Māturīdī Theologian Abū Ishāq al-Zāhid al-Saffār’s Vindication of the Kalām

Year 2016, Volume: 20 Issue: 1, 445 - 502, 15.06.2016

Abdullah Demir

https://doi.org/10.18505/cuid.238982

Cited By: 5

Abstract

Abu Ishaq al-Saffar was one of scholars of the Western Qarakhanids' period who followed the Kalam thought of al-Maturidi (d. 333/944). His theological works Talkhis al-adilla and Risala fi al-kalam, his method in kalam, and frequent reference to his works by Ottoman and Arab scholars indicate that al-Saffar is a respected and authorative Maturidi theologian. The article focuses on his defense of the kalam. By adding a long introduction to Talkhis about the naming, importance, and religious legitimacy of the science of kalam, Saffar asserted that the kalam should be learned. When systematically vindication of the science of kalam is examined, it is understood that al-Saffar is the first theologian who reserved a private and voluminous part for defending the kalam among Hanafi-Maturidis. Even though he does not state its systematic, it can be understood that vindication of kalam in al-Saffar divides into three parts as of explanation, demonstration and refutation. Al-Saffar's defending the science of kalam shows that there were opposite thoughts against kalam in the 4th/10th and 5th/11th centuries throughout in Transoxania. In this period Ashab al-Hadith and Ikhwan al-Safa were the opposite fronts of kalam. In addition, he was trying to go beyond the oppositions of Hanafi jurists. His vindication is consistent and has scholarly depth because it is able to be against a strong opposition

Keywords

Māturīdism, Abū Ishāq al-Ṣaffār, al-Ṣaffār al-Bukhārī, Talkhīs al-adilla li-qawāʿid al-tawḥīd, Islamic theology, Vindication of the Kalām

Mâtürîdî Âlimi Ebû İshâk Zâhid es-Saffâr’ın Kelâm Müdâfaası

Abstract

Ebû Mâtürîdî'nin (ö. 333/944) kelâm anlayışını benimseyen Batı Karahanlılar dönemi Telhîsü'l-edille ve Risâle fi'l-kelâm adlı kitaplarının içeriği, kullandığı yöntem ile Osmanlı ve Arap âlimlerince eserlerince yapılan atıflar, onun önemli bir Mâtürîdî kelâmcısı olduğunu gösterir. Bu çalışmada, onun kelâm müdâfaası konu edilmektedir. Saffâr, Telhîs'e kelâm ilminin adlandırılması, önemi ve dinen meşrûluğu konusunda uzun bir giriş yazarak bu ilmin öğrenilmesi gerektiğini savunmuştur.Sistematik kelâm müdafaası incelendiğinde, onun Hanefî-Mâtürîdîler içinde Kelâm ilmini müdâfaaya müstakil ve hacimli bir bölüm ayıran ilk mütekellim olduğu anlaşılır. Sistematiğini kendisi belirtmese de Saffâr'ın kelâm müdâfaasının izah, ispat ve reddiye olmak üzere üç temele dayandığı anlaşılır. Onun bu ilmi ısrarla savunması, V. (XI.) ve VI. (XII.) yüzyıllarda Mâverâünnehir'de kelâm karşıtlığının bulunduğunu gösterir. Bu döneminde Ashâbü'l-hadis ve İhvân-ı Safa, kelâma karşı cephe alan kesimlerdir. Bununla birlikte o, asıl olarak Hanefî fukahanın kelâm karşıtlığını aşmaya çalışmaktadır. Müdâfaasını, karşısındaki güçlü bir muhalafete karşı ortaya koyduğu için savunusu tutarlı ve ilmî derinliğe sahiptir

Keywords

Mâtürîdîlik, Ebû İshâk İbrâhim b. İsmâil ez-Zâhid es-Saffâr, Telḫîṣü’l-edille li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd, Kelâm Metodu, Kelâm Müdâfaası, Fakih Hanefîler, Mütekellim Hanefîler, Farklı Ebû Hanife Tasavvurları

