde hizmet icra eden imam-hatipleri böyle bir istida hazırlamaya sevk eden amillerin sebeplerini, arzuhâl takdiminin perde arkasını ve teşebbüsün akıbetini arşiv vesikaları ışığında ortaya koymaktır. Bu vesileyle diğer memurlara nispetle daha düşük düzeyde maaş alan imam-hatiplerin yüksek enflasyon karşısındaki ekonomik durumlarına, ayrıca oldukça zeki ve pragmatist olan II. Abdülhamid’in ani krizlere yaklaşımına ve bunları çözüm şekline de temas edilmiştir. Olay, ilgili arşiv vesikaları üzerinden iz sürülerek incelenmiştir. İmam ve hatiplerin arzuhâl takdimi ile alakalı Yıldız Hususi Maruzat Fonu’na ait 176 dosya ve 55 gömlek numaralı evrak, bu makalenin asıl konusunu teşkil etmektedir. Ayrıca konu ile alakalı diğer arşiv vesikaları da tahlil edilmiştir. Bunlardan biri Eyüp Camii Başimamı Akif Efendi ile birlikte diğer selâtin camii imam, hatip ve görevlilerinin hazırladıkları arzuhaldir. Arşiv vesikalarının analizi yanında yer yer konu ile alakalı araştırma eserleri ve makalelerden de istifade edilmiştir. Arşiv vesikaları bu teşebbüsün sarayda beklenenin üzerinde yankı bulduğunu göstermektedir. II. Abdülhamid güçlü haber ağı sayesinde toplu arzuhal teşebbüsünden önceden haberdar olmuş ve bir komisyon kurarak bu teşebbüse engel olma yoluna gitmiştir. Ancak komisyon maaş problemini köklü bir çözüme kavuşturamamıştır. Zira problem daha derinlerde ve yapısaldı. Arşiv vesikaları ve konu ile ilgili araştırmalar 19. yüzyılın sonlarına doğru imamlar özelinde tüm memurların büyük bir mali çıkmaz içerisine girdiklerini göstermektedir. Yüksek enflasyon ve düzensiz ödenen maaşlar sebebiyle memurlar ailelerini geçindirmekten aciz kalmış, imkan bulanlar memurluktan ayrılırken bulamayanlar ise çareyi, arzuhallerle devlet kapısına başvurmakta bulmuşlardır. Yapılan reformlar ve kurulan komisyonlar memur kesimini rahatlatmaktan uzak, ancak yüzeysel ve günlük çareler üretebilmiştir. Netice itibarıyla sarayda büyük bir endişe ve korkuya sebep olan arzuhal olayı II. Abdülhamid’in istediği şekilde sonuçlanmış, imamların maaş problemi ise devletin çöküşüne değin devam etmiştir.

Keywords

İslam Tarihi , İstanbul , II. Abdülhamid , İmam-Hatip , Mali Buhran

References

• Abdurrahman Şeref. Tarih-i Devlet-i Osmanî. 2 Cilt. İstanbul: Karabet Matbaası, 1315.
• Ahmed Cevdet Paşa. Maruzat. haz. Yusuf Halaçoğlu. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
• Akgündüz, Murat. “Osmanlı Padişahları’nın Özel İmamları: İmam-ı Sultânîler”. İslam Sanat Tarih Edebiyat ve Mûsıkî Dergisi 7 (2006), 65-74.
• Akın, Ahmet. 1575-1600 Tarihli Bursa Şer’iyye Sicillerine Göre Din Görevlisinin Sosyal Hayattaki Rolü. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Akın, Ahmet. “Osmanlı’da Din Görevlisinin Konumu Üzerine Değerlendirmeler”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2006), 65-104.
• Akyıldız, Ali. Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası Kâğıt Para ve Sosyoekonomik Etkileri. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1996.
• Akyıldız, Ali. “II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Babıâli’yle İlişkileri”. Osmanlı. 2/286-297. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Akyıldız, Ali. Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
• Ali Said. Saray Hatıraları Sultan Abdülhamid’in Hayatı. haz. Ahmet Nezih Galitekin, İstanbul: Nehir Yayınları, 1994.
