Majalla al-Aḥkām al-ʿAdliyyah in Terms of Intra-School Preference

Year 2018, , 233 - 257, 15.06.2018

Seyit Uğur

https://doi.org/10.18505/cuid.359818

Cited By: 1

Abstract

The intra-school controversies in Hanafī school are remarkable. These controversies pose a risk for legal safety and stability and creates difficulties for muqallīd Hanafī judges and muftīs. In the historical process, different types of literature such as mukhtaṣar and fatwa (legal opinion) books, and applications such as aṣṣaḥ-ı aqvāl and maʻrūdhāt, emerged to solve this problem. One of the last example of these applications is the codification movement. The subject of this study is the relationship between the Majalla al-Aḥkām al-ʿAdliyyah, which is the first product of codification based on fiqh (Islamic jurisprudence), and the intra-school preference. In order to describe this relationship, it is briefly emphasized that one of the aims of codification of Majalla is to satisfy the need for intra-school preference. The function and content of Majallaʼs necessary reasons, (asbāb al-mūjiba) was analyzed in terms of intra-school preference. The interventions on the preferences of the Majalla Commission are also emphasized. The Majalla is a text of the intra-school preference. The analysis of its content in relation to intra-school preference is very important. Therefore, in order to reveal what kind of method is used in intra-school preferences and to determine different aspects of intra-school preference in the Majalla, the chapter about ‘sale’ (Kitāb al-Buyūʿ) of the Majalla are examined.

Summary: The intra-school controversies in Hanafī School, which is quite important in terms of freedom of ijtihād (independent legal judgment) and legal wealth, possible to threaten legal safety and stability. These controversies also make difficult for judges to reach a judgment or fatwa in controversial affairs. For this reason, determination of the rājiḥ (preferred opinion) in controversial issues in the school, is a need that must be eliminated.

The intra-school preference can be described as "to determine the superior, preponderant of different opinion or narrations about a specific issue in the school". In the historical process different types of literature such as mukhtaṣar and fatwa books, and different applications such as asaḥḥ-ı aqvāl and maʻrūzāt, emerged to meet this need. One of the applications aimed to meet this need is the codifications in the last period of the Ottoman State.

The relationship between the Majalla al-Ahkam al-Adliyyah, which is the first example of codification based on fiqh (Islamic jurisprudence), and the intra-school preference; and in this context, while preparing the Majalla how a method was followed in the intra-school preference; at what rate be obeyed the rājiḥ (preferred) opinion; articles contrary to the rājiḥ (preferred) opinion in Majalla and their reasons; whether legal arrangements have been made in all controversial issues; at what rate be met the need of determination of rājiḥ (preferred) opinion are the issues that need to be examined.

One of the main reasons for the need for a law text such as Majalla al-Ahkam al-Adliyyah is the multitude of the intra-school controversies in Hanafī School. Therefore, the goal of Majalla is to prepare a code that contains rājiḥ opinion.

When Majallaʼs necessary reasons, i.e. asbāb al-mūjiba, are examined in terms of the intra-school preference, it is seen that there are two basic functions of necessary reasons. The first of them is, emphasizing that the code is prepared substantially in accordance with the râjih opinion in the school. In fact, that this issue in the asbāb al-mūjiba of the first ten books of Majalla is expressly stated. The other function of the asbāb al-mūjiba is to justify that why rājiḥ opinion are not be confirmed in some article. In the necessary reasons it is stated that twelve articles are prepared in the direction of unrâcih (unpreferable) opinion. Considering that Majalla is formed of 1851 article, it will be better understood that how the rājiḥ opinions are effective in Majalla's content. Essentially, the conditions of the period also make it necessary. The preference of the non-preferred opinion of Züfer (d. 158/775) in 692nd article of Kitāb al-Ḥavala, caused the reaction of some circles mainly Şeyhülislam Hasan Fehmi Efendi (d.1298/1881) and for this reason Ahmet Cevdet Pasa (d.1895) was dismissed from the ministry of Divan al-Ahkâm al-Adliyyah and the chairman of the Majalla Commission.