References

• Ali el-Kārî, Nûreddîn. Mineḥü’r-ravżi’l-ezher fî şerḥi’l-Fıḳhi’l-ekber. Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1419/1997.
• Apaydın, H. Yunus. "Zâhiriyye." Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 44: 93-100. Ankara: TDV Yayınları.
• Bedir, Murteza. "Osmanlı Öncesi Türk Hukuk Tarihi Yazıcılığı." Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3, sy. 4 (2005): 27-84.
• Beyâzîzâde Ahmed Efendi. el-Uṣûlü’l-münîfe li’l-İmâm Ebî Ḥanîfe. nşr. İlyas Çelebi. İstanbul: MÜ İFAV Yay., 2000.
• Beyâzîzâde Ahmed Efendi. İşârâtü’l-merâm min ʿibârâti’l-İmâm. nşr. Yûsuf Abdürrezzak. Kahire: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1368/1949.
• Çetinkaya, Bayram Ali. İhvân-ı Safâ’nın Dinî ve İdeolojik Söylemi. Ankara: Elis Yay., 2003.
• Coşkun, İbrahim. "Kelâm Karşıtı Ehl-i Sünnet’in Usûlü’d-dîn Yorumu ve Bu Yorumun Açmazları." Marife Dergisi 5, sy. 3 (2005): 149–74.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerḥu’l-Mevâḳıf. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.
• Demir, Abdullah. "Ebû İshâk Zâhid es-Saffâr'ın Kelâm Yöntemi." Doktora tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2014.
• Ebû Hanîfe. el-Fıḳhü’l-ebsaṭ. nşr. M. Zâhid Kevserî-trc. Mustafa Öz, 43-66. İmam-ı Âzam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul: MÜ İFAV Yay., 1992.
• Ebû Hanîfe. el-ʿÂlim ve’l-müteʿallim. nşr. M. Zâhid Kevserî-trc. Mustafa Öz, 12-42. İmam-ı Âzam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul: MÜ İFAV Yay., 1992.
• Ebû Hanîfe. Risâletü Ebî Ḥanîfe ilâ ʿOsmân el-Bettî ʿâlimi ehli’l-Baṣra. nşr. M. Zâhid Kevserî-trc. Mustafa Öz, 78-85. İmam-ı Âzam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul: M.Ü. İFAV Yay., 1992.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Risâle fî istiḥsâni’l-ḫavż fî ʿilmi’l-kelâm. nşr. Richard J. McCarthy, 87-97. The Theology of al-Ashʿarī içinde, Beyrut: Imprimerie Catholique, 1953.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed. İḥṣâʾü’l-ʿulûm. nşr. Osman M. Emîn. Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabî, 1350/1931 1949.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İḳtiṣâd fi’l-iʿtiḳād. nşr. İbrahim Agâh Çubukçu-Hüseyin Atay. Ankara: AÜ İlahiyat Fakültesi Yay., 1962.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Ḳısṭâsü’l-müstaḳīm. nşr. Victor Chelhot. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1983.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Münḳıẕ mine’ḍ-ḍalâl ve’l-müfṣıḥ ʿani’l-aḥvâl. nşr. Cemîl Salîbâ-Kāmil Ayyâd. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 1967.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Mustasfa: İslâm Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi. trc. Yunus Apaydın. 2 cilt. Kayseri: Rey Yayınları, 1994.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn. trc. Ali Arslan. 4 cilt. İstanbul: Merve Yayınları, 1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Miʿyârü’l-ʿilm. nşr. Süleyman Dünyâ. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1961.
• Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʿAyn müretteben ʿalâ ḥurûfi’l-muʿcem. nşr. Abdülhamîd Hendâvî. 4. cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Herevî, Hâce Abdullah b. Muhammed. Ẕemmü’l-kelâm ve ehlih. nşr. Ebû Câbir Abdullah b. Muhammed el-Ensârî. 5 cilt. Medine: Mektebetü’l-Gurabâi’l-eseriyye, 1419/1998.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûreddin. Mecmaʿu’z-zevâʾid. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1412.
• İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm ve faḍlihî ve mâ yenbaġī fî rivâyetihî ve ḥamlihî. nşr.
• Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, t.y.
• İbn Ebü’l-İz, Ali b. Alâeddîn. Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥāviyye. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî-Şuayb el-Arnavût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1987.
• İbn Haldun. Mukaddime. trc. Süleyman Uludağ. 2 cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim. el-Maʿârif. nşr. Servet Ukkâşe. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1388/1969.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 6 cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed. Derʾü teʿârużi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl. nşr. Muhammed Reşâd Sâlim. 11 cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991.
• İbn Yahyâ. Şerḥü Cümeli uṣûli’d-dîn. Süleymaniye Ktp., Şehit Ali Paşa, nr. 1648/2, vr. 18a-168b.
• Îcî, Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. el-Mevâḳıf fî ʿilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, ts.
• İhvân-ı Safâ. Resāʾilü İḫvāni’ṣ-Ṣafā ve ḫullāni’l-vefāʾ. nşr. Butrus el-Bustânî. 4 cilt. Beyrut: y.y., 1376-1377/1957.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. nşr. Muhammed Seyyid Kelyânî. Kahire Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1381/1961.
• Kādî İyâz, İyâz b. Mûsâ b. İyâz. Tertîbü’l-medârik. nşr. Ahmed Bekîr Mahmûd. 3 cilt. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayat, 1387/1967.
• Kādîhan, Fahreddîn Hasan b. Mansûr el-Özkendî. Fetâvâ Ḳāḍīḫân. nşr. Sâlim Mustafa el-Bedrî. 3 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1865.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâʾibü aʿlâmi’l-aḫyâr min fuḳahâʾi meẕhebi’n-Nuʿmâni’l-muḫtâr. Tahran Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâyı Millî Ktp., nr. 1385.
• Keşşî, Ebû Şekûr Muhammed b. Abdüsseyyid es-Sâlimî. et-Temhîd fî beyâni't-tevhîd. Süleymaniye Ktp., Şehit Ali Paşa, nr. 1153, vr. 1a-217b.
• Kureşî, Abdülkādir b. Muhammed b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv. 5 cilt. Kahire: Hicr li’t-tıbâ‘a ve’n-neşr, 1413/1993.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi [er-Risâletü’l-Ḳuşeyriyye]. İstanbul: Dergâh Yayıları, 2012.
• Makdisî, Hasan b. Ebî Bekir el-Hanefî. Gāyetü’l-merâm fî şerhi Bahri’l-kelâm. nşr. Abdullah Muhammed Abdullah İsmâil - Muhammed Seyyid Ahmed Şehhâte. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1432/2012.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. nşr. Ahmet Vanlıoğlu v.dğr. 17 cilt. İstanbul: Mizan Yayınları, 2005-2010.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevḥîd. nşr. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Ankara: İSAM Yayınları, 2003.
• Mekkî, Muvaffak b. Ahmed. Menâḳıbü Ebî Ḥanîfe. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1401/1981.
• Molla Hüsrev. Dürerü’l-ḥükkâm fî şerḥi Ġureri’l-aḥkâm. 2 cilt. Âsitâne: Şirket-i Sahafiye-i Osmâniye, 1317.
• Necmeddin en-Nesefî, Ebû Hafs. el-Ḳand fî ẕikri ʿulemâʾi Semerḳand. nşr. Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Murabba: Mektebetü’l-Kevser, 1412/1991.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Baḥrü’l-kelâm. nşr. Veliyyüddîn M. Sâlih el-Farfûr. Dımeşk: Mektebetü’l-Farfûr, 1421/2000.
• Özel, Ahmet. "Mâlik b. Enes." Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27: 506-513. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Özen, Şükrü."V. (X.) Yüzyılda Mâverâünnehir’de Ehl-i Sünnet–Mu‘tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi." İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 9 (2003): 49–85.