• Arslan, İsmail. “19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda İmamlar, Muhtarlar ve Köylüler: Balıkesir Örneği”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 8/13 (2007), 235-248.
• Beşikçi, Mehmet. “Askeri Disiplin ve Din, Düzenli Kitle Orduları Çağında Osmanlı Ordusu’nda Tabur İmamları”. Akademik İncelemeler Dergisi (Journel of Academic İnquiries) 11/1 (2016), 1-23. https://doi.org/10.17550/aid.15258.
• Beydilli, Kemal. Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü. İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001.
• Birol, Mustafa. “Tabur İmamlığından Moral Subaylığına”. Tarih ve Medeniyet Dergisi 6 (2010), 18-25. BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası Evrakı [BEO], No. 214, Gömlek No. 16035; 459/34425; 7/456; 1920/143930; 1094/81994; 178/13327.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Memur Sicil Zarfları [DH. SAİD. MEM], No. 10, Gömlek No. 19.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Nezâreti Mektubi Kalemi [DH. MKT], No. 1389, Gömlek No. 71.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı [DH. İ. UM], No. 4, Gömlek No. 4.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkâf Defterleri [EV. d], No. 32073.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliye [İ. DH], No. 787, Gömlek No. 63944; 882/70339; 887/70598; 882/70338; 75/3736; 140/7184; 1973/84169; 906/ 72026; 1295/102200. 489/33061; 892/71031; 946/74899; 949/75094; 940/74408.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Hususi [İ. HUS], No. 21, Gömlek No. 67.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Mektubi Kalemi [MF. MKT], No. 74, Gömlek No. 14; 32/138; 75/68.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı [A. MKT. MHM], No. 131, Gömlek No. 89; 486/58.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektûbi Kalemi Nezâret ve Devâir Kalemi (A. MKT. NZD), No. 274, Gömlek No. 68; 416/81; 275/47; 230/99; 267/100; 281/55.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûrâ-yı Devlet [ŞD], No. 144, Gömlek No. 81994.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı [TS. MA. e], No. 599, Gömlek No. 55.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Defter-i Hakani Nezâreti Maruzatı [Y. PRK. DFE], No. 1, Gömlek No. 9.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Arzuhâl Jurnal [Y. PRK. AZJ], No. 55, Gömlek No. 64.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı [Y. PRK, BŞK], No. 7, Gömlek No. 86.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y. EE], No. 38, Gömlek No. 32.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı Defterleri [YEE. d], No. 183, vr. 16; No. 182, vr. 49-50; No, 183, s. 111.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Maliye Nezareti Maruzatı [Y. PRK. ML], No. 5, Gömlek No. 11; 18/48.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Hazîne-i Hassa [Y. PRK. HH]. No. 3, Gömlek No. 22; 6/52.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Sadâret Hususi Maruzat Evrakı [Y. A. HUS], No. 180, Gömlek No. 10; 424/98; 176/56; 176/55;176/59.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y. MTV], No. 3, Gömlek No. 86.
• Bölükbaşı, Ö. Faruk. Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarifat: II. Abdülhamid Döneminde Mali İdare. İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2005.
• Çetinsaya, Gökhan. “II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi”. Osmanlı Araştırmaları 47 (2016), 353-409.
• Doğan, Hasan. “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemi’nde Grev Hakkı ve Tatil-i Eşgâl Kanunu”. Belleten 82/293 (Nisan 2018), 265-294. https://doi.org/10.37879/belleten.2018.265.
• Dögüş, Necati. Osmanlı Devleti’nde İmamlık Kurumu: Payitaht İmamları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2024.
• Düstûr, Birinci Tertip. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1299.
• Engelhardt, Ed. Tanzimat. çev. Ayda Düz. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1976.
• Fındley, Carter V. Kalemiyeden Mülkiyeye: Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi. İstanbul: Alfa Basım Yayın ve Dağıtım, 2020.
• Güler, Ümit. “Osmanlı Döneminde İmamların Mesleki Hayatlarında Karşılaştıkları Sorunlar (18. Yüzyıl Dıyarbekir Örneği)”. İMAD 14/1, (Haziran 2019), 1-31. https://doi.org/10.20486/imad.603342.