When the asbāb al-mūjibas of contrary articles to rājiḥ opinions are examined, it is seen that maṣlaḥa and customs are determinative in these preferences. It is also seen that the preferences of some jurists are also mentioned as a reason of preference. The most widespread preference’s reason in Hanafī sources is in congruity with the texts. On the contrary, it is noteworthy that, besides the interdiction of extravagant (safih), it is not operated as a preference’s reason in Majalla.

Some preferences of the Majalla Commission were intervened by other institutions. The chapters prepared by the commission were examined both by Majlis-i Wukalā and Mashihat, and these chapters were subject to some revisions at this time. Here, two articles prepared on the basis of the non-preferred opinion were intervened by Majlis-i Wukalā. The first of these is 216th article that written in the direction of opinion of Mashāyikh Balkh, which argues that it is permissible to sell separately ḥaqq al-murūr (the right of passage) and ḥaqq al-shirb (water right), the second is the 611th article which regulates the liability to damage of ajīr al-mushtarak (joint salaried employee).

When the content of Kitāb al-Buyū, the first and the most voluminous book of Majalla, is examined in terms of the intra-school preference, it is seen that the rājiḥ opinions in the school are generally taken as basis. It is stated that in the asbāb al-mūjiba of the Kitāb al-Buyūʿ the four issues are prepared basing on the non-preferred opinion and these preferences are justified with custom and maṣlaḥa. However, the contrary articles to the rājiḥ opinion in the Kitāb al-Buyūʿ are not limited to these. According to our research, in addition to these, three articles were prepared with the preference of non-preferred opinion. These are the 118th article regarding that the bayʻ bi-l-wafā is permissible in chattels, 165th article on the definition of al-ghabn al-faḥiş (lesion), and the 309th article concerning the provision of the khiyār al-sharṭ (right of cancellation). These three articles show that the regulations contrary to the rājiḥ opinion in Majalla are not just those explained in the asbāb al-mūjiba and this situation is contrary to the method that is followed when preparing the Majalla.

In some controversial issues in the Hanafi School, authorized jurists to preference (asḥāb al-tarjīh) disagreed over which opinion is rājiḥ. It wasn’t explained that how a method would be followed in Majalla when the legal arrangements were made in these matters. When these issues are examined, it can be said that the preferences of the majority, the providing of convenience and the preference by some jurists are effective.

Preferences in Majalla have not been occurred only among the sharʻī (related to Islamic Law) provisions. In addition, the definitions and the inscription in the definitions are also the subject of preference. In this context, the preferences related to the definition of the sales contract, the suspended contract (al-ʻaqd al-maqqūf) and the al-ghabn al-faḥiş in Kitāb al-Buyūʿ can be mentioned as an example.

Some controversial issues in the Hanafi School are not regulated in Majalla. When considering the multiplicity of controversial issues and therefore the difficulty of making legal arrangements to cover all of them, this situation is natural. Moreover, some of these issues may not have been regulated in Majalla because they are not frequent and necessary. However, it is not possible to explain all the controversial issues that have not been regulated for these reasons. Because some of the controversial issues that have not been legislated are basic, relatively important issues and they are included in the mukhtaṣars. This indicates that when preparing the Majalla, instead of making preference on some controversial issues, the method of non-regulation of these matters is adopted. It can be said that this method is applied as a way of creating law text which is clear of controversy. Thus, the determining of the rājiḥ opinion in these matters has been left to the judges. This situation is not suitable to meet the need of determining the rājiḥ opinion, which is the goal of Majalla. But it is the result of the difficulty of making a law that encompasses all legal issues.

