Emir Ali Şîr Nevâî’nin İlim Hamiliği ve Musikîye İlgilisi Üzerine Tespitler

Year 2025, Volume: 29 Issue: 1, 113 - 131, 15.06.2025

Seyid Muhammed Taki Hüseyni , Milad Salmani

https://doi.org/10.18505/cuid.1625757

Abstract

Emir Ali Şîr Nevâî, gerek şairliği gerekse devlet kademesinde yürüttüğü görevlerle önde gelen bir şahsiyettir. Timurlular’ın (1370-1507) üst düzey yöneticilerinden sayılan bir ailenin mensubu olarak Nevâî, babasının çevresi dolayısıyla çocukluk yıllarından itibaren devlet erkânı ve ilim çevreleriyle temasta bulunmuş ve erken yaşlarda ilim ve siyaset öğrenmiştir. Nevâî, dönemin ilim merkezlerinden Herât, Şirâz, Meşhed, Sebzevâr, Buhârâ ve Semerkant gibi şehirlerde aldığı kapsamlı eğitimle dinî ilimler, edebiyat, felsefe ve sanat gibi alanlarda derin bir bilgi birikimine sahip olmuştur. Eğitimini tamamladıktan sonra, Sultan Hüseyin Baykara’nın (1470-1506) emriyle siyasete atılmış, çeşitli idarî görevler üstlenmiş ve nihayet vezirlik makamına kadar yükselmiştir. Nevâî, vezirlik görevi sırasında Nizâmülmülk (ö. 485/1092) ve Hâce Reşidüddin Hemedânî (ö. 718/1318) gibi büyük vezirlerin icraatlarından ilham alarak yönetim anlayışının merkezine ilim ve kültürü yerleştirmiştir. Onun himayesinde, dönemin toplumsal ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak çok sayıda câmi, medrese, kütüphane, hastane, tekke ve zâviye inşa edilmiştir. Bunun yanı sıra, düzenlediği ilim ve sanat meclisleriyle âlimler, şairler, sanatçılar ve düşünürleri bir araya getirmiştir. Bu meclisler, dönemin entelektüel ve kültürel hayatının önemli merkezlerinden biri hâline gelmiştir. Nevâî’nin desteğiyle tıp, felsefe, astronomi, tefsir, tarih, edebiyat, hat ve musikî gibi birçok alanda değerli eserler ortaya konmuştur. Bu eserler, İslâm medeniyetinin entelektüel mirasına önemli katkılar sağlamıştır. Nevâî, özellikle kitap sanatları ve musikî alanındaki etkisiyle dikkat çekmektedir. Ünlü musikîşinâs Abdülkâdir-i Merâgî’nin (ö. 838/1435) dolaylı öğrencisi sayılan Nevâî, gerek ilim gerek sanat olarak musikîye ilgi göstermiş ve hem nazarî hem de amelî boyutlarıyla ilgilenmiştir. Onun sanatçılara sağladığı himaye, dönemin musikî sanatına ve icracılarına büyük bir itibar kazandırmıştır. Nevâî’nin teşvikleri sayesinde, Horasan bölgesi 15. yüzyılda musikînin çeşitli dallarında uzmanlaşmış birçok üstadın yetiştiği bir merkez hâline gelmiştir. Nevâî’nin musikîye yönelik ilgisi yalnızca destek ve teşvikle sınırlı kalmamış, aynı zamanda bu alandaki teorik bilgi ve uygulamalarını eserlerine de yansıtmıştır. Bu makalede öncelikle Emir Ali Şîr Nevâî’nin hayatı, eserlerini ve sanat hamiliğini genel hatlarıyla ele alınmıştır. Bununla birlikte onun özellikle musikî alanındaki bilgisi ve katkılarını değerlendirdirilmiştir. Çalışmada Nevâî’nin musikî ile ilişkisi “teşvik ve himaye”, “kültür ve musikî meclisleri”, “tasnif ve bestekârlık” ve “telif” olmak üzere dört başlık altında incelenmiştir ve böylece onun musikî ilmine ve sanatına katkıları üzerinde durulmuştur.