• Gündoğdu, Metin. Osmanlı Sarayında Musikişinas İmam-ı Sultaniler. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• İnal, Mahmud Kemal. Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar. 4 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
• İnalcık, Halil. “Şikâyet Hakkı: Arz-ı Hâl ve Arz-ı Mahzarlar”. Osmanlı Araştırmaları 7-8 (İstanbul 1988), 33-54.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlılarda Cuma Selamlığı (Halk-Hükümdar Münasebetleri Açısından Önemi)”. Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1991.
• İpşirli, Mehmet. “Arzuhâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/447-448. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Grevler. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 8 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı-Kültür Bakanlığı, 1994.
• Hazerfen Hüseyin Efendi. Telhîsu’l-Beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osman. haz. Sevim İlgürel. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi. 9 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
• Karateke, Hakan T. Padişahım Çok Yaşa: Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Merasimler. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.
• Kazıcı, Ziya. “Osmanlılarda Mahalle İmamlarının Bazı Görevleri”. İslâm Medeniyeti Mecmuası 5/3 (1402), 29-36.
• Kon, Kadir. “II. Abdülhamid’e Kitapla Santajı: Alman Gazetecei Julius Grosser Tarafından Yazılması Tasarlanan Kitabın Hikâyesi”, İslam Araştırmaları Dergisi 51 (2024), 83-132. https://doi.org/10.26570/isad.1340877.
• Köprülü, Fuad. Vakıfların Hukûkî Mâhiyeti. haz. Yahya Kemal Taştan. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2013.
• Kütükoğlu, Mübahat S. Osmanlı Belgelerinin Dili: Diplomatik. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 1994.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. çev. Metin Kıratlı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Manav, Nursel. Mülkiye Tekaüd Sandığı Kuruluşu ve Faaliyetleri (1880-1890). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2017.
• Oğuz, Mustafa. II. Abdülhamid’e Sunulan Layihalar. Ankara: Ankara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi, 2007.
• Osmanoğlu, Ayşe. Babam Sultan Abdülhamid. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Ölmez, Adem. “Askeri Teftiş Komisyonunun Kuruluşu ve Faaliyetleri”. Tarih Dergisi 43 (Haziran 2012), 115-134.
• Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: MEB, 1983.
• Pamuk, Şevket. Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları: Seçme Eserleri-1. çev. Gökhan Aksay. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007.
• Pamuk, Şevket. Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Quataert, Donalt. “Islahat Devri”. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2006.
• Sarıyıldız, Gülden. Sokak Yazıcıları: Osmanlılarda Arzuhâller ve Arzuhâlciler. İstanbul: Derlem Yayınları, 2010.
• Sururi, Nazif. Saray ve Sürgün. haz. Evren Levent Demir. İstanbul: Kapı Yayınları, 2021.
• Tahsin Paşa. Sultan Abdülhamid: Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1990.
• Taş, Hülya. “Osmanlıda Şikâyet Hakkının Kullanımı Üzerine Düşünceler”. Memleket-Siyaset Yönetim 2/3 (2007/3), 186-204.
• Tosun, Miraç. “18. Yüzyıl Trabzonu’nda Namaz İbadetinin Önemi ve İmamlar”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi 11/22 (2017), 59-72. https://doi.org/10.18220/kid.313389.
• Tut, Faruk. Osmanlılar’da İmam-Hatiplik Müessesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Yediyıldız, M. Asım. “Bursa Ulucami İmamlığı ve İmamları”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2, (2008), 212-145.
• Yediyıldız, Bahaeddin. 18. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Yıldırım, Kadir. Osmanlı’da İşçiler (1870-1922) Çalışma Hayatı, Örgütler, Grevler. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• Yıldırım, Kadir. “19. Yüzyıl ve Sonrasında Mali Kriz ve Hayat Pahalılığı Kıskacında Osmanlı Memurları ve İş Bırakma Eylemleri”. Türk Kültürünü İnceleme Dergisi 32 (2015), 45-76. DOI: 10.24058/tki.329.
• Yıldırım, Kadir. "II. Abdülhamid Dönemi İstanbul'unda İşçi Hareketleri". Osmanlı İstanbulu, I. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu. 311-323. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi-İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A. Ş., 2013.