Keywords

Islamic Law, Hanafi School, Majalla al-Aḥkām al-ʿAdliyyah, The Intra-School Prefence, Preferred (rājiḥ) opinion, The necessary reasons (Asbāb al-mūjiba), Kitāb al-Buyūʿ

Mezhep İçi Tercih Açısından Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye

Abstract

Hanefî mezhebindeki mezhep içi ihtilaflar dikkat çekici niteliktedir. Bu ihtilaflar, hukûkî emniyet ve istikrar açısından risk oluşturmakta ve ayrıca mukallid kadı ve müftîlerin işini de güçleştirmektedir. Tarihi süreçte bu sorunu gidermek amacıyla muhtasar ve fetva kitapları gibi farklı telif türleri; esahh-ı akvâl ve maʻrûzât gibi uygulamalar ortaya çıkmıştır. Bu sorunu gidermeye yönelik uygulamaların en son örneği kanunlaştırma faaliyetidir. Bu makalenin konusu fıkha dayalı kanunlaştırmanın ilk ürünü olan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye ile mezhep içi tercih arasındaki ilişkidir. Bu ilişkiyi tasvîr etmek amacıyla Mecelleʼnin tedvin edilmesinin hedeflerinden birinin mezhep içi tercih ihtiyacını gidermek olduğu kısaca vurgulanmış ve sonrasında Mecelleʼnin esbâb-ı mûcibelerinin işlevi ve muhtevası, mezhep içi tercih açısında tahlil edilmiş, Mecelle Komisyonunun tercihlerine yapılan müdahaleler üzerinde durulmuştur. Mecelle mezhep içi tercih ürünü bir metin olup onun muhtevasını mezhep içi tercih açısından tahlil etmek oldukça önemlidir. Bu sebeple Mecelleʼde mezhep içi tercihlerde nasıl bir metot izlendiğini ve mezhep içi tercihin farklı yönlerini tespit etmek amacıyla Mecelleʼnin satım akdiyle ilgili bölümü Kitabüʼl-Büyûʻ incelenmiştir.

Özet: İctihad hürriyeti ve hukûkî zenginlik açısından oldukça önemli olan Hanefi mezhebindeki mezhep içi ihtilaflar, hukûkî istikrar ve emniyeti tehdit etme potansiyeli taşımakta ve ayrıca ihtilaflı meselelerde hüküm veya fetva verecek fakihlerin işini zorlaştırmaktadır. Bu nedenle mezhep içerisindeki ihtilaflı meselelerde râcih görüşü tespit etmek, diğer bir ifadeyle mezhep içi tercih, zorunlu bir ihtiyaçtır.

Mezhep içi tercih, “muayyen bir mesele ile ilgili mezhepteki muhtelif kavil veya rivayetlerden daha ağır basanı, üstün olanı belirlemek” şeklinde tarif edilebilir. Tarihi süreçte bu ihtiyacı karşılamak için muhtasar ve fetva kitapları gibi farklı telif türleri; esahh-ı akvâl ve maʻrûzât gibi farklı uygulamalar ortaya çıkmıştır. Bu ihtiyacı gidermeyi hedefleyen uygulamalardan biri de Osmanlı Devleti’nin son dönemindeki kanunlaştırmalardır. 

Fıkha dayalı kanunlaştırmanın ilk örneği olan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye ile mezhep içi tercih arasındaki ilişki ve bu bağlamda Mecelle hazırlanırken, mezhep içi tercihte nasıl bir usûl izlendiği; râcih görüşe ne oranda uyulduğu; Mecelleʼde yer alan râcih görüşe aykırı kanun maddeleri ve bunların gerekçeleri; ihtilaflı bütün konularda düzenleneme yapılıp yapılmadığı ve râcih görüşleri belirleme ihtiyacının ne kadar giderildiği, incelenmesi gereken konulardır.

Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye gibi bir kanun metnine ihtiyaç duyulmasının temel nedenlerinden birisi, Hanefî mezhebinde mezhep içi ihtilafların çokluğudur. Buna bağlı olarak Mecelleʼnin hedefi râcih görüşler içeren oluşan bir kanun hazırlamaktır.