Keywords

Ali Şîr Nevâî , Himaye , Musiki

Observations on Amir Ali Shîr Nawâî's Patronage of Science and His Interest in Music

Abstract

Amir Ali Shîr Nawâî, one of the prominent political and cultural figures of Islamic civilization, stands out as a multifaceted personality with his roles as a statesman and a patron of culture. Born into a family holding high-ranking positions within the Timurid state, Nawâî was exposed to the circles of political and scholarly elites from an early age through his father’s connections. This environment enabled him to cultivate his political and intellectual acumen at a young age. Receiving a comprehensive education in major intellectual centers of the era, including Herat, Shiraz, Mashhad, Sabzevar, Bukhara, and Samarghand, Nawâî gained profound knowledge in various fields such as religious sciences, literature, philosophy, and arts. Upon completing his education, he entered politics at the invitation of Sultan Husayn Bayqara, assuming various administrative roles and eventually ascending to the position of vizier. During his tenure as vizier, Nawâî drew inspiration from the administrative practices of eminent viziers such as Nizam al-Mulk al-Tusi and Rashid al-Din al-Hamadani, placing knowledge and culture at the core of his governance. Under his patronage, numerous structures addressing the social needs of the time were constructed, including mosques, madrasas, libraries, hospitals, gardens, tekkes, and zawiyas. Additionally, he organized scholarly and artistic gatherings that brought together scholars, poets, artists, and thinkers, making these assemblies a significant driving force behind the intellectual and cultural dynamism of the period. Through Nawâî’s support, valuable works were produced in diverse fields such as medicine, philosophy, astronomy, Quranic exegesis, history, literature, calligraphy, and music, contributing significantly to the intellectual heritage of Islamic civilization. Nawâî’s influence is particularly noteworthy in the fields of book arts and music. As an indirect student of the renowned music theorist Abd al-Qadir al-Maraghi, Nawâî demonstrated a deep interest in music, engaging with both its theoretical and practical aspects. His patronage provided considerable prestige to the musical arts and performers of his time. Thanks to his encouragement, the Khorasan region emerged as a center of excellence in various branches of music during the 15th century, producing numerous masters of the art. Nawâî’s engagement with music extended beyond mere patronage; his theoretical understanding and practical contributions to this field were reflected in his works. This article examines the life, works, and cultural patronage of Amir Ali Shîr Nawâî, with a particular focus on his expertise and contributions to the field of music. Nawâî’s relationship with music is analyzed under four main headings: “encouragement and patronage,” “cultural and musical assemblies,” “composition and performance,” and “authorship.” By doing so, this study aims to provide a comprehensive evaluation of Nawâî’s interest in and contributions to the musical arts, offering insights into his broader impact on the cultural and intellectual landscape of his time.