• Özervalı, M. Sait. "Alâeddin el-Üsmendî’nin Kelâmcılığı ve Bilgi Teorisi: Mâverâünnehir Kelam Düşüncesine Bir Katkı." İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 10 (2003): 39-63.
• Özervalı, M. Sait. "el-Has ale’l-bahs." Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16: 270–71. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed. Ehli Sünnet Akâidi [Uṣûlü’d-dîn]. trc. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1988.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed. Uṣûlü’d-dîn. nşr. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyâi’1-kütübi’l-Arabiyye, 1383/1963.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. et-Tefsîrü’l-kebîr: Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1401/1981.
• Rudolph, Ulrich. Mâturidî ve Semerkant’ta Ehl-i Sünnet Kelamı. trc. Özcan Taşcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Sâbûnî, Nûreddin Ahmed b. Mahmûd. el-Kifâye fi’l-hidâye. nşr. Muhammed Aruçi: İSAM Yayınları, 1434/2013.
• Saffâr, Ebû İshâk İbrâhim b. İsmâil ez-Zâhid. Telḫîṣü’l-edille li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd. nşr. Hişâm İbrâhim Mahmûd. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1431/2010.
• Saffâr, Ebû İshâk İbrâhim b. İsmâil ez-Zâhid. Telḫîṣü’l-edille li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd. nşr. Angelika Brodersen. 2 cilt. Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almânî li-ebhâsi’ş-Şarkiyye, 1432/2011.
• Sem‘ânî, Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî. 5 cilt. Beyrut: Dârü’l-cinân, 1408/1988.
• Semerkandî, Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânül-uṣûl fî netâʾici’l-uḳūl. nşr. M. Zekî Abdülber. Kahire: Mektebetü Dâri’t-türâs, 1418/1997.
• Semerkandî, Muhammed b. Yûsuf. el-Mülteḳaṭ fi’l-fetâva’l-Ḥanefiyye. nşr. Mahmûd Nassâr-Seyyid Yûsuf Ahmed. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/2000.
• Şeyh Nizâm v.dğr. el-Fetâva’l-Hindiyye: el-Fetâva’l-ʿÂlemgîriyye. Abdurrahân, Abdüllatîf Hasan. 6 cilt. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421/2000.
• Siğnâkî, Hüsâmeddîn Hüseyin b. Ali. et-Tesdîd şerḥu’t-Temhîd li- ḳāvâʿidi’t-tevḥîd. Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3893, vr. 1a-215a.
• Sönmez, Kutlu. Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. nşr. Abdülvehhâb Ebü’n-Nûr-Kâmil Kâmil Bekrî. 3 cilt. Kahire: Dârü’l-kütübi’l-hadis, 1968.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn Mes’ûd b. Ömer. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. nşr. Abdurrahman Umeyre. 5 cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1419/1998.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn Mes’ûd b. Ömer. Şerḥu’l-ʿAḳāʾidi’n-Nesefiyye. nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâtü’l-Ezheriyye, 1408/1988.
• Türcan, Galip. "Kelâm’ın Meşrûiyeti Sorunu: Ehl-i Sünnet Kelâmı ve Olgusal Gerçeklik Arasındaki İlişki." Marife Dergisi 5, sy. 3 (2005): 175–93.
• Üsendî, Alâeddin Muhammed b. Abdilhamîd. Lübâbü’l-kelâm. nşr. M. Sait Özervarlı. İstanbul: İSAM Yay., 2005.
• Üstüvâî, Sâid b. Muhammed. Kitâbü’l-İʿtiḳād: ʿAḳīdetün merviyyün ʿanhü el-İmâmi’l-Aʿẓam Ebî Ḥanîfe. nşr. Seyit Bahçıvan. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1426/2005.
• Yavuz, Yusuf Şevki. Kur’ân-ı Kerîm’de Tefekkür ve Tartışma Metodu. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1983.
• Zahîrüddîn Buhârî. "Fetâvâ’z-Zahîriyye." Millet Ktp., nr. 34 Fe 1051, vr. 1a-487b.