Mecelle’nin esbâb-ı mûcibeleri mezhep içi tercih açısından incelendiğinde, esbâb-ı mûcibelerin iki temel işlevi olduğu görülür. Bunlardan ilki, kanunun büyük oranda mezhepteki râcih görüşlere uygun olarak hazırlandığını vurgulamaktır. Öyle ki, Mecelle’nin ilk on kitabının esbâb-ı mûcibelerinde bu husus mutlaka ifade edilmektedir. Esbâb-ı mûcibelerin diğer işlevi ise niçin bazı maddelerde râcih görüşe riayet edilmediğini gerekçelendirmektir. Esbâb-ı mûcibelerde on iki maddenin râcih olmayan görüş doğrultusunda hazırlandığı belirtilmektedir. Mecelleʼnin 1851 maddeden oluştuğu göz önünde tutulduğunda Mecelleʼnin muhtevasında râcih görüşlerin ne kadar etkili olduğu daha iyi anlaşılacaktır. Esasen devrin özelliği de bunu zorunlu kılmaktadır. Zira Kitâbüʼl-Havâlenin 692. maddesinde Züferʼin (ö. 158/775) râcih olmayan görüşünün tercih edilmesi, başta Şeyhülislam Hasan Fehmi Efendi (ö. 1298/1881) olmak üzere bazı çevrelerin tepkisine neden olmuş ve bu sebeple Ahmet Cevdet Paşa (ö. 1895) Divân-ı Ahkâm-ı Adliyye nâzırlığından ve Mecelle Komisyonu başkanlığından azledilmiştir.

Râcih görüşe aykırı maddelerin esbâb-ı mûcibeleri incelendiğinde, bu yöndeki tercihlerde maslahat ve örfün belirleyici olduğu görülmektedir. Ayrıca bazı fakihlerin tercihlerinin de bir tercih sebebi olarak zikredildiği görülmektedir. Hanefi kaynaklarda en sık karşılaşılan tercih sebebi naslara uygunluktur. Buna karşın Mecelleʼde sefîhin hacri konusu dışında, naslara uygunluğun bir tercih sebebi olarak işletilmemesi dikkat çekicidir.

Mecelle Komisyonunun bazı tercihlerine diğer kurumlarca müdahale edilmiştir. Komisyonca hazırlanan kitaplar hem Meclis-i Vükelâ hem de Meşîhat tarafından incelenmiş ve bu esnada bazı tashihlere konu olmuştur. İşte râcih olmayan görüş esas alınarak hazırlanan iki maddeye Meclis-i Vükelâ tarafından müdahale edilmiştir. Bunların birincisi hakk-ı mürur (geçit hakkı) ve hakk-ı şirbin (su alma hakkı) müstakil olarak satımının cevazını savunan Belh Meşâyihinin görüşü doğrultusunda yazılan 216. madde, ikincisi ise ecîr-i müşterekin tazmin sorumluluğunu düzenleyen 611. maddedir.

Mecelle’nin ilk ve en hacimli kitabı olan Kitâbüʼl-Büyûʻun muhtevası mezhep içi tercih açısından incelendiğinde, ihtilaflı konularda genelde mezhepteki râcih görüşün esas alındığı görülmektedir. Kitâbüʼl-Büyûʻun esbâb-ı mûcibesinde, dört meselenin râcih olmayan görüş esas alınarak hazırlandığı ifade edilmekte ve bu tercihler örf ve maslahatla gerekçelendirilmektedir. Ancak Kitâbüʼl-Büyûʻdaki râcih görüşe aykırı maddeler bunlarla sınırlı değildir. Bizim araştırmamıza göre bunlara ilaveten üç madde daha râcih olmayan görüş tercih edilerek hazırlanmıştır. Bunlar beyʻ biʼl-vefânın menkullerde cevazına dair 118. madde, gabn-i fâhişin tanımı hakkındaki 165. madde ve şart muhayyerliğinin hükmü ile ilgili 309. maddedir. Bu üç madde, Mecelleʼdeki râcih görüşe aykırı düzenlemelerin sadece esbâb-ı mûcibelerde açıklananlardan ibaret olmadığını göstermektedir ve bu durum Mecelle hazırlanırken izlenen usûle aykırıdır.