Keywords

Ali Shîr Nawâî , Patronage , Music

References

• Abik, Ayşehan Deniz. Ali Şir Nevayi’nin Risaleleri Tarih-i Enbiya ve Hükema, Tarih-i Müluk-i Acem, Münşeat: Metin Gramatikal İndeks-Sözlük. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 1993.
• Beyani, Mehdi. Ahvâl ü Âsâr-ı Hoşnüvisân. Tahran: İntişarat-ı Danişgah-ı Tahran, 1345.
• Buhârî, Muhammed Emin. Muhitu’t-tevârih. Paris: Bibliothèque Nationale, nr. 1548.
• Câmî, Nureddin Abdurrahman. Bahâristân ve Resâil-i Câmî. ed. A’la Han Efsahzad vd. Tahran: Miras-ı Mektub, 1379.
• Câmî, Nureddin Abdurrahman. Divan. ed. Muhammed Ruşen. Tahran: İntişarat-ı Nigah, 3. Basım, 1394.
• Câmî, Nureddin Abdurrahman. Risâle-i Münşeât. ed. Abdu’l-Ali Nur Ahrârî. Türbet-i Câm: İntişarat-ı Ahmed-i Câm, 1383.
• Çağman, Filiz. “Bihzad”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 6/147-149. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1992.
• Çengî, Derviş Ali. Tuhfetüs’-sürûr. Petersburg: Oriental Institute of the Russian Academy of Sciences in St Petersburg, RF-Span D 403.
• Efendi, Abdullah b. İsa Beg. Riyâzu’l-ulamâ ve Hıyâzü’l-fudalâ. ed. Ahmed Hüseyni-i Eşkuri. 7 Cilt. Beyrut: Müesseti’l-Târihi’l-Arabîyye, 2010.
• Eminî-i Herevî, Sadreddin İbrahim. Fütâhât-ı Şâhî. ed. Muhammed Rıza Nasiri. Tahran: Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, 1383.
• Es’adî, Human. “Hayât-ı Musikâyî der Devrân-ı Timuriyân: ez Semerkand tâ Herat”. Faslnâme-i Mâhûr 14 (1380), 29-39.
• Fahrî, Mâcid. Tarihu’l-Felsefetü’l-İslâmîyye. Beyrut: Dâru’n-Neşr, 1974.
• Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür (Bağdat’ta Yunanca Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu). çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• Hândmîr, Gıyâsüddîn. Meâsirü’l-mülûk (be zamîme-i hâtime-i hulâsatü’l-ahbâr ve kânun-ı hümâyûnî). ed. Mir Haşim Muhaddis. Tahran: İntişarat-ı Resa, 1372.
• Hândmîr, Gıyâsüddîn. Mekârimü’l-ahlâk. ed. Ali Ekber Aşîk. Tahran: Miras-ı Mektub, 1378.
• Hândmîr, Gıyâsüddîn. Tarih-i Habibü’s-Siyer. ed. Muhammed Debirsiyaki. IV Cilt. Tahran: Hayyam, 1380.
• Hüseyni, Seyid Muhammed Taki. Tahkîk ve Tashîh-i Mukaddimetü’l-usûl-i Nizâmüddin Ali Şâh-ı Evbehî. Tahran: İntişarat-ı Sure-i Mihr, 1400.
• Isfahânî, Mirza Habib. Tezkire-i Hat ve Hattâtân. çev. Rahim Çavuş Ekberi. Tahran: Kitabhane-i Müstevfi, 1369.
• Kartal, Ahmet. “BAYKARA MECLİSİ’NDEN YANSIMALAR -Edebî Meclisler, Meşhur Hânende, Sâzende ve Rakkâslar, Gizli İlimler, Türkistân’dan Mâverâünnehir’e Yapılan Kervan Yolculuğu-11”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 31/31 (25 Aralık 2023), 370-420.
• Kaya, Önal. “Ali Şîr Nevâyî’nin Dîvânları”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 4/1 (2007), 46-56.
• Kut, Günay. “Ali Şîr Nevâî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 2/449-453. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1989.