Hanefi mezhebindeki bazı ihtilaflı meselelerde hangi görüşün râcih olduğu konusunda tercih ehli fakihler ihtilaf etmişlerdir. Bu meselelerde Mecelleʼde düzenleme yapılırken nasıl bir yol izlendiği açıklanmamıştır. Bu meseleler incelendiğinde çoğunluk tarafından tercih edilme, kolaylığı temin etme ve bazı fakihler tarafından tercih edilme gibi hususların etkili olduğu söylenebilir.

Mecelleʼdeki tercihler sadece şerʻî hükümler arasında gerçekleşmemiştir. Buna ilaveten tanımlar ve tanımlarda yer alan kayıtlar da tercihe konu olmuştur. Bu kapsamda Kitâbüʼl-Büyûʻdaki beyʻ akdi, mevkûf akid ve gabn-i fâhişin tanımına ilişkin tercihler örnek olarak zikredilebilir.

Hanefi mezhebin içerisindeki ihtilaflı bazı meseleler Mecelleʼde düzenlenmemiştir. İhtilaflı meselelerin çokluğu ve dolayısıyla bütün bunları kapsayan bir kanun hazırlamanın zorluğu dikkate alındığında bu durum doğaldır. Ayrıca bu meselelerden bazıları sık gerçekleşmediği ve lüzumlu görülmediği için Mecelleʼde düzenlenmemiş olabilir. Ancak düzenleme yapılmayan ihtilaflı meselelerin tamamını bu sebeplerle izah etmek mümkün değildir. Zira yasal düzenleme yapılmayan ihtilaflı meselelerin bazıları temel, görece önemli meselelerdir ve muhtasarlarda yer almaktadır. Bu durum Mecelle hazırlanırken, ihtilaflı bazı meselelerde tercih yapmak yerine bu meselelere ilişkin düzenleme yapmama metodunun benimsendiğini göstermektedir. İhtilaftan ârî bir kanun metni oluşturmanın bir yolu olarak da bu usûlün benimsendiği söylenebilir. Böylece bu meselelerde râcih görüşü tespit etme işi hâkimlere bırakılmıştır. Bu durum Mecelleʼnin hedefi olan râcih görüşleri tespit etme ihtiyacını gidermeye uygunluk arz etmemektedir. Ancak bu durum bütün meseleleri kuşatan bir kanun yapmanın güçlüğünün bir sonucudur.

Keywords

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye, Mezhep İçi Tercih, Râcih Görüş, Esbâb-ı mûcibe, Kitâbüʼl-Büyûʻ

References

• Ahmet Cevdet Paşa. Risâletüʼl-vefâ. Trc. Süleyman Kaya. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 12 (Ekim 2008): 269-274.
• Akgündüz, Ahmed. Karşılaştırmalı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2013.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1992.
• Alâüddin es-Semerkandî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. Tuḥfetü’l-fuḳahâ. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Ali Haydar Efendi. Dürerüʼl-hukkâm Şerhu Mecelletiʼl-Ahkâm. 4 Cilt. İstanbul 1330.
• Ankaravî, Mehmet Emin Efendi. Fetâvâ-yı Ankaravî. 2 Cilt. İstanbul: Dârüʼt-Tıbâatiʼl-Âmire, 1281.
• Apaydın, Yunus. “Muhayyerlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 25-30. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Atmaca, Gökhan. “İslam Hukukunda Gabin ve Akde Etkisi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/18 (Aralık 2008): 129-150. Aydın, Mehmet Âkif. İslam ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Aydın, Mehmet Âkif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Aydın, Mehmet Âkif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Betaş Yayınları, 2001.
• Aydın, Mehmet Akif. “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 231-235. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bardakoğlu, Ali. “Gabn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 268-273. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Bezzâzî, Hâfizuddin Muhammed b. Muhammed el-Kerderi. el-Fetâvâ’l-Bezzâziye. 3 Cilt. Bulak: y.y., 1310.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayın Evi, t.s.
• Burhânüşşerîa, Mahmûd b. Sadrüşşerîa el-Evvel. Viḳāye. nşr. Salah Muhammed Ebu’l-Hâc. 5 Cilt. Amman: Müessesetü’l-Verrâk, 2006.
• Çatalcalı Ali Efendi. Fetâvâ-yı Ali Efendi. 2 Cilt. byy.: y.y., ts.
• Düzenli, Pehlül. “Giriş”. Maʻruzât. Haz. Pehlül Düzenli. 13-55. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziyye. Haz. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Gaznevî, Cemaleddin Ahmed b. Mahmud b. Saîd. el-Ḥâvi’l-ḳudsî. Thk. Salih el-Ali. 2 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dârü’n-Nevâdir, 2011.
• Halebî, İbrahim b. Muhammed. Mülteķa’l-ebḥur. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâiʼt-Türâsiʼl-Arabî, t.s.
• Haskefî, Alâüddin Muhammed b. Ali b. Muhammed. ed-Dürrüʼl-muḫtâr şerḥu Tenvîriʼl-ebṣâr. Nşr. Adil Ahmed Abdülmevcut - Ali Muhammed Muavvaz. 10 Cilt. Riyad: Dârü Âlemi’l-Kütüp, 2003.
• Haskefî, Alâüddin Muhammed b. Ali. ed-Dürrü’l-münteḳā fî şerḥi’l-Mülteḳā. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâiʼt-Türâsiʼl-Arabî, t.s.
• İbn Âbidin, Muhammed Emin b. Ömer. Reddüʼl-muḥtâr ʻaleʼd-Dürriʼl-muḫtâr şerḥu Tenvîriʼl-ebṣâr. nşr. Adil Ahmed Abdülmevcut - Ali Muhammed Muavvaz. 10 Cilt. Riyad: Dârü Âlemi’l-Kütüp, 2003.
• İbn Nüceym, Zeynüddin. el-Baḥrüʼr-râʼiḳ şerḥu Kenziʼd-deḳāʼiḳ. nşr. Zekeriyya ʻUmeyrât. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbnüʼl-Hümâm, Kemâlüddin Muhammed b. Abdülvâhid es-Sivâsî. Şerḥu Fetḥiʼl-ḳadîr, nşr. Abdürrezzâk Gâlip el-Mehdî. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbnüʼs-sââtî, Muzafferuddin Ahmed b. Ali. Mecmeʻu’l-baḥreyn ve mülteḳa’n-neyyireyn. Thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• İnanır, Ahmet. Şeyhülislam İbn Kemalʼin Fetvaları Işığında Kânûnî Devrinde Osmanlıʼda Hukûkî Hayat. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2011.
• İskilibî, Veli b. Yusuf. Mecmeʻuʼl-fetâvâ. Şehid Ali Paşa. 1069: 1a-399b. Süleymaniye Ktp.
• Kâdîhân, Ebu’l-Mehâsin Fahreddin Hasan b. Mansur. Fetâvâ-yı Ḳāḍîḫân. 3 Cilt. Bulak: el-Matbaatüʼl-Kübrâ el-Emîriyye, 1310.