• Levend, Agah Sırrı. Ali Şîr Nevâî (Divanlar ile Hamse Dışındaki Eserler). 4 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1968.
• Mairambek Kyzy, Lira. “Ali Şir Nevâyî’nin Eserlerindeki Müzik Terimleri Bağlamında Timurlularda Müzik”. Route Educational & Social Science Journal 8/8 (2021), 157-171.
• Mimâr Benâî, Ali b. Muhammed. Risâle der Musikî. ed. Daryuş Safvet - Taki Bineş. Tahran: Merkez-i Neşr-i Danişgahi, 1368.
• Mîrhând, Hamîdüddîn Muhammed. Ravzatü’s-safâʾ fî sireti’l-enbiyâʾ ve’l-mülûk ve’l-hulefâ. ed. Cemşid Kiyanfer. 15 Cilt. Tahran: İntişarat-ı Esatir, 1380.
• Mîrhând, Hamîdüddîn Muhammed. Ravzatü’s-safâʾ fî sireti’l-enbiyâʾ ve’l-mülûk ve’l-hulefâ. ed. Cemşid Kiyanfer. 15 Cilt. Tahran: İntişarat-ı Esatir, 1380.
• Muhit Tabâtabâyî, Mir Seyyid Muhammed. “Risâle-i Musikî-i Gomnâm”. Mecelle-i Musikî 10-11 (1320), 12-24.
• Münşî-i Kumî, Ahmed. Gülistân-ı Hüner. ed. Ahmed Süheyli-i Hansari. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1352.
• Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Nevâî, Ali Şir. Divân-ı Eş’ar. ed. Rüknüddîn Hümâyûn Ferruh. Tahran: İntişarat-ı Kitabhane-i İbn Sina, 1342.
• Nevâî, Ali Şir. Hamsetü’l-mütehayirîn. ed. Mehdi Ferahani. Tahran: Ferhengistan-ı Zeban ve Edeb-i Farsi, 1381.
• Nevâî, Ali Şir. Külliyat ve Münşeât. Paris: Bibliothèque Nationale, Supplément Turc, nr. 316-317.
• Nevâî, Ali Şir. Külliyât-ı Nevâyî. ed. Günay Kut. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Nevâî, Ali Şir. Mecâlisü’n-nefâis. ed. Tayyar Lavçı - Süyüme Ganiyeva. Taşkent: Özbekistan SRR Fenler Akademisi, 1961.
• Nevâî, Ali Şir. Münşeât. Bakü: Azer Neşr, 1926.
• Nevâî, Ali Şir. Tezkire-i Mecâlisü’n-nefâis. ed. Ali Asgar Hikmet. Tahran: İntişarat-ı Menuçihri, 1363.
• Pakbaz, Rueen. Dâiretü’l-me’ârif-i Tarih-i Hüner. Tahran: Ferheng-i Muasır, 6. Basım, 1386.
• Sabâ, Muhammed Muzaffer Hüseyin. Tezkire-i Rûz-i Ruşen. ed. Muhammed Hüseyin Rüknzâde-i Âdemiyyet. Tahran: İntişarat-ı Kitabhane-i Razi, 1343.
• Sabitzade, Mansure (ed.). “Risale-i Necmeddin Kevkebi”. Se Risale-i Musiki-i Kadim-i İran (Kevkebi, Gaznevi ve Gümnam). Tahran: Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, 1381.
• Safa, Zebihullah. Tarih-i Edebiyat der İran. VIII Cilt. Tahran: İntişarat-ı Firdevs, 3. Basım, 1364.
• Şefîi-i Kedkenî, Muhammed Rıza. “Rah-ha-yı intişar-ı yek şiir der kadim”. Buhara 36 (1383), 35-61.
• Şuur, Esedullah. “Sehm-i Mîr Alî Şîr Nevâî der Rüşd-i Mûsîkî-i İlmî ü Amelî der Ahd-ı Teymûrîyân”. Name-i Baysungur 1 (1398), 17-33.
• Türk, Vahit. “Türkiye’de Ali Şir Nevâyî Çalışmaları”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 52 (27 Ekim 2021), 403-442. https://doi.org/10.24155/tdk.2021.190
• Vâhidî-i Cûzcânî, Muhammed Yakub. Emir Ali Şîr Nevâî-Fânî. Kabil: Encümen-i Tarih, 1346.
• Vâsıfî, Zeynüddin Mahmûd. Bedâyiʿu’l-vekāyi. ed. Aleksandr Nikolaevich Boldyrev. 2 Cilt. Tahran: Bünyad-ı Ferheng-i İran, 1349.
• Zahîrüddîn Muhammed Bâbür. Bâbürnâme. ed. Şefika Yarkin. Kabil: Bahir, 1386.