• Karaman, Hayreddin. “Osmanlı Hukukunda Mezhep Tercihi”. İslamʼın Işığında Günün Meseleleri. 2: 663-675. İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
• Kâsânî, Alâüddin Ebû Bekr b. Mesûd. Bedâʼiʻuʼṣ-ṣanâʼîʻ fî tertîbi’ş-şerâʼîʻ. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1974.
• Kâsım b. Kutluboğa, Zeynüddin Ebu’l-Fazl. et-Taṣḥîḥ veʼt-tercîḥ ʻalâ Muḫtaṣariʼl-Kudûrî. Thk. Ziyâ Yunus. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Kaya, Süleyman. “Ahmet Cevdet Paşaʼnın Risâletüʼl-Vefâ İsimli Eseri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 12 (Ekim 2008): 267-276.
• Kaya, Süleyman. “Osmanlı Tatbikatında Tek Mezhebe Bağlılık”. Uluslararası Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri Sempozyumu (Karaman 25-27 Mart 2016). Ed. Halit Çalış v.dğr. 111-127. Konya, 2016.
• Kaya, Süleyman. “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Kredi Temin Yöntemleri”. İslam Hukuku Açısından Tarihten Günümüze Kredi ve Finans Yöntemleri (İstanbul 08-09 Mayıs 2010). 9-56. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Kudûrî, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Muhammed. Mevsûʻatü’l-Ḳavâʼidi’l-Fıḳhiyye el-Müḳārene: et-Tecrîd. Thk. Muhammed Ahmed Sirac - Ali Cum’a Muhammed. 12 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2004.
• Kudûrî, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Muhammed. el-Muḫtaṣar. 4 Cilt. İstanbul: el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye, t.s.
• Mardin, Ebulʻulâ. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paşa. Türkiye Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Mergînânî, Burhânüddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerḥu Bidâyeti’l-mübtedî. Thk. Muhammed Adnan Derviş. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam, t.s.
• Mevsılî, Ebu’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmud. el-İḫtiyâr li taʻlîli’l-Muḫtâr. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd 5 Cilt. İstanbul: el-Mektebetü’l-Hanefiyye, 1953.
• Molla Hüsrev. Dürerüʼl-ḥukkâm fî şerḥi Gureri’l-aḥkâm. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1310.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Hâfizuddin Abdullah b. Ahmed. Kenzüʼd-deḳāʼiḳ. Thk. Said Bektaş. Beyrut: Dârüʼl-Beşâiriʼl-İslâmiyye; el-Medîne el-Münevvera: Dârüʼs-Sirâc, t.s.
• Özdemir, Recep. “İslam Hukukunda Şart Muhayyerliği”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Bahar 2016): 157-160.
• Rubeyş, Abdülaziz b. Muhammed b. Osman. “Satım Akdindeki Şart Muhayyerliğinin Süresi”. trc. Ayhan Hıra. Hikmet Yurdu 6/12 (Temmuz-Aralık 2013): 355-389.
• Rehber-i Tâlibân-ı Mecelle. İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1305.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mesud el-Mahbûbî. Şerḥuʼl-Viḳāye. Nşr: Salah Muhammed Ebu’l-Hâc. 5 Cilt. Amman: Müessesetü’l-Verrâk, 2006.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: y.y., t.s.
• Şeyh Bedreddin. Câmiʻuʼl-füṣûleyn. 2 Cilt. Kâhire: el-Matbaatüʻl-Ezheriyye, 1300.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed. Mecmaʻu’l-enhur fî şerḥi Mülteḳaʼl-ebḥur. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâiʼt-Türâsiʼl-Arabî, t.s.
• Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetüʼl-fetâvâ. Haz. Süleyman Kaya v.dğr. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed. el-Muḫtaṣar. Thk. Ebulvefâ el-Efgânî. Haydarabad, t.s.
• Uğur, Seyit Mehmet. Hanefi Mezhebinde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2017.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Zeydan, Abdülkerim. Niẓâmüʼl-każâ fiʼş-şerîʻatiʼl-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetüʼr-Risâle, 1989.
• Zeylaʻî, Osman b. Ali. Tebyînüʼl-ḥaḳāʼiḳ şerḥu Kenziʼd-deḳāʼiḳ. 6 Cilt. Bulak: Matbaatüʼl-Kübrâ el-Emîriyye, 